Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

“Bɛyɛ Ɛhye Bɛva Bɛhakye Me”

“Bɛyɛ Ɛhye Bɛva Bɛhakye Me”

“Ɔyɛle Nyamenle mo, [ɔbubule kpanwo] nu, na ɔzele kɛ, ‘Ɛhye a le me nwonane ne mɔɔ bɛva bɛmaa bɛ la. Bɛyɛ ɛhye bɛva bɛhakye me.’”—1 KƆL. 11:24.

1, 2. Kolaa na Gyisɛse adu ye Gyɛlusalɛm adenle ne mɔɔ li awieleɛ la, ɔbayɛ kɛ duzu a ɛnee ɛzoanvolɛma ne bie mɔ ɛlɛdwenle nwo a?

‘KƐKALA maanle nu ɛyɛ wienyi, yɛnwu kɛ siane ne ɛvinde. Ɔbayɛ kɛ sinzavolɛma mɔɔ bɛwɔ Gyɛlusalɛm la noko nwunle ye anoma nɔe ne. Mekɛ mɔɔ Sanhedelene ne dele la bɛbɔle ye nolo kɛ siane fofolɛ, Naesan ne ɛbɔ ɔ bo. Bɛluale senle mɔɔ bɛvale bɛyɛle nwolɛ sɛkɛlɛneɛ anzɛɛ ɛbɔfoɔ nwo zo bɛmanle menli dɔɔnwo dele ye ndɛndɛ. Ɔda ali kɛ, Gyisɛse bahulo kɛ ɔkɔ Gyɛlusalɛm kolaa na bɛali Akpabɛnwo ne.’

2 Ɔbayɛ kɛ adwenle ɛhye a rale menli mɔɔ ɛnee doa Gyisɛse wɔ Pɛlia (Dwɔdan anzi) la ati anu kolaa na yeadu ye adenle mɔɔ li awieleɛ la yeahɔ Gyɛlusalɛm a. (Mat. 19:1; 20:17, 29; Maake 10:1, 32, 46) Saa bɛnwu kenle mɔɔ ɔlumua wɔ Dwuuma siane ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Naesan la anu a, ɛnee bɛze kɛ bɛbali Akpabɛnwo ne wɔ ye kenle 13 anzi, wɔ mekɛ mɔɔ sɛnzɛne ne ɛhɔdɔ wɔ Naesan 14 la.

3. Duzu ati a kenle mɔɔ bɛfa bɛdi Akpabɛnwo ne la anwo hyia Keleseɛnema ɛ?

3 Kenle mɔɔ bɛbali Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne mɔɔ ɔ nee kenle mɔɔ bɛbali Akpabɛnwo ne yia la a le mekɛ mɔɔ ewia ne ɛhɔdɔ wɔ April 14, 2014. Ɔbayɛ kenle titile yeamaa nɔhalɛ Keleseɛnema nee anyelielɛma. Kɛmɔti ɛ? Ɔlua edwɛkɛ mɔɔ wɔ 1 Kɔlentema 11:23-25 ne la ati: ‘Nɔe ne mɔɔ bɛyele Awulae Gyisɛse bɛmanle la, ɔvale kpanwo, ɔyɛle Nyamenle mo, ɔbule nu, na ɔzele kɛ, “Ɛhye a le me nwonane ne mɔɔ bɛva bɛmaa bɛ la. Bɛyɛ ɛhye bɛva bɛhakye me.” Zɔhane ala yɛɛ ɔyɛle dwora ne a.’

4. (a) Kpuyia boni mɔ a yɛbahola yɛabiza ye wɔ Ngakyelɛlilɛ ne anwo a? (b) Kɛ ɔyɛ mɔɔ bɛkola bɛnwu kenle mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛdi Ngakyelɛlilɛ ne ɛvolɛ biala ɛ? (Nea ɛlɛka  “Ɛvolɛ 2014 Ngakyelɛlilɛ Ne.”)

4 Ɔda ali kɛ ɛbahɔ ɛvoyia kokye ne mɔɔ Gyisɛse zele ye ɛdoavolɛma kɛ bɛli ye ɛvolɛ biala la abo. Dumua biza ɛ nwo kɛ: ‘Kɛzi mesiezie me nwo memaa nɔsolɛ zɔhane ɛ? Duzu a bɛbava bɛali ɛvoyia ne a? Saa bɛlɛdi ɛvoyia ne a, adehilelɛ boni a ɔwɔ kɛ bɛdi zo a? Duzu a ɔwɔ kɛ ɛvoyia ne nee ninyɛne mɔɔ bɛfa bɛdi la kile maa me a?

 NGAKYELƐLILƐ ALEƐ NE

5. Duzu a Gyisɛse hanle kɛ ɛzoanvolɛma ne ɛyɛ ɛva ɛziezie bɛ nwo ɛmaa Akpabɛnwo ne a?

5 Mekɛ mɔɔ Gyisɛse ka ahile ɛzoanvolɛma ne kɛ bɛhɔkpondɛ sua mɔɔ bɛbali Akpabɛnwo aleɛ ne wɔ nu la, yeanga sua bie mɔɔ bɛziezie nu hyeleenyi la anwo edwɛkɛ; emomu, ɔbayɛ kɛ ɛnee ɔkpondɛ ekpumgbunli mɔɔ ɔfɛta, nuhua le bɔkɔbɔkɔ na menli mɔɔ bɛdo ɛsalɛ bɛvɛlɛ bɛ bɛahɔ nu la. (Bɛgenga Maake 14:12-16.) Ɛnee ɔwɔ kɛ bɛkpondɛ ninyɛne mɔɔ bɛbava bɛali ɛvoyia ne mɔɔ bie a le kpanwo mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu nee nwanye kɔkɔlɛ. Mɔɔ bɛwiele Akpabɛnwo aleɛ ne di la, Gyisɛse hanle kpanwo ne nee nwanye ne anwo edwɛkɛ.

6. (a) Mekɛ mɔɔ bɛlile Akpabɛnwo aleɛ ne bɛwiele la, duzu a Gyisɛse hanle ye wɔ kpanwo ne anwo a? (b) Kpanwo boni a bɛfa bɛyɛ Ngakyelɛlilɛ ne a?

6 Ɛnee Mateyu wɔ ɛkɛ, na nzinlii ɔhɛlɛle kɛ: “Gyisɛse vale kpanwo, ɔyilale zolɛ, ɔbubule nuhua ɔmanle ye ɛdoavolɛma ne na ɔzele bɛ kɛ, ‘Bɛlie bɛli.’” (Mat. 26:26) Mgbɔvonle ɛnle “kpanwo” ne anu, kɛmɔ ɛnee bɛyɛ ye wɔ Akpabɛnwo ne anu la. (Ade. 12:8; Mɛla 16:3) Bɛvale hwiiti esamo nee nzule ala a bɛyɛle kpanwo ne a, bɛanva mgbɔvonle anzɛɛ ninyɛne gyɛne mɔɔ bie a le ngyenle la bɛanfonla ye. Kɛmɔ bɛanva mgbɔvonle bɛanfonla ye la ati, yeandu. Ɛnee nuhua ɛbubule ɛnyɛ se. Ɛnɛ, saa bɛbali Ngakyelɛlilɛ ne a, asafo nu mgbanyima dumua maa awie fa nzule fete hwiiti esamo, na ɔfa nwole ekyi ɔgua sanyia nu ɔto. (Saa bɛnrɛnyia hwiiti esamo a bɛkola bɛfa awule, abɛlɛ, atoko anzɛɛ ma zɛhae bie esamo bɛyɛ.)

7. Duzu a ɛnee wɔ dwora ne mɔɔ Gyisɛse lɛ ye ɔ sa nu la anu a, na nwanye boni a yɛbahola yɛava yɛali gyima wɔ Ngakyelɛlilɛ ne abo ɛnɛ a?

7 Mateyu doale zo kɛ: “[Gyisɛse vale] dwora, ɔyɛle Nyamenle mo, ɔvale ɔmanle bɛ na ɔzele kɛ, ‘Bɛ muala bɛnlo.’”(Mat. 26:27, 28) Nwanye kɔkɔlɛ yɛɛ ɛnee wɔ dwora ne mɔɔ Gyisɛse lɛ ye ɔ sa nu la anu a. (Tɛ nwanye fofolɛ ɔ, ɔluakɛ ɛnee mekɛ mɔɔ bɛfa bɛyɛ zɔhane gyima ne la ɛkpa nwo.) Mekɛ mɔɔ bɛdi aleɛ ne mɔɔ lumua wɔ Yigyibiti la, bɛanva nwanye bɛamboka nwo, noko Gyisɛse anga kɛ ɔle ɛtane kɛ bɛbava nwanye bɛaboka Akpabɛnwo aleɛ ne anwo. Mekɛ mɔɔ bɛdi Awulae Nɔsolɛ  Aleɛ ne bɔbɔ la ɔvale bie ɔlile gyima. Ɛhye ati, ɛnɛ saa Keleseɛnema ɛlɛyɛ Ngakyelɛlilɛ ne a bɛfa bie bɛyɛ. Nwanye boni a ɔwɔ kɛ bɛfa a? Ɔnle kɛ nwanye ne mɔɔ bɛbava bɛayɛ Ngakyelɛlilɛ ne la yɛ mɔɔ bɛva debie bɛfonla ye. Bɛanva debie bɛanfonla Gyisɛse mogya ne amaa yeayɛ mɔɔ ɔsonle bolɛ kpalɛ. Yemɔti, bɛvale nwanye kɔkɔlɛ mɔɔ ɛhwee ɛnfonla ye la. Ɔbahola yeayɛ nwanye mɔɔ bɛyɛ ye bɛ sa nu anzɛɛ nwanye kɔkɔlɛ mɔɔ bɛtɔ ye gua zo le kɛ Burgundy, Cabernet Sauvignon anzɛɛ Shiraz.

MƆƆ NGAKYELƐLILƐ ALEƐ NE GYI ƐKƐ MAA LA

8. Duzu ati a debie mɔɔ kpanwo ne nee nwanye ne gyi ɛkɛ maa la anwo hyia Keleseɛnema kpalɛ ɛ?

8 Edwɛkɛ bie mɔɔ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hanle la maa yɛnwu kɛ saa ɛye ɛzoanvolɛ ne mɔ ɛsie ahane a, ɔwɔ kɛ Keleseɛnema di Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ɛvoyia ne. Ɔhɛlɛle ɔ mediema diedima mɔɔ ɛnee wɔ Kɔlente la kɛ: “Mɔɔ menyianle ye menvile Awulae lɔ la a menvale memanle bɛ a, yemɔ a le kɛ, . . . Awulae Gyisɛse . . . ɔvale kpanwo, ɔyɛle Nyamenle mo, ɔbule nu, na ɔzele kɛ, ‘Ɛhye a le me nwonane ne mɔɔ bɛva bɛmaa bɛ la. Bɛyɛ ɛhye bɛva bɛhakye me.’” (1 Kɔl. 11:23, 24) Zɔhane ati, Keleseɛnema ɛli ɛvoyia titile ɛhye dedee a yeradwu ɛnɛ a. Mɔɔ kpanwo ne nee nwanye ne gyi ɛkɛ maa la anwo hyia bɛ kpalɛ.

9. Adwenle mɔɔ ɛndenrɛ la boni a bie mɔ lɛ ye wɔ kpanwo ne mɔɔ Gyisɛse vale lile gyima la anwo a?

9 Asɔnekɔvoma bie mɔ ka kɛ Gyisɛse hanle kɛ: ‘Me sonlabaka ne a le ɛhye,’ yemɔti bɛdie bɛdi kɛ kpanwo ne hakyile Gyisɛse anwo nane wɔ nwanwane adenle zo. Noko ɔnle zɔ. * Ɛzoanvolɛ nɔhavoma ne nwunle kɛ ɛnee Gyisɛse sonlabaka ne wɔ ɛkɛ yɛɛ ɛnee kpanwo ne mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu la noko wɔ ɛkɛ. Ɔda ali kɛ, ɛnee  Gyisɛse ɛlɛka kɛ kpanwo ne gyi ɛkɛ maa ye sonlabaka ne. Gyisɛse yɛle ndonwo zɛhae fane dɔɔnwo wɔ ye ngilehilelɛ ne anu.—Dwɔn 2:19-21; 4:13, 14; 10:7; 15:1.

10. Kpanwo ne mɔɔ bɛvale bɛlile gyima wɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne anu la gyi ɛkɛ maa duzu?

10 Kpanwo ne mɔɔ ɛnee ɛzoanvolɛ ne mɔ anye dua ye mɔɔ ɔnrɛhyɛ bɛbali la gyi ɛkɛ maa Gyisɛse sonlabaka ne. Sonlabaka ne boni? Mekɛ bie, Nyamenle azonvolɛ dele nganeɛ kɛ kɛmɔ Gyisɛse bubule kpanwo ne anu noko bɛambu ye bowule biala anu la ati, kpanwo ne gyi ɛkɛ maa “Kelaese sonlabaka ne,” menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la. (Ɛfɛ. 4:12; Wulo. 12:4, 5; 1 Kɔl. 10:16, 17; 12:27) Noko, nzinlii bɛranwunle kɛ Ngɛlɛlera ne kile kɛ kpanwo ne gyi ɛkɛ maa Gyisɛse dasanli sonlabaka ne. Gyisɛse “nwunle amaneɛ wɔ nwonane nu,” bɛhunle ye baka zo bɔbɔ. Yemɔti, wɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne anu, kpanwo ne gyi ɛkɛ maa Gyisɛse dasanli sonlabaka ne mɔɔ ɔvale ‘ɔliele yɛ ɛtane ne mɔ la.’—1 Pita 2:21-24; 4:1; Dwɔn 19:33-36; Hib. 10:5-7.

11, 12. (a) Duzu a Gyisɛse hanle ye wɔ nwanye ne anwo a? (b) Nwanye ne mɔɔ bɛfa bɛdi Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne la gyi ɛkɛ maa duzu?

11 Ɛhye boa yɛ maa akee yɛte mɔɔ Gyisɛse hanle ye wɔ nwanye ne anwo la abo. Yɛkenga kɛ: “Zɔhane ala yɛɛ mɔɔ bɛwiele aleɛ ne di la, ɔvale dwora ne, na ɔzele kɛ, ‘Dwora ɛhye a le Nyamenle Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne mɔɔ bɛva me mogya ne bɛhye ɔ bo la.’” (1 Kɔl. 11:25) Bɛhile Baebolo dɔɔnwo abo kɛ Robert Young ɛdeɛ ne la: “Dwora ɛhye a le ngyekyeleɛ fofolɛ ne mɔɔ bɛva me mogya ne bɛyɛ la.” (Yɛdayɛ a yɛzi edwɛkɛ ne bie azo dawua a.) Asoo dwora ne mɔɔ ɛnee Gyisɛse lɛ ye ɔ sa nu la a le ngyekyeleɛ fofolɛ ne a? Kyɛkyɛ. Edwɛkɛkpɔkɛ “dwora” ɛnee gyi ɛkɛ maa nwanye ne mɔɔ ɔwɔ nu la. Gyisɛse hanle kɛ nwanye ne gyi ɛkɛ maa duzu? Ye mogya ne mɔɔ bɛhwinle bɛguale la.

12 Yɛnwu Gyisɛse edwɛkɛ ɛhye wɔ Maake Edwɛkpa ne anu: “Ɛhye a le me mogya ne mɔɔ bɛbahwi bɛamaa menli dɔɔnwo na ɔsɔ Nyamenle ngyekyeleɛ ne anloa la.” (Maake 14:24) Ɛnee bɛbahwi Gyisɛse ‘mogya ne bɛagua wɔ menli dɔɔnwo ɛtane fakyɛ ti.’ (Mat. 26:28) Yemɔti, ɛnee nwanye kɔkɔlɛ ne gyi ɛkɛ maa Gyisɛse mogya ne. Ɔlua mogya zɔhane azo, “bɛva yɛ ɛtane ne mɔ bɛhyɛ yɛ na yɛnyia yɛ ti.”—Bɛgenga Ɛfɛsɛsema 1:7.

Ɛzoanvolɛ ne mɔ nlonle nwanye ne mɔɔ gyi ɛkɛ maa Gyisɛse mogya ne wɔ ngyekyeleɛ ne anu la (Nea ɛdendɛkpunli 11, 12)

KELAESE EWULE NE ƐHAKYELƐ

13. Kilehile kɛzi bɛkakye Kelaese ewule ne ɛvolɛ biala la anu?

13 Saa bɔ zo mɔɔ ɛbahɔ Gyihova Alasevolɛ Ngakyelɛlilɛ ne bie a, duzu a ɛbanwu ye a? Bɛbayia ɛleka kɛnlɛma mɔɔ awie biala banyia ɛleka kpalɛ adɛnla na ɔ nye alie gyimalilɛ ne anwo la. Bɛbava felawɔse ekyi bɛaziezie ɛkɛ ne ɛdeɛ, noko bɛnrɛva ye dɔɔnwo anzɛɛ ɔnrɛyɛ kɛ ɛkponle ɛdolɛ ɛleka la. Kpanyinli mɔɔ ɔfɛta la bahilehile mɔɔ Baebolo ne ka ye wɔ ɛvoyia ne anwo la anu. Ɔbamaa awie biala ade ɔ bo kɛ Kelaese wule amaa bɛalie yɛ ngoane. (Bɛgenga Wulomuma 5:8-10.) Tendɛvolɛ ne bahilehile anyelazo nwiɔ mɔɔ Baebolo ne ka kɛ ɔwɔ ɛkɛ ɔmaa Keleseɛnema la anu.

14. Anyelazo boni mɔ a bɛkilehile nu wɔ Ngakyelɛlilɛ ne anwo ɛdendɛlɛ ne anu a?

14 Anyelazo ne mɔ ko a le Kelaese mɔɔ bɛ nee ye bali ebia wɔ anwuma la. Keleseɛnema ekpunli ekyi bie mɔɔ ye ɛzoanvolɛma ne mɔɔ lile nɔhalɛ boka nwo la a bɛanyia anyelazo ɛhye a. (Luku 12:32; 22:19, 20; Yek. 14:1) Anyelazo ko ne noko a le mɔɔ Keleseɛnema dɔɔnwo ne mɔɔ bɛdi nɔhalɛ bɛmaa Nyamenle bɛanyia ye la. Bɛlɛ anyelazo kɛ bɛbadɛnla azɛlɛ ye azo dahuu wɔ paladaese. Akee bɛbayɛ Nyamenle ɛhulolɛdeɛ wɔ azɛlɛ ye azo kɛmɔ bɛyɛ ye wɔ anwuma lɔ la, debie mɔɔ Keleseɛnema ɛva ɛvolɛ dɔɔnwo ɛyɛ nwolɛ asɔne la. (Mat. 6:10) Ngɛlɛlera ne ka tɛnlabelɛ kpalɛ mɔɔ bɛbanyia ye dahuu la anwo edwɛkɛ.—Aye. 11:6-9; 35:5, 6; 65:21-23.

15, 16. Saa bɛlɛyɛ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne a, kɛzi bɛyɛ kpanwo ne ɛ?

 15 Ɛdendɛlɛ ne ɛlɛba ye awieleɛ a, tendɛvolɛ ne baha kɛ mekɛ ɛdwu kɛ bɛyɛ mɔɔ Gyisɛse zele ye ɛdoavolɛma kɛ bɛyɛ la. Kɛmɔ yɛlumua yɛha la, ninyɛne nwiɔ a yɛfa yɛyɛ a, kpanwo mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu yɛɛ nwanye kɔkɔlɛ. Bɛbava bɛazie ɛkponle zo wɔ tendɛvolɛ ne anwo ɛkɛ. Ɔbagenga mɔɔ Gyisɛse yɛle nee mɔɔ ɔhanle wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛfa ɛvoyia ɛhye yeazie ɛkɛ la yeavi Baebolo ne anu. Kɛ neazo la, yɛkenga ye wɔ Mateyu buluku ne anu kɛ: “Gyisɛse vale kpanwo, ɔyilale zolɛ, ɔbubule nuhua ɔmanle ye ɛdoavolɛma ne na ɔzele bɛ kɛ, ‘Bɛlie bɛli, ɛhye a le me nwonane ne a.’” (Mat. 26:26) Gyisɛse bubule kpanwo ne mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu la anu amaa ɛzoanvolɛma ne biala anyia bie. Ɛbanwu ye wɔ ayia ne mɔɔ yɛbayɛ ye April 14 la abo kɛ bɛbubu kpanwo mɔɔ mgbɔvonle ɛnle nu la anu bɛgua pɛlɛte nu.

16 Bɛbava bɛagua pɛlɛte dɔɔnwo anu amaa bɛanzɛkye mekɛ. Bɛnyɛ maandeɛ titile bie bɛmboka nwo. Bɛyɛ asɔne sikalɛ bɛwie a, bɛfa pɛlɛte ne bɛfa menli ne anyunlu wɔ adenle mɔɔ fɛta la azo. Menli ekyi bie ala a di kpanwo ne bie a, (anzɛɛ awie biala ɛnli bie) kɛmɔ ɔzile wɔ asafo dɔɔnwo anu wɔ mekɛ mɔɔ bɛvale kpanwo ne bɛvale menli ne anyunlu wɔ 2013 ne anu la.

17. Saa bɛlɛyɛ Ngakyelɛlilɛ ne a, kɛzi bɛdi edwɛkɛ mɔɔ Gyisɛse hanle ye wɔ nwanye ne anwo la azo ɛ?

17 Akee bɛbava bɛ adwenle bɛahɔ edwɛkɛ bieko mɔɔ Mateyu hanle la azo: “[Gyisɛse vale] dwora, ɔyɛle Nyamenle mo, ɔvale ɔmanle bɛ na ɔzele kɛ, ‘Bɛ muala bɛnlo, ɛhye a le me mogya ne mɔɔ bɛhwi bɛgua wɔ menli dɔɔnwo bɛ ɛtane fakyɛ ti, na ɔsɔ Nyamenle ngyekyeleɛ ne anloa la.’” (Mat. 26:27, 28) Bɛbali kilemunli ne azo bɛayɛ nzɛlɛlɛ bieko na akee bɛava “dwora” ne mɔ mɔɔ nwanye kɔkɔlɛ ne wɔ nu la bɛava menli mɔɔ wɔ ɛkɛ la kɔsɔɔti anyunlu.

18. Saa menli ekyi bie a di aleɛ ne bie anzɛɛ bie bɔbɔ a awie biala ɛnli bie a, ɛnee duzu ati a ɔhyia kɛ yɛbahɔ ɛkɛ ɛ?

18 Menli mɔɔ kɔ ɛkɛ la anu dɔɔnwo ɛnli aleɛ ne bie ɔluakɛ Gyisɛse hanle kɛ menli mɔɔ bɛ nee ye bɛali tumi wɔ anwuma Belemgbunlililɛ ne anu la ala a ɔwɔ kɛ di bie a. (Bɛgenga Luku 22:28-30; 2 Tem. 4:18) Menli mɔɔ ɛha la bɛanea bie ala. Noko, nwolɛ hyia kɛ bɛbahɔ Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne abo, ɔluakɛ saa bɛkɔ ɛkɛ a bɛda ye ali kɛ bɛ nye sɔ Gyisɛse afɔle ne kpalɛ. Bɛsuzu nyilalɛ mɔɔ bɛbanyia ye ɔlua Gyisɛse ɛkpɔnenlɛ afɔle ne ati la anwo wɔ Ngakyelɛlilɛ ne abo. Bɛ nye la kɛ bɛbaboka “menli pemgbenleamgbe” ne mɔɔ bɛbanyia bɛ ti wɔ “amaneɛnwunlɛ kpole” ne anu la anwo. Bɛle Gyihova azonvolɛ mɔɔ “bɛkpole bɛ adɛladeɛ ne mɔ nwohyee wɔ Boaneralɛ ne mogya ne anu.”—Yek. 7:9, 14-17.

19. Duzu a ɛbahola wɔayɛ wɔava wɔaziezie ɛ nwo wɔamaa Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne ɛ, na duzu a ɔwɔ kɛ ɛyɛ na wɔanyia zolɛ nvasoɛ a?

19 Gyihova Alasevolɛ mɔɔ bɛwɔ ewiade amuala la siezie bɛ nwo maa ɛvoyia titile ɛhye. Saa ɔka dapɛne ekyi na yɛayɛ a, yɛto ɛsalɛ yɛfɛlɛ menli dɔɔnwo. Bieko, saa ɔka kenle ekyi na yɛayɛ Ngakyelɛlilɛ ne a, yɛ nuhua dɔɔnwo kenga mɔɔ Gyisɛse yɛle nee mɔɔ ɔzile kenle zɔhane wɔ 33 Y.M. anu la wɔ Baebolo ne anu. Yɛbatoto yɛ ninyɛne boɛ amaa yɛahola yɛahɔ bie. Ɔle kpalɛ kɛ yɛbadwu ɛkɛ ne ndɛ kolaa na bɛado edwɛne na bɛayɛ nzɛlɛlɛ mɔɔ bɛbava bɛabɔ ɔ bo la, amaa yɛahola yɛalie nyɛvolɛ mɔɔ bɛbara la na eza yɛade mɔɔ bɛbaha la amuala. Saa bɛlɛkilehile edwɛkɛ ne anu na yɛ kɔsɔɔti mɔɔ yɛwɔ asafo ne anu nee nyɛvolɛ mɔɔ bɛbara la buke Baebolo ne anu di edwɛkɛ ne anzi a, ɔbaboa yɛ kpalɛ. Mɔɔ tɛla ɔ muala la, Ngakyelɛlilɛ ne abo mɔɔ yɛbahɔ la bahile kɛ yɛ nye sɔ Gyisɛse afɔle ne na yɛlɛfi yɛ ahonle nu yɛali ye mɛla ɛhye azo: “Bɛyɛ ɛhye bɛva bɛhakye me.”—1 Kɔl. 11:24.

^ ɛden. 9 German abɔlɔba Heinrich Meyer ka kɛ: “Bɛnwunle . . . kɛ bɛtɛpɛle Gyisɛse anwo nane ne bie, (ɔtɛte aze), bɛtɛwolale Ye mogya ne bɛtɛguale, yemɔti menli mɔɔ ɔdole ɛsalɛ ɔvɛlɛle bɛ la [ye ɛzoanvolɛma ne] anu biala ɛnrɛhola ɛnrɛnyia adwenle kɛ . . . bɛlɛdi Awulae anwo nane mumua ne na bɛanlo ye mogya ne amgba, [yemɔti] tɛ adwenle mɔɔ ɛnee Gyisɛse Mumua ne lɛ la a le kɛ bɛbade Ye edwɛkɛ sikalɛ ne abo wɔ adenle mɔɔ ɛnee bɛdabɛ mumua ne bɛnlie bɛndo nu la azo.”