Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Gyihova Vale Awoka Ne Mɔ Ɛlawolɛ Ne Wowale Bɛ

Gyihova Vale Awoka Ne Mɔ Ɛlawolɛ Ne Wowale Bɛ

RAALƐ bie kadwazo nwonlomɔ la, ɛnee bɛkyekye debie bɛdo ye anlenkɛ ne anloa. Ɔvale na ɔtotole ɔ nye noko yeanwu awie biala. Ɔzuzule kɛ ɛyɛvolɛ bie a vale radole ɛkɛ ne nɔe ne a. Ɔbukele zo ekyii mɔɔ ɔnwunle debie mɔɔ ɔwɔ nu la, ɔyɛle ndɛ ɔwolole ye sua ne anu na ɔdole ye anlenkɛ ne anu. Bɔ zo mɔɔ yede edwɛkɛ ne abo a! Baebolo nwo mbuluku mɔɔ bɛdua ye ɛyɛlɛ la bie a ɛnee la ye anlenkɛ ne anloa a! Ɔvale ɔdole ɔ kɛnra azo, ɔyɛle nzɛlɛlɛ ɔ ti anu ɔlale Gyihova ase kɛ yemaa ɔ sa ɛha sunsum nu aleɛ mɔɔ nwolɛ hyia la.

Ninyɛne ɛhye mɔ hɔle zo wɔ Nazima tumililɛ mekɛ ne anu wɔ Germany. Ɔvi mekɛ mɔɔ Nazima bɔle ɔ bo kɛ bɛdi tumi wɔ 1933 ne anu la, bɛvale bɛ sa bɛdole Gyihova Alasevolɛ gyima ne azo wɔ maanle ne ɛleka dɔɔnwo. Richard Rudolph * mɔɔ kɛkala yebo ɛvolɛ 100 la ka kɛ: “Ɛnee yɛze ye wienyi kɛ sonla arane mɛla biala ɛnrɛhola ɛnrɛzi Gyihova nee ye duma ne anwo nolobɔlɛ adenle. Debie titile mɔɔ ɛnee yɛdua zo yɛyɛ debiezukoalɛ nee daselɛlilɛ la a le yɛ Baebolo nwo mbuluku ne mɔ. Noko akee, ɔlua yɛ gyima ne mɔɔ bɛvale bɛ sa bɛdole zo la ati ɛnee ɔyɛ se kɛ yɛbanyia bie. Ɛnee yɛlɛdwenle kɛ ɔkɛyɛ na gyima ne ahɔ zo la anwo.” Yeangyɛ, Richard nwunle kɛ ɔbahola yeaboa kpalɛ wɔ gyima ne ɛyɛlɛ nu. Bɛbayɛ ye wɔ awoka ne mɔ ɛlawolɛ ne anu.—Maa. 9:36.

NWULEMA NDENLE

Saa ɛkɔ azule Elbe (anzɛɛ, Labe) ne anwuma a, ɛbadwu ɛleka mɔɔ Awoka Mgbole (Krkonoše) ne mɔ wɔ la, wɔ Czech Republic nee Poland ɛweɛne zo. Ɔnva nwo kɛ bɛ anwumahɔlɛ le mita 1,600 ala la, menli mɔɔ wɔ Europe avinli la vɛlɛle bɛ arctic bɔra. Ezukɔtweaba mɔɔ ye kuma bayɛ mita 3 la tɔ gua ɛkɛ siane nsia ɛvolɛ biala. Ɛbɔlɛ kpole mɔɔ tɔ gua awoka ne mɔ azo arɛlevilɛ nu la, kola maa bɛdabɛ mɔɔ bɛbu bɛ nye bɛgua maanle nu mɔɔ kakyihakyi azo la minli.

Bɛva awoka ɛhye mɔ bɛgya maanzinli, arelemgbunlililɛ, nee maanle dɔɔnwo ɛweɛne wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu. Ɔnla aze kɛ sinzavolɛma bɛahɔ ɛleka ɛhye, yemɔti dɛba ne ɛnee nwule fa ninyɛne se  awoka ɛhye mɔ anu. Ɔvi 1933 kɔdwu 1936, mekɛ mɔɔ bɛvale Awoka Mgbole ne bɛhyɛle Czechoslovakia nee Germany anu la, Alasevolɛ mɔɔ ɛnee ɛsika bɛ bo la bɔle ɔ bo vale ndenle ɛhye mɔ azo bieko. Duzu ati ɔ? Bɛhɔvale Baebolo nwo mbuluku mɔɔ anwo hyia la wɔ ɛleka biala mɔɔ bɛbanyia bie la. Ɛnee Richard le kakula noko ɔbokale Alasevolɛ ɛhye mɔ anwo.

Mediema mrenya nee mraalɛ mɔɔ bɛziezie bɛ nwo kɛ menli mɔɔ tia pɛ adenle tendenle la ɛlɛfa mbuluku alua Awoka Mgbole ne mɔ anu ahɔ Germany

“ADENDULƐ” MƆƆ ESIANE WƆ NU

Richard ka kɛ: “Wɔ dapɛne ne mɔ awieleɛ yɛfa yɛ nye yɛkile awoka ne mɔ azo, yɛkɔ ye ekpunli ekpunli, ngakula kɛyɛ nsuu anzɛɛ mɔɔ ɔbo zɔ la siezie bɛ nwo kɛ menli mɔɔ tia adu adenle la. Yɛfa dɔnehwele nsa yɛdua awoka ne mɔ anu yɛpɛ mayɛlɛ bulu adenle yɛfi Germany yɛkɔ Špindlerův Mlýn,” mɔɔ ɔwɔ Czech maanle nu la. Wɔ zɔhane mekɛ ne, ɛnee Germanma dɔɔnwo de ɛkɛ. Ɛnee bɛ nuhua ko le ɛyazonlɛnli na ɔliele ɔdole nu kɛ ɔ nee mediema ne mɔ bɛabɔ nu ayɛ gyima. Ɛnee ɔfa ehwili mɔɔ mgbɔnwɔ twe la, ɔkɔfa nlɛka mɔɔ mbuluku wɔ nu mɔɔ keteke ɛva ɛvi Prague ɛra sua bie mɔɔ bikye ye azo la. Ɔfa nlɛka ne mɔ ɔkɔfea ye ɛya nu ɔkendɛ menli mɔɔ barava mbuluku ne ahɔ Germany la.

Richard toa zo kɛ: “Saa yɛkɔdwu ɛya zɔhane anu a, yɛfa ninyɛne ne yɛwulowula yɛ baage ne mɔɔ bɛfa bɛto bɛ nzi mɔɔ ɔfa ninyɛne dɔɔnwo la anu. Yɛ nuhua ko biala kola fa ninyɛne mɔɔ ye ɛnlomboɛ bayɛ kilo 50 la.” Amaa awie annwu bɛ la, bɛfa awozinli bɛwoa bɛ nye, saa sɛnzɛne ne tɔ a ɛnee bɛbɔ bɛ adendulɛ ne abo yɛɛ bɛdwu sua nu kolaa na sɛnzɛne ne adudu. Ernst Wiesner mɔɔ ɛnee le maanzinli zo neavolɛ wɔ Germany zɔhane mekɛ ne la ka banebɔlɛ nwo ngyehyɛleɛ mɔɔ bɛyɛle anwo edwɛkɛ la ɔhanle kɛ: “Mediema mrenya nwiɔ dumua bɛ nyunlu, na saa bɛyia awie a, bɛfa bɛ tɔɔkye ne bɛyɛ sɛkɛlɛneɛ ɛkɛ ne ala. Ɛhye le sɛkɛlɛneɛ mɔɔ maa mediema mɔɔ zo ninyɛne ne li bɛ nzi mita kɛyɛ 100 la kɔfea kpɔkɛ nu kɔkpula kɛ mediema nwiɔ ne bɛazia ara bɛ nwo ɛkɛ araha feabo edwɛkɛ bie mɔɔ dapɛne biala bɛkakyi ye la kolaa na bɛavinde.” Noko akee, tɛ Germany kpolisima mɔɔ ɛnee wula tɛladeɛ buluwu la angome a ɛnee le esiane a.

Richard ka kɛ: “Kenle ko nɔsolɛ bie ɛnee ɔwɔ kɛ meyɛ gyima mekyɛ ekyii. Yemɔti, mediema mɔɔ me nee bɛ kɔ Czech nehane la hɔle gyakyile me. Ɛnee awozinli ne ɛdua na ɛbɔlɛ ɛlɛtɔ, mekɛ mɔɔ melua  ezule ne anu la ɛnee me nwo ɛlɛwozo. Meminlinle aziakɛ bie anu dɔnehwele dɔɔnwo ɛnee metɛnwunle adenle ne. Menli mɔɔ tia pɛ adenle ɛhye la anu dɔɔnwo wu. Wɔ nwonlomɔ mangyee ne, mekɛ mɔɔ ɛnee me mediema ne mɔ ɛhɔ na bɛlɛba la yɛɛ menyiale bɛ a.”

Wɔ ɛvolɛ kɛyɛ nsa anu, ɛnee mediema mrenya ekpunli ekyi ɛhye mɔɔ bɛlɛ akɛnrasesebɛ la kɔ awoka ne mɔ anu dapɛne biala. Ɔdwu fɔsɛlɛ nu a, bɛfa ehwili anzɛɛ debie mɔɔ kola dua ezukɔtweaba anzɛɛ awoka zo la bɛtwe bɛ ninyɛne ne mɔɔ ɔsonle bolɛ la. Ɔdwu mekɛ ne bie a, mediema mrenya kɛyɛ 20 siezie bɛ nwo kɛ menli mɔɔ ɛlɛtia apɛ adenle tendenle la pɛ bɔda ne alehyenlɛ nu. Amaa menli abu bɛ kɛ bɛle menli mɔɔ ɛlɛtia apɛ adenle tendenle mɔɔ adwenle ɛtane ɛnle bɛ ti anu la, mediema mraalɛ bie mɔ nee bɛ kɔ. Saa bɛnwu debie mɔɔ bɛsuzu kɛ ɔbahola yeayɛ esiane a, ɛnee bie mɔ ɛze ɛli bɛ nyunlu ɛdu bɛ kyɛlɛ ne ɛvuandi ye anwuma.

Ezukɔtweaba mɔɔ tɔ gua awoka zo la maa Awoka Mgbole ne mɔ azo ɛlualɛ yɛ se

Saa bɛfa ninyɛne ne bɛba nɔe ne a, duzu a bɛyɛ a? Bɛyɛ ngyehyɛleɛ bɛmaa bɛkyɛ mbuluku ne ndɛndɛ. Wɔ adenle boni azo? Bɛpake mbuluku ne mɔ kɛ saminla la na bɛfa bɛkɔ keteke agyinlaleɛ wɔ Hirschberg. Bɛfa mbuluku ne mɔɔ bɛpake la bɛkɔ ɛleka dɔɔnwo wɔ Germany maanle ne anu, na mediema mrenya nee mraalɛ dua nrɛlɛbɛ adenle zo bɛfa bɛkɔmaa bɛ mediema diedima kɛmɔ yɛhilele nu wɔ mɔlebɛbo ne la. Yemɔti, saa bɛnwunle ngyehyɛleɛ ɛhye mɔɔ ɛnee bɛyɛ bɛfa bɛkyɛ mbuluku wɔ azule bo la foa bie a, anrɛɛ ɔbava ngyegyelɛ kpole yeara. Noko, kenle ko bie edwɛkɛ mɔɔ bɛ nye ɛnla la zile.

Wɔ 1936, bɛnwunle yɛ mbuluku ɛzielɛ ɛleka ne mɔ ko mɔɔ ɔbikye Berlin la. Ninyɛne mɔɔ bɛnwunle ye ɛkɛ ne la bie a le ninyɛne nsa bie mɔɔ bɛpake mɔɔ awie mɔɔ bɛnze ye mɔɔ ɔwɔ Hirschberg ɛva ɛnwa la. Kpolisima ne nleanle kɛzi ahenle kɛlɛ la azo bɛhɔhyele mgbanyima mɔɔ fea bɛ nwo di gyima ɛhye la anu ko. Yeangyɛ bɛhɔhyele menli nwiɔ noko, na ɛnee Richard Rudolph boka nwo. Kɛmɔ mediema ɛhye mɔ liele ɛzonle ne dole bɛ nwo zo la ati, ɔmanle mediema gyɛne doale zo yɛle gyima ɛhye mɔɔ ɛnee esiane kpole wɔ nu la.

MƆƆ YƐSUKOA YƐFI NU

Ɛnee mbuluku ne mɔɔ bɛfa bɛse Awoka Mgbole ne mɔ anu la le Baebolo nwo mbuluku mɔɔ nwolɛ hyia kpalɛ maa German Alasevolɛ a. Noko, ɛnee tɛ Awoka Mgbole ne mɔ anu ala a bɛdua bɛkɔ a. Kolaa na German sogyama ava Czechoslovakia wɔ 1939 la, ɛnee ndenle zɛhae bie wɔ maanle ne ɛweɛne ne azo. Alasevolɛ mɔɔ ɛnee wɔ maanle le kɛ France, Netherlands, nee Switzerland mɔɔ bɛ nee Germany bɔ ɛweɛne anu la, vale bɛ ngoane dole nzeleba vale sunsum nu aleɛ hɔmanle bɛ mediema diedima mɔɔ ɛnee ɛlɛyia ɛkpɔlɛ la.

Ɛnɛ, yɛ nuhua dɔɔnwo asa ka Baebolo nwo mbuluku ngakyile. Saa ɛdie bie wɔ Belemgbunlililɛ Asalo anzɛɛ ɛtwe ɛfi jw.org Intanɛte gyimalilɛ ɛleka ne a, duzu ati a ɛngyinla ekyii ɛndwenle kɛzi ɔyɛle mɔɔ bɛholale bɛyɛle la anwo a? Bie a ɔnrɛyɛ ɛvɛlɛ kɛ menli mɔɔ vale bie luale awoka mɔɔ ezukɔtweaba tɔ gua zo azo nɔɔzo la ɛdeɛ ne, noko nɔhalɛ nu, yɛ mediema dɔɔnwo mɔɔ bɛdu bɛ nwo bɛmaa la yɛ gyima ɛsesebɛ na bɛahola bɛayɛ.

^ ɛden. 3 Ɔzonlenle Hirschberg Asafo ne mɔɔ ɛnee wɔ Silesia la anu. Ɛnɛ bɛfɛlɛ Hirschberg suakpole ne Jelenia Góra, ɔwɔ Poland nyiakɛ adɔleɛ.