Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

‘Ɛhye Bayɛ Ngakyelɛ Amaa Bɛ’

‘Ɛhye Bayɛ Ngakyelɛ Amaa Bɛ’

“Kenle zɔhane bayɛ ngakyelɛ kenle amaa bɛ, na bɛbazie ye kɛ [Gyihova] Ɛvoyia kenle.”—ADE. 12:14.

1, 2. Ɛvoyia boni a ɔwɔ kɛ nwolɛ kyia Keleseɛnema kɔsɔɔti a, na duzu ati ɔ?

SAA ɛte edwɛkɛkpɔkɛ ɛvoyia a, duzu a ba wɔ adwenle nu a? Agyalɛ sonla bahola aha kɛ, “Me atɔfolɛlielɛ kenle ne ɔ.” Bie mɔ noko, ɔbahola yeayɛ mekɛ mɔɔ bɛ maanle ne nyianle fanwodi la. Noko, ɛvoyia boni a maanle bie ɛli ye ɛvolɛ mɔɔ ɔbo 3,500 a?

2 Akpabɛnwo ɛvoyia ne ɔ. Ɔle Yizilayɛma mɔɔ bɛliele bɛ bɛvile Yigyibiti akɛlɛzonlenlɛ nu la anwo ɛvoyia. Ɔwɔ kɛ ɛmaa ɛvoyia zɔhane anwo kyia wɔ. Kɛmɔti ɛ? Ɔboalekɛ ɔka wɔ ɛbɛlabɔlɛ wɔ ndenle bie mɔ mɔɔ anwo hyia la azo. Noko bie a ɛbadwenle kɛ, ‘Dwuuma a lile Akpabɛnwo ɛvoyia ne a, na mame menle Dwuunli. Duzu ati a ɔwɔ kɛ memaa ɛvoyia ɛhye anwo kyia me a?’ Ɛbanwu mualɛ ne wɔ edwɛkɛ ɛhye mɔɔ anwo hyia la anu: “Bɛhu Kelaese, yɛ Akpabɛnwo boaneralɛ ne bɛbɔ [afɔle].” (1 Kɔl. 5:7) Saa yɛbade nɔhalɛ edwɛkɛ zɔhane abo kpalɛ a, ɔwɔ kɛ yɛnwu Dwuuma Akpabɛnwo ɛvoyia ne anwo edwɛkɛ dɔɔnwo na yɛgyinla mɛla bie mɔɔ bɛvale bɛmanle Keleseɛnema kɔsɔɔti la azo yɛsuzu nwo.

AKPABƐNWO ƐVOYIA NE BODANE

3, 4. Ninyɛne mɔɔ sisile na bɛali Akpabɛnwo ne mɔɔ ɔlumua la bie a le boni?

3 Menli mɔɔ ɛnle Dwuuma la dɔɔnwo ze ninyɛne mɔɔ hɔle zo na bɛali Akpabɛnwo ɛvoyia ne mɔɔ ɔlumua la. Bie a bɛgengale ye wɔ Baebolo buluku ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Adendulɛ la anu, awie a hanle hilele bɛ a, anzɛɛ bɛnleanle ye sini nu.

4 Mekɛ mɔɔ ɛnee Yizilayɛma ɛyɛ ngɛkɛlɛ wɔ Yigyibiti ɛvolɛ dɔɔnwo la, Gyihova zoanle Mosisi nee ɔ diema Aalɔn kɛ bɛhɔze Falo kɛ ɔgyakyi Ye menli ne. Yigyibiti belemgbunli ne mɔɔ memaa ɔ nwo zo la ammaa Yizilayɛma angɔ yemɔti Gyihova vale ngyegyelɛ dɔɔnwo rale bɛ nwo zo. Awieleɛ kolaa ne, Nyamenle manle ngyegyelɛ ne mɔɔ ɔtɔ zolɛ bulu la hunle Yigyibitima belamunli mralɛ kɔsɔɔti, ɛhye ati, Falo manle bɛhɔle.—Ade. 1:11; 3:9, 10; 5:1, 2; 11:1, 5.

5. Duzu a bɛhanle kɛ Yizilayɛma ɛyɛ kolaa na bɛavi akɛlɛzonlenlɛ nu a? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

 5 Noko, kolaa na bɛagyakyi Yizilayɛma la, duzu a ɛnee ɔwɔ kɛ bɛyɛ a? Ɛnee ɔka ekyi nyenyesuo ne bɔ ɔ bo, mekɛ mɔɔ alehyenlɛ nee aledwolɛ tendenle sɛ la wɔ 1513 K.Y.M., wɔ Hibuluma siane ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Abib mɔɔ nzinlii bɛravɛlɛle ye Naesan * la anu. Nyamenle hanle kɛ wɔ siane zɔhane kenle bulu ne azo, Yizilayɛma ɛziezie bɛ nwo ɛmaa Naesan 14. Kenle zɔhane bɔ ɔ bo mekɛ mɔɔ sɛnzɛne ne ɛhɔdɔ la ɔluakɛ Hibuluma kenle biala bɔ ɔ bo wɔ mekɛ mɔɔ sɛnzɛne ne ɛhɔdɔ yɛɛ ɔwie mekɛ mɔɔ sɛnzɛne ne ɛhɔdɔ la. Wɔ Naesan 14, ɔwɔ kɛ bɛku boane (anzɛɛ abɔnkye) nyinli wɔ awuke biala anu na bɛfa ye mogya ne bie bɛka azua ne nlenkɛ ne felɛmo nwiɔ ne nee ɔ ti zo ɛdeɛ ne mɔ anwo. (Ade. 12:3-7, 22, 23) Ɔwɔ kɛ mbusua ne tondo nane ne na bɛfa bɛboka kpanwo mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu yɛɛ nya bie mɔ anwo bɛdi. Nyamenle anwumabɔvolɛ bie baraze maanle ne anu ahu Yigyibiti belamunli mralɛ kɔsɔɔti, noko ɔbabɔ Yizilayɛma mɔɔ bɛbayɛ tieyɛ la anwo bane, akee bɛbamaa bɛ adenle bɛahɔ.—Ade. 12:8-13, 29-32.

6. Kɛzi ɛnee ɔwɔ kɛ Nyamenle menli mɔɔ bara nzinlii la bu Akpabɛnwo ne ɛ?

6 Mɔɔ zile la ɛne, noko ɛnee ɔwɔ kɛ Yizilayɛma kakye kɛzi bɛliele bɛ la. Nyamenle zele bɛ kɛ: “Kenle zɔhane bayɛ ngakyelɛ kenle amaa bɛ, na bɛbazie ye kɛ [Gyihova] Ɛvoyia kenle. Awolɛndoazo kɔsɔɔti bazie kenle ne na bɛali ɛvoyia ne.” Saa bɛdi ɛvoyia wɔ kenle 14 ne a, eza ɔwɔ kɛ bɛtoa zo bɛdi kenle nsuu ɛvoyia. Naesan kenle 14 ne a ɛnee le Akpabɛnwo ne a, noko ɛnee bɛkola bɛfɛlɛ kenle mɔtwɛ ne mɔɔ bɛfa bɛdi ɛvoyia ne la kɔsɔɔti Akpabɛnwo. (Ade. 12:14-17; Luku 22:1; Dwɔn 18:28; 19:14) Akpabɛnwo ne le “ɛvoyia” mɔɔ ɛnee Hibuluma di ye ɛvolɛ biala la anu ko.—2 Edk. 8:13.

7. Ɛvoyia boni a Gyisɛse vale ziele Akpabɛnwo ne agyakɛ anu a?

7 Kɛmɔ Gyisɛse nee ye ɛzoanvolɛ ne mɔ le Dwuuma na bɛwɔ Mosisi Mɛla ne abo la ati, ɛnee bɛdi Akpabɛnwo ne ɛvolɛ biala. (Mat. 26:17-19) Mekɛ mɔɔ li awieleɛ mɔɔ bɛlile la, Gyisɛse vale ɛvoyia fofolɛ—Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne ziele ɛkɛ na ɛnee ye ɛzoanvolɛma ne bɛali ye ɛvolɛ biala. Noko kenlenzu a bɛbali ye a?

KENLE BONI A ƆWƆ KƐ BƐDI AWULAE NƆSOLƐ ALEƐ NE A?

8. Saa yɛlɛsuzu Akpabɛnwo ne nee Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne anwo a, kpuyia boni a yɛbahola yɛabiza a?

8 Mekɛ mɔɔ Gyisɛse nee ye ɛdoavolɛma ne lile Akpabɛnwo ɛvoyia ne mɔɔ li awieleɛ wiele la, ɔvale adehilelɛ mɔɔ fane Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne anwo la ɔmanle bɛ. Noko bie a wɔyɛ ye nzonlɛ kɛ asolo kenle mɔɔ bɛfa bɛdi Dwuuma Akpabɛnwo ne mɔɔ ɔle mekɛ mɔɔ bɛkakye Kelaese ewule ne la wɔ ɛnɛ kalenda bie mɔ azo. Duzu ati a ngakyile wɔ nu ɛ? Nyamenle mɛla ne mɔɔ ɔvale ɔmanle Yizilayɛma mɔɔ ɔfane mekɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛbɔ Akpabɛnwo ne abo anwo la boa yɛ maa yɛbua kpuyia ɛhye. Mekɛ mɔɔ Mosisi hanle kɛ “Yizilayɛma kɔsɔɔti bahu bɛ mboane ne mɔ kenle ko ne nɔsolɛ nu” wiele la, akee ɔhilele bɛ mekɛ fɔɔnwo ne mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ ye wɔ Naesan 14 ne anu la.—Bɛgenga Adendulɛ 12:5, 6.

9. Kɛmɔ Adendulɛ 12:6 kile la, mekɛ boni a ɛnee ɔwɔ kɛ bɛku Akpabɛnwo boane ne a? (Nea ɛlɛka  “Alehyenlɛ Ne Anu Mekɛ Boni?”)

9 Dwuuma buluku Pentateuch nee Haftorahs kile kɛ Adendulɛ 12:6 ka kɛ ɔwɔ kɛ bɛku boaneralɛ ne “wɔ nɔsolɛ nwiɔ ne avinli.” Baebolo gyɛne mɔɔ Dwuuma Tanakh ne boka nwo la kile ɔ bo “alewɔzo.” Ɛnee ɔwɔ kɛ bɛku boane ne wɔ mekɛ mɔɔ sɛnzɛne ne ɛhɔdɔ noko maanle nu ɛtɛmuanle la wɔ Naesan kenle 14 ne mɔlebɛbo.

10. Kɛmɔ bie mɔ ka la, mekɛ boni a ɛnee bɛku boane ne a, noko kpuyia boni a ɛhye maa bɛbiza a?

 10 Nzinlii, Dwuuma bie mɔ nyianle adwenle kɛ ɔbalie mekɛ na bɛawie mboane mɔɔ bɛbava bɛara ɛzonlenlɛ sua ne anu la kɔsɔɔti ku. Yemɔti, bɛdele Adendulɛ 12:6 ne abo kɛ ɔle Naesan 14 awieleɛ, ɔvi mekɛ mɔɔ ewia ne kɛwɔne ɔ ti aze (saa sɛnzɛngyinla kpa nwo a) kɔkpula kɛ kenle ne kɛhɔ ye awieleɛ wɔ mekɛ mɔɔ sɛnzɛne ne ɛhɔdɔ la. Noko saa zɔhane a ɔkile a, ɛnee mekɛ boni a bɛdi aleɛ ne a? Jonathan Klawans mɔɔ ɛzukoa tete Dwuuma ɛzonlenlɛ ne anwo ninyɛne dɔɔnwo la hanle kɛ: “Alehyenlɛ ne bɔ ɔ bo wɔ mekɛ mɔɔ sɛnzɛne ne ɛhɔdɔ la, yemɔti bɛbɔ afɔle ne kenle 14 ne, noko bɛbɔ Akpabɛnwo ne nee aleɛ ne ɛlilɛ bo kenle 15 ne, ɔnva nwo kɛ bɛanga ye zɔ wɔ Adendulɛ buluku ne anu la.” Eza ɔhɛlɛle kɛ: ‘Kɛzi ɛnee bɛdi Seder anzɛɛ Akpabɛnwo aleɛ ne kolaa na ɛvolɛ 70 Y.M. adwu la, Rabbima mbuluku anga nwolɛ edwɛkɛ. Zɔhane ɛvolɛ ne anu a bɛzɛkyele Ɛzonlenlɛ sua ne a.’—Yɛdayɛ a yɛzi edwɛkɛ ne bie azo dawua a.

11. (a) Duzu a dole Gyisɛse wɔ ɛvolɛ 33 Y.M. Akpabɛnwo kenle ne a? (b) Duzu ati a bɛvɛlɛle Naesan 15 wɔ 33 Y.M. kɛ Ɛnwomenlelielɛ Kenle “nwuanzanwuanza kpalɛ kpalɛ” ɛ? (Nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne.)

11 Yemɔti ndelebɛbo wɔ nu kɛ yɛbabiza kɛ, Na Akpabɛnwo ne mɔɔ bɛlile ye ɛvolɛ 33 Y.M. la noko ɛ? Wɔ Naesan 13, mekɛ mɔɔ “angye Ɛvoyia ne dwule na ɔwɔ kɛ bɛku mboane mɔɔ bɛfa bɛado Akpabɛnwo Ɛvoyia aleɛ ne la,” Kelaese zele Pita nee Dwɔn kɛ: “Bɛhɔ bɛhɔziezie yɛ Akpabɛnwo Ɛvoyia aleɛ ne bɛmaa yɛli.” (Luku 22:7, 8) Akee “mekɛ ne dwule” kɛ bɛdi Akpabɛnwo aleɛ ne wɔ mekɛ mɔɔ sɛnzɛne ne ɛhɔdɔ wɔ Naesan 14, mɔɔ ɛnee le Kule nɔsolɛ nu la. Gyisɛse nee ye ɛzoanvolɛ ne mɔ lile aleɛ zɔhane na ɔvale Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne ɔziele ɔ gyakɛ anu. (Luku 22:14, 15) Nɔe ne ala a bɛhyele ye na bɛlile ye edwɛkɛ a. Ɔka ekyii sɛnzɛngyinla dwu wɔ Naesan kenle 14 la, bɛbɔle Gyisɛse baka nu, na ɔwule kenle ko zɔhane ewiazo. (Dwɔn 19:14) Yemɔti, ‘Bɛhunle Kelaese, yɛ Akpabɛnwo boaneralɛ ne bɛbɔle afɔle’ wɔ kenle ne mɔɔ ɛnee bɛku Akpabɛnwo boaneralɛ ne la. (1 Kɔl. 5:7; 11:23; Mat. 26:2) Ɔka ekyii Dwuuma kenle zɔhane ba ye awieleɛ la, bɛziele Gyisɛse—kolaa na Naesan kenle 15 ne abɔ ɔ bo. *Sɛlɛ. 23:5-7; Luku 23:54.

 MƆƆ NGAKYELƐLILƐ NE KILE MAA WƆ LA

12, 13. Moalɛ titile boni a Dwuu ngakula nyia ye wɔ Akpabɛnwo ne ɛlilɛ nu a?

12 Bɛmaa yɛva yɛ adwenle yɛhɔ mɔɔ zile Yigyibiti la azo. Mosisi hanle kɛ kenlebie Nyamenle menli bɛali Akpabɛnwo ne; ɔbayɛ mɛla mɔɔ ɔwɔ ɛkɛ ne “dahuu” ɔmaa bɛ. Ɛnee ngakula babiza bɛ awovolɛ deɛmɔti bɛdi ɛvoyia ne la ɛvolɛ biala. (Bɛgenga Adendulɛ 12:24-27; Mɛla 6:20-23) Yemɔti, ɛnee Akpabɛnwo ne bayɛ “ngakyelɛ” amaa bɛ nee ngakula kɔsɔɔti.—Ade. 12:14.

13 Mekɛ mɔɔ bɛ nwo ɛlɛso la, selɛma bɛaha ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ wɔ nu la ahile bɛ mra. Ko a le kɛ Gyihova kola bɔ ye azonvolɛ nwo bane. Ngakula ne mɔ banwu kɛ Gyihova ɛnle adalɛ Nyamenle, emomu, ɔwɔ ɛkɛ amgba, ɔdwenle ye menli nwo na ɔko ɔmaa bɛ. Ɔyɛle ɛhye wɔ “mekɛ mɔɔ ɔku Yigyibitima” belamunli mralɛ na ɔdwule Yizilayɛma anwo zo na ɔpɛle nu la.

14. Ɛzukoalɛdeɛ boni a wɔ Akpabɛnwo ne anu mɔɔ Keleseɛne awovolɛ bahola ava ahilehile bɛ mra a?

14 Ɛnɛ, Keleseɛne awovolɛ ɛnga mɔɔ Akpabɛnwo ne kile la anwo edwɛkɛ ɛngile bɛ mra ɛvolɛ biala. Noko, asoo ɛkilehile ɛ mra kɛ Nyamenle bɔ ye menli nwo bane dahuu? Asoo ɛmaa bɛnwu anwodozo kpole mɔɔ ɛlɛ kɛ Gyihova le ye menli Wowavolɛ dahuu la ɔ? (Edw. 27:11; Aye. 12:2) Saa ɛlɛka ɛhye anwo edwɛkɛ wɔahile bɛ a, asoo ɛmaa ɔyɛ adawubɔlɛ anzɛɛ ɛyɛ ye kɛ ɛlɛmaa ɛdendɛlɛ la? Ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ wɔ nu la bahola aboa wɔ abusua ne yeamaa banyia anwodozo kpole wɔ Gyihova anu.

Duzu a ɛbamaa ɛ mra anwu ye wɔ Akpabɛnwo ne anwo a? (Nea ɛdendɛkpunli 14)

15, 16. Duzu a yɛkola yɛdua Akpabɛnwo ne nee edwɛkɛ mɔɔ wɔ Adendulɛ buluku ne anu la azo yɛsukoa ye wɔ Gyihova anwo a?

15 Tɛ kɛzi Gyihova kola bɔ ye menli nwo bane la ala a le debie mɔɔ yɛsukoa yɛfi Akpabɛnwo ne anu a. Eza ‘ɔyele bɛ ɔvile Yigyibiti.’ Suzu kɛ ɔyɛle na yeahola yeaye bɛ yeavi ɛkɛ la anwo nea. Amungu nee senle pila hilele bɛ adenle. Bɛnwunle kɛ Gyihova ɛkpakye nyevile ne anu nwiɔ. Akee, bɛluale api ne azo bɛpɛle Nyevile Kɔkɔlɛ ne. Mekɛ mɔɔ bɛpɛle nyevile ne bɛwiele la, bɛnwunle kɛ ye nzule ne vale Yigyibiti ɛlɔne ne. Yizilayɛma mɔɔ bɛliele bɛ ngoane la hanvole Gyihova na bɛdole edwɛne kɛ: ‘Mebado edwɛne meayeyɛ Gyihova, ɛkpɔnwɔ nee ye kavolɛ ne, yevuandi bɛ yegua nyevile nu. Gyihova le me anwosesebɛ yɛɛ yeyɛ me ngoanedievolɛ.’—Ade. 13:14, 21, 22; 15:1, 2; Edw. 136:11-15.

16 Saa ɛlɛ ngakula a, asoo ɛlɛboa bɛ wɔamaa bɛanyia anwodozo kɛ Gyihova le Ngoanedievolɛ ɔ? Asoo bɛkola bɛnwu ɛhye wɔ wɔ adwelielilɛ nee wɔ kpɔkɛzilɛ nu? Bɛbahola bɛazuzu edwɛkɛ mɔɔ wɔ Adendulɛ tile 12-15 la anwo wɔ bɛ Abusua Ɛzonlenlɛ bo na wɔamaa bɛanwu kɛzi Gyihova die ye menli la. Bɛbahola bɛazuzu Gyima ne 7:30-36 anzɛɛ Daneɛle 3:16-18, 26-28 noko anwo mekɛ fofolɛ. Ɔwɔ kɛ ngakula nee mgbanyinli kɔsɔɔti nwu kɛ ɛnɛ noko Gyihova le Ngoanedievolɛ. Kɛmɔ ɔliele ye menli wɔ Mosisi mekɛ zo la, zɔhane ala a ɔbalie yɛdayɛ  noko kenlebie a.—Bɛgenga 1 Tɛsalonaekama 1:9, 10.

NINYƐNE MƆƆ ƆWƆ KƐ YƐKAKYE

17, 18. Saa yɛsuzu mogya ne mɔɔ bɛvale bɛlile gyima wɔ Akpabɛnwo ne mɔɔ bɛlumuale bɛlile abo la anwo a, duzu a ɔwɔ kɛ yɛkakye a?

17 Nɔhalɛ Keleseɛnema ɛnli Akpabɛnwo ne mɔɔ ɛnee Dwuuma di la. Ɛnee ɛvoyia ɛhye boka Mosisi Mɛla ne anwo na yɛmɛ yɛnle Mɛla ne abo. (Wulo. 10:4; Kɔl. 2:13-16) Emomu, yɛdi ɛvoyia gyɛne, Nyamenle Ara ne ewule ne. Noko yɛkola yɛsukoa ninyɛne dɔɔnwo yɛfi Akpabɛnwo ɛvoyia ne mɔɔ bɛbɔle ɔ bo wɔ Yigyibiti la anu.

18 Boaneralɛ ne mogya ne mɔɔ bɛvale bɛhanle nlenkɛ ne felɛmo ne mɔ anwo la liele bɛ ngoane. Ɛnɛ, yɛnva nane yɛmbɔ afɔle yɛmmaa Nyamenle wɔ Akpabɛnwo mekɛ ne anzɛɛ mekɛ gyɛne nu. Noko afɔlebɔlɛ kpalɛ wɔ ɛkɛ mɔɔ ɔkola ɔdie yɛ ngoane dahuu. Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hanle “Nyamenle amra mgbanyinli ne mɔ mɔɔ bɛhɛlɛ bɛ aluma wɔ anwuma lɔ la” anwo edwɛkɛ. Debie mɔɔ bɛgyinlanle zo bɛliele Keleseɛnema mɔɔ bɛkpokpa bɛ ngoane la a le Gyisɛse “mogya ne mɔɔ bɛhwinle bɛguale” la. (Hib. 12:23, 24) Keleseɛnema mɔɔ bɛlɛ anyelazo kɛ bɛbadɛnla azɛlɛ ye azo dahuu la noko ngoanelielɛ gyi mogya ko ne ala azo. Ɔwɔ kɛ yɛkakye edwɛkɛ ɛhye dahuu: “Kelaese ewule ne ati bɛva yɛ ɛtane ne mɔ bɛhyɛ yɛ na yɛnyia yɛ ti.”—Ɛfɛ. 1:7.

19. Kɛzi adenle mɔɔ Gyisɛse luale zo wule la maa anwodozo mɔɔ yɛlɛ ye ngapezo nu la yɛ kpole ɛ?

19 Saa Yizilayɛma ɛlɛku Akpabɛnwo boane ne a, bɛmbu ye mbowule ne biala anu. (Ade. 12:46; Ɛdi. 9:11, 12) Na “Nyamenle Boaneralɛ ne” mɔɔ ɔraduale ɛkpɔnedeɛ ne la noko ɛ? (Dwɔn 1:29) Bɛbɔle ye baka nu wɔ ɛtanevolɛma nwiɔ avinli. Dwuuma zele Paelɛte kɛ ɔwɔ kɛ bɛbubu menli mɔɔ bɛbɔ bɛ wɔ baka ne azo la mbowule nu. Ɛhye bamaa bɛawu ndɛ na bɛaye bɛ bɛavi baka ne azo kolaa na Naesan 15 ne mɔɔ ɛnee le Ɛnwomenlelielɛ Kenle nwuanzanwuanza kpalɛ kpalɛ la adwu. Sogyama ne bubule ɛtanevolɛma nwiɔ ne agyakɛ, noko “bɛdwule Gyisɛse anwo ɛkɛ ne la, bɛnwunle kɛ yewu dɛbadɛba; yemɔti bɛambubu ɔ gyakɛ.” (Dwɔn 19:31-34) Ɛnee bɛmbu Akpabɛnwo boaneralɛ ne bowule biala anu yemɔti bɛambu Gyisɛse bowule biala anu. Ɛhye ati, ɛnee Akpabɛnwo boaneralɛ ne le Gyisɛse afɔle ne mɔɔ ɔbabɔ ye Naesan 14, 33 Y.M. la, “sɔhovolɛ.” (Hib. 10:1) Bieko, ɔmanle edwɛkɛ mɔɔ wɔ Edwɛndolɛ 34:20 la rale nu. Ɔwɔ kɛ ɛhye maa anwodozo mɔɔ yɛlɛ ye wɔ ngapezo nu la yɛ kpole.

20. Ngakyile mɔɔ wɔ Akpabɛnwo ne nee Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne avinli la anu ko a le boni?

20 Noko akee, ngakyile wɔ Akpabɛnwo ne nee Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne avinli. Ɛhye kile kɛ Akpabɛnwo ne mɔɔ Dwuuma lile la ɛnle kɛzi bɛbahakye Kelaese ewule ne la sɔhovolɛ. Wɔ Yigyibiti, ɛnee Yizilayɛma di boane ralɛ ne nane ne noko ɛnee bɛnno ye mogya ne. Ɛhye le ngakyile fi adehilelɛ mɔɔ Gyisɛse vale manle ye ɛdoavolɛ ne mɔ la anwo. Ɔhanle kɛ menli mɔɔ bali tumi wɔ “Nyamenle Belemgbunlililɛ” ne anu la ɔwɔ kɛ di kpanwo ne na bɛno nwanye ne mɔɔ ɔle ye nwonane nee ye mogya ne anwo sɛkɛlɛneɛ la. Yɛbazuzu ɛhye anwo kpalɛ wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu.—Maake 14:22-25.

21. Kɛmɔti a nvasoɛ wɔ zo kɛ yɛbazukoa Akpabɛnwo ne anwo debie ɛ?

21 Ɛnee Akpabɛnwo ne le debie titile wɔ kɛzi Nyamenle nee Yizilayɛma luale la anu, na yɛbahola yɛazukoa ninyɛne dɔɔnwo yɛavi nu. Ɔnva nwo kɛ ɛnee Akpabɛnwo ne le “ngakyelɛ kenle” maa Dwuuma, tɛ Keleseɛnema la, ɔwɔ kɛ Keleseɛnema sukoa nwolɛ debie na bɛfa ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ wɔ nu la bɛsie bɛ ahonle nu, ɔluakɛ “bɛfa Nyamenle Sunsum a bɛkɛlɛ Nyamenle Edwɛkɛ ne a.”—2 Tem. 3:16.

^ ɛden. 5 Ɔwɔ nuhua kɛ bɛvi nlɔnu bɛrale kolaa na bɛavɛlɛ Hibuluma siane ne Naesan ɛdeɛ, noko amaa edwɛkɛ ne abo ɛdelɛ anyɛ se la, yɛbavɛlɛ siane ne mɔɔ lumua wɔ Hibulu Dwuuma kalenda ne azo la Naesan.

^ ɛden. 11 Mekɛ mɔɔ ɛnee sɛnzɛne ne ɛhɔdɔ la, ɛnee Naesan 15 ɛbɔ ɔ bo. Ɛhye kile kɛ Ɛnwomenlelielɛ Kenle (Folɛ) ɛhye wɔ zɔhane ɛvolɛ ne nee kenle mɔɔ ɔlumua mɔɔ bɛfa bɛdi Angye Ɛvoyia ne mɔɔ ɔdaye noko ɔle ɛnwomenlelielɛ kenle la yiale. Kɛmɔ Ɛnwomenlelielɛ ahenle nwiɔ yiale la ati ɛnee ɔle “kenle nwuanzanwuanza kpalɛ kpalɛ.”—Bɛgenga Dwɔn 19:31, 42.