Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

 ƐBƐLABƆLƐ NU EDWƐKƐ

Gyihova Ɛboa Me Kpalɛ

Gyihova Ɛboa Me Kpalɛ

Me nee me ye Evelyn yɛvile keteke nu yɛdwule aze wɔ Hornepayne, mɔɔ zua kpɔkɛ bie wɔ Ontario, wɔ Canada sɔlɔ la. Ɛnee ɔle nwonlomɔ na ɛyɛyɛlɛ wɔ nu kpalɛ. Adiema ko ravale yɛ hɔle sua nu, ɔmanle yɛ nee ye nee ɔ ye yɛɛ ɔ ra nrenya bɔle nu lile debie, akee yɛhɔluoluale ezukɔtweaba zo na yɛlile daselɛ wɔ azua nu. Memanle me maanzinli zo neavolɛ ɛdendɛlɛ mɔɔ lumua la wɔ zɔhane ewia ne. Yɛdayɛ menli nnu ne ala a yɛdiele a; awie gyɛne biala amba.

NƆHALƐ, tievolɛma ekyi ne mɔɔ diele me ɛdendɛlɛ ne wɔ 1957 la angyegye me. Ɛze ɔ, mele awie mɔɔ se nyiane kpalɛ. Mɔɔ ɛnee mele kakula la, saa nyɛvolɛ ba yɛ awuke ne anu na meze bɛ bɔbɔ a, menriandi mekɔfea.

Bie a ɔbazi ɛ nwo kɛ gyima mɔɔ meyɛ ye wɔ Gyihova ahyehyɛdeɛ ne anu ɛnɛ la anu dɔɔnwo le gyimalilɛ mɔɔ maa me nee menli dɔɔnwo mɔɔ bie le—me gɔnwo mɔ na bie mɔ noko le nyɛvolɛ di ngitanwo la. Noko, nyianezelɛ nee anwodozo mɔɔ menlɛ la ɛhɔ zo ɛgyegye me, yemɔti, menrɛhola menrɛva mɔdenle mɔɔ mebɔ meyɛ me gyimalilɛ bie mɔ la anwo anyunlunyia menrɛmaa me nwo. Emomu, menwu kɛ Gyihova ɛwɔkɛ ne le nɔhalɛ: “Mebamaa bɛ anwosesebɛ, mebaboa bɛ, mebava me konimlilɛ tumi ɛsalɛ ne meazɔ bɛ.” (Aye. 41:10.) Ndenle titile mɔɔ Gyihova ɛlua zo ɛboa me la anu ko a le moalɛ mɔɔ menyia mevi mediema Keleseɛnema ɛkɛ la. Maa menga bie mɔ anwo edwɛkɛ mengile wɔ, membɔ ɔ bo wɔ me ngakula nu.

ƐNEE ƆLƐ BAEBOLO NEE BULUKU BILE EKYI BIE

Yɛ abusua egyinli ne wɔ Ontario nyiakɛ adɔleɛ

Molɛ nwonlomɔ bie mɔɔ maanle nu dele wɔ 1940 ne anu la, Elsie Huntingford rale yɛ abusua ne egyinli ne mɔɔ ɛnee wɔ Ontario nyiakɛ adɔleɛ la anu. Me mame hɔyiale ye wɔ anlenkɛ ne anloa noko ɛnee me  nee me papa—mɔɔ ɔse nyiane kɛ medame la—vea sua ne anu yɛlɛtie ye. Egya zuzule kɛ Adiema raalɛ Huntingford tɔne ninyɛne na Ɔmɔ badɔ debie mɔɔ yɛngyia nwo la, yemɔti ɔhɔle anlenkɛ ne anloa na ɔhanle kɛ yɛ nye ɛnlie nwo. Adiema raalɛ Huntingford bizale ye kɛ, “Bɛ nye ɛnlie Baebolo ɛzukoalɛ nwo?” Egya buale kɛ, “Yemɔ yɛ nye die nwo.”

Adiema raalɛ Huntingford rale mekɛ kpalɛ nu. Ɛnee me awovolɛ bɔ mɔdenle wɔ Canada United Church ne anu noko ɛnee bɛzi kpɔkɛ kɛ bɛgyakyi. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ ɛsɔfo ne vale ezukoa mɔɔ menli vale boale asɔne ne la awolɛ nee bɛ aluma bɔle asɔne sua ne bane ne anwo. Bɛnleanle ezukoa mɔɔ menli ne duale la anwo a bɛhɛlɛhɛlɛle aluma ne a. Na kɛmɔ ɛnee me awovolɛ ɛnlɛ bie la ati, saa aluma ne ɛlɛkɔ ye awieleɛ a ɛkɛ ne a bɛ duma wɔ a, na ɛnee asɔne mgbanyima ne mɔ tinlitinli bɛ kɛ bɛdua dɔɔnwo. Ɛsɔfo fofolɛ mɔɔ ɔngulo kɛ ye gyima kɛvi ɔ sa la noko liele dole nu kɛ ɔnlie ninyɛne mɔɔ ɔkilehile la ɔnli. Yemɔti, yɛgyakyile asɔne ne noko ɛnee yɛlɛkpondɛ adenle mɔɔ yɛbalua zo yɛali yɛ sunsum nu ngyianlɛ nwo gyima la.

Ɔluakɛ ɛnee bɛva bɛ sa bɛdo Gyihova Alasevolɛ gyima ne azo wɔ Canada la ati, ɛnee Baebolo ne nee ninyɛne mɔɔ Adiema raalɛ Huntingford ɛhɛlɛhɛlɛ ye wɔ ye buluku bile ekyi bie anu la ala a, ɔfa ɔ nee yɛ abusua ne sukoa debie a. Mekɛ mɔɔ ɔnwunle kɛ yɛnrɛye ye yɛnrɛmaa maanle mgbanyima ne mɔ la ɔmanle yɛ Baebolo nwo mbuluku. Saa yɛyɛ debiezukoalɛ ko biala yɛwie a, yɛfa mbuluku ne mɔ yɛfea kpalɛ. *

Me awovolɛ diele azua nu daselɛlilɛ ne na bɛzɔnenle bɛ wɔ 1948

Ɔnva nwo ɛkpɔlɛ nee ngyegyelɛ biala mɔɔ Adiema raalɛ Huntingford yiale la, ɔvale mɔdenlebɔlɛ ɔbɔle edwɛkpa ne nolo. Ye mɔdenlebɔlɛ ne hanle me ɔmanle menzile kpɔkɛ wɔ nɔhalɛ ne anwo. Mɔɔ bɛzɔnenle me awovolɛ kɛ Gyihova Alasevolɛ la, ye ɛvolɛ ko anzi medame noko menyɛle me nwo zo mɔɔ meyila memaa Nyamenle la anwo sɛkɛlɛneɛ. Bɛzɔnenle me wɔ debie kpole bie mɔɔ ɛyazonlɛma gua nzule nu maa bɛ nyɛmoa no la anu wɔ February 27, 1949. Ɛnee meli ɛvolɛ 17. Yemɔ anzi, menzile kpɔkɛ kɛ mebayɛ dahuu ɛzonlenlɛ gyima.

GYIHOVA MANLE MENYIANLE AKƐNRASESEBƐ

Mɔɔ bɛvɛlɛle me wɔ Bɛtɛle wɔ 1952 la, ɔzinle me nwo

Meambɔ adekpakyelɛ gyima ne abo wɔ ɛkɛ ne ala. Menyɛle gyima wɔ bange nee ɔfese bie anu  mekɛ ekyi ɔluakɛ menyianle adwenle kɛ ɔwɔ kɛ menyia ezukoa mɔɔ mebava meanlea me nwo wɔ mekɛ mɔɔ melɛyɛ adekpakyelɛ gyima ne la. Noko, kɛmɔ ɛnee mele kakula na menlɛ anwubielɛ la ati, saa me sa ka ezukoa ne ala a ɛnee meli. Yemɔti, adiema bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Ted Sargent la dule me folɛ kɛ menyia akɛnrasesebɛ nee diedi wɔ Gyihova anu. (1 Edk. 28:10) Folɛdulɛ ɛhye manle membɔle adekpakyelɛ gyima ne abo wɔ November 1951. Ɛnee melɛ dɔla 40 pɛ, nee basekɛ dɛba bie, yɛɛ ɛlɛka fofolɛ ko. Noko Gyihova manle me sa hanle mɔɔ mehyia nwo la dahuu. Nea kɛzi me nye sɔ ye kɛ Ted manle me anwosesebɛ kɛ membɔ adekpakyelɛ gyima ne abo a! Yemaa menyia nyilalɛ dɔɔnwo.

Kenle ko nɔsolɛ nu wɔ August 1952 ne anu, bɛvɛlɛle me fonu zo bɛvile Toronto. Gyihova Alasevolɛ Bɛtɛle ne mɔɔ wɔ Canada la vɛlɛle me kɛ mengɔnyɛ gyima wɔ ɛkɛ wɔ September. Ɔnva nwo kɛ ɛnee mese nyiane na metɛkɔle ɛkɛ ɛlɛ la, me nye liele kpalɛ ɔluakɛ ɛnee adekpakyelɛma gyɛne ɛha Bɛtɛle anwo edwɛkɛ kpalɛ dɔɔnwo ɛhile me. Ɛkɛ ne ala, mendele nganeɛ kɛ mehɔ sua nu.

“MAA MEDIEMA NE MƆ ƐNWU KƐ ƐDWENLE BƐ NWO”

Mengɔle Bɛtɛle la, ye evolɛ nwiɔ yɛɛ bɛmanle mengɔnlile Bill Yacos mɔɔ ɛnee le asafo sonvolɛ (mɔɔ ɛnɛ bɛfɛlɛ ye mgbanyima avinli ngitanwodivolɛ la) agyakɛ anu wɔ Toronto asafo ne mɔ ko anu. Ɛnee bɔ zo mɔɔ menyia ɛvolɛ 23 a, yemɔti mendele nganeɛ kɛ menze ɛhwee. Noko adiema Yacos vile mɛlɛbɛnwoaze nee ɛlɔlɛ nu hilele me mɔɔ ɔwɔ kɛ meyɛ la. Na Gyihova noko boale me.

Ɛnee Adiema Yacos le kputilii, ɔ nyunlu te yɛɛ ɔ nye die menli nwo. Ɛnee ɔkulo mediema ne mɔ edwɛkɛ na mediema ne mɔ noko kulo ye edwɛkɛ. Ɛnee ɔta ɔkɔkpɔla mediema ne mɔ wɔ bɛ azua nu, tɛ mekɛ mɔɔ bɛlɛ ngyegyelɛ la angome. Bill Yacos zile me adua kɛ menyɛ bie na me nee mediema ne mɔ ɛbɔ nu ɛhɔ daselɛlilɛ. Ɔhanle kɛ, “Ken, maa mediema ne mɔ ɛnwu kɛ ɛdwenle bɛ nwo. Na ɔbamaa bɛabu bɛ nye bɛagua sinlidɔlɛ dɔɔnwo azo.”

ME YE DA NƆHALƐ ƐLƆLƐ ALI

Gyihova ɛboa me wɔ adenle titile bie azo ɔvi January 1957. Zɔhane siane ne anu a mengyale Evelyn mɔɔ ɛnee ɛwie Geleade Sukulu ne mɔɔ tɔ zo 14 la a. Kolaa na yɛagya la, ɛnee ɔsonle wɔ Quebec maanzinli ne mɔɔ bɛka Fenlanze wɔ nu la anu. Wɔ zɔhane mekɛ ne, ɛnee Wulomu Katelek Asɔne ne a nea Quebec maanzinli ne ɛleka dɔɔnwo azo a. Yemɔti, ɛnee Evelyn azɛlɛsinli ne anu yɛ se, noko ɔvale nɔhalɛlilɛ ɔyɛle ye gyima ne na ɔbetanle Gyihova anwo.

Me nee Evelyn yɛgyale wɔ 1957

Evelyn ɛli nɔhalɛ ɛmaa medame noko. (Ɛfɛ. 5:31) Yɛgyale la, yeangyɛ yɛɛ ɔyiale ye nɔhalɛlilɛ ne anwo sɔnea a! Ɛnee yɛyɛ ngyehyɛleɛ kɛ yɛkɔ Florida, U.S.A., noko yɛliele yɛ atɔfolɛ ne yɛwiele na aleɛ hyenle la, asafo hanle kɛ mengɔ ayia bie wɔ Canada Bɛtɛle dapɛne ko. Ayia ɛhye rabɔle yɛ ngyehyɛleɛ ne anu noko ɛnee me nee Evelyn yɛkulo kɛ yɛyɛ debie biala mɔɔ Gyihova baha kɛ yɛyɛ la. Yemɔti, yɛpɛle yɛ anyelielɛ adendulɛ ne anu. Wɔ dapɛne zɔhane anu, ɛnee ɔkɔ daselɛlilɛ wɔ ɛleka mɔɔ Bɛtɛle ne wɔ la. Ɛnee azɛlɛsinli ɛhye anu gyimayɛlɛ le ngakyile fi Quebec ɛdeɛ ne anwo kolaa, noko ɔbɔle mɔdenle ɔyɛle.

 Mɔɔ dapɛne ne rale ye awieleɛ la, edwɛkɛ bie mɔɔ yɛ azibɛnwo la zile—bɛkpale me kɛ maanzinli zo neavolɛ wɔ Ontario sɔlɔ. Ɛnee mele kunli fofolɛ, na meli ɛvolɛ 25 ala, yɛɛ menlɛ anwubielɛ noko yɛvale yɛ nwo yɛdole Gyihova anwo zo na yɛhɔle. Ɛnee ɛyɛyɛlɛ ne ɛra kpalɛ wɔ Canada. Yɛ nee neavolɛ adenduvoma mɔɔ bɛlɛ anwubielɛ dɔɔnwo mɔɔ bɛlɛsia bɛahɔdoa bɛ gyima zo la vale keteke nɔe ne. Bɛmanle yɛ anwosesebɛ dɔɔnwo! Adiema ko manle yɛhɔlale ɛleka mɔɔ ɛnee yedua nwolɛ ezukoa kɛ ɔbala la. Ɛnee ɔngulo kɛ yɛtɛnla keteke ne anu toonwo aleɛ kye. Aleɛ hyenle la, ɛnee yɛgya kenle 15 pɛ, nuhua a yɛhɔkpɔlale Hornepayne ekpunli ekyi ne mɔɔ menganle nwolɛ edwɛkɛ wɔ mɔlebɛbo ne la.

Ɛnee nzenzaleɛ dɔɔnwo wɔ ɛkɛ mɔɔ me nee Evelyn yɛbayɛ a. Mekɛ mɔɔ yɛlɛyɛ maangyeba gyima ne wɔ 1960 ne awieleɛ la, bɛvɛlɛle me kɛ membɛla Geleade Sukulu ne mɔɔ tɔ zo 36 mɔɔ bɛbayɛ ye siane bulu mɔɔ ɔbabɔ ɔ bo February 1961 wɔ Brooklyn, New York la bie. Nɔhalɛ nu, me nye liele, noko me anyelielɛ ne anwie munli di ɔluakɛ ɛnee Evelyn ɛnrɛhɔ bie. Emomu, kɛmɔ bɛmanle mraalɛ mɔɔ ɛnee wɔ gyinlabelɛ ko ne ala anu yɛle la, bɛhanle kɛ saa Evelyn kulo kɛ ɔte ɔ nwo ɔfi me nwo kɛyɛ siane bulu a, ɛnee ɔhɛlɛ nwolɛ kɛlata. Evelyn anye monle guale, noko yɛkponlenle zo kɛ mengɔ sukulu ne, na ɔyɛle ye fɛ kɛ mebanyia ndetelɛ kpalɛ wɔ Geleade la.

Wɔ mekɛ ekyi zɔhane anu, Evelyn yɛle gyima wɔ Canada ɔfese ɛkɛ. Ɔ nee adiema raalɛ Margaret Lovell mɔɔ bɛkpokpa ye la dɛnlanle sua ko anu, na ɛnee ɔle nwolɛ adenle titile. Nɔhalɛ, me nee Evelyn yɛ nwo lɔle yɛ nwo kpalɛ. Noko ɔlua Gyihova moalɛ zo, yɛ nye liele yɛ mekɛ ekyi nu gyima ne mɔ ɛyɛlɛ nu. Ɛhulolɛ mɔɔ ɛnee ɔlɛ kɛ ɔbava mekɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛfa yɛbɔ nu yɛtɛnla la yeabɔ afɔle amaa Gyihova ahola ava yɛ ali gyima dɔɔnwo wɔ ye ahyehyɛdeɛ ne anu la hanle me ahonle kpalɛ.

Menlile kɛyɛ siane nsa wɔ Geleade la, Adiema Nathan Knorr, mɔɔ ɛnee nea ewiade amuala gyima ne azo la vale edwɛkɛ bie mɔɔ anwo hyia kpole kpalɛ la, dole me nyunlu. Ɔbizale me saa mebavi Geleade Sukulu ne anu zɔhane mekɛ ne meazia meahɔ Canada meahɔhile Belemgbunlililɛ Gyima Sukulu mekɛ ekyi wɔ ɔfese ɛkɛ ne a. Adiema Knorr zele me kɛ saa mekulo a menrɛhɔ. Saa mekulo a mebawie Geleade Sukulu ne na bie a meahɔyɛ edwɛkpatɛlɛvolɛ gyima. Eza ɔhanle kɛ saa mesi kpɔkɛ mesia mekɔ Canada a, bɛnrɛvɛlɛ me kɛ membɛla Geleade bieko, na bie a bɛbamaa meazia meahɔyɛ Canada azɛlɛsinli ne anu gyima. Ɔhanle kɛ me nee me ye ɛzuzu nwo na menzi kpɔkɛ.

Kɛmɔ ɛnee Evelyn ɛha kɛzi ɔbu teokelase gyimalilɛ anwo edwɛkɛ ɛhile me dɛba la ati, menganle mengilele Adiema Knorr ɛkɛ ne ala kɛ, “Debie biala mɔɔ Gyihova ahyehyɛdeɛ ne kulo kɛ yɛyɛ la, yɛ nye die nwo kɛ yɛbayɛ.” Dahuu yɛte nganeɛ kɛ, ɔnva nwo mɔɔ yɛkulo la, ɔwɔ kɛ yɛkɔ ɛleka biala mɔɔ Gyihova ahyehyɛdeɛ ne baha kɛ yɛhɔ la.

Ɛhye ati, menvile Brooklyn wɔ April 1961 mengɔle Canada kɛ mekahile Belemgbunlililɛ Gyima  Sukulu. Nzinlii, bɛmanle yɛyɛle gyima wɔ Bɛtɛle ɛkɛ. Ɔzinle me nwo kɛ bɛdole ɛsalɛ bɛvɛlɛle me kɛ mengɔ Geleade Sukulu ne mɔɔ tɔ zo 40 mɔɔ ɛnee bɛbayɛ ye 1965 bie la. Ɛnee ɔwɔ kɛ eza Evelyn kɛlɛ kɛlata kɛ ɔdie ɔto nu kɛ yɛ avinli bɛade. Noko, dapɛne ekyi pɛle nu la, yɛ mu nwiɔ yɛ nye liele kɛ bɛvɛlɛle ye kɛ ɔ nee me ɛrɛla sukulu ne la.

Mɔɔ yɛdwule Geleade Sukulu ɛkɛ la, Adiema Knorr hanle hilele yɛ kɛ sukuluma mɔɔ bɛka Fenlanze kɛ yɛdayɛ la, bɛbava bɛ bɛahɔ Afrika. Noko akee, mɔɔ yɛwiele sukulu ne la, eza bɛvale yɛ bɛrale Canada! Bɛkpale me kɛ ɔfese ne azo neavolɛ fofolɛ (ɛnɛ bɛfɛlɛ ye Ɔfese Kɔmatii ngitanwodivolɛ). Ɛnee bɔ zo mɔɔ menyia ɛvolɛ 34 a, yemɔti mengakyele Adiema Knorr kɛ, “Mele kakula.” Noko ɔmanle me anwosesebɛ. Na mɔlebɛbo ne ala, membɔle mɔdenle kɛ mebanwu mgbanyima mɔɔ wɔ ɛkɛ, mediema mɔɔ bɛzonle Bɛtɛle bɛhyɛ la adwenle kolaa na meazi kpɔkɛ mɔɔ anwo hyia la.

BƐSUKOA DEBIE YƐƐ BƐKILE DEBIE WƆ BƐTƐLE

Bɛtɛle gyima ne ɛmaa menyia nwolɛ adenle mezukoa ninyɛne dɔɔnwo mevi awie mɔ ɛkɛ. Mebu Ɔfese Kɔmatii ne anu amra mɔɔ ɛha la yɛɛ me nye die bɛ nwo kpalɛ. Keleseɛne mrenya nee mraalɛ mɔɔ bɛbɔ ɛbɛla kpalɛ—ngakula nee mgbanyinli—mɔɔ yɛ nee bɛ yɛle gyima wɔ ɔfese ɛke nee asafo ngakyile mɔɔ yɛzonlenle bɛ anu la neazo ɛboa me dɔɔnwo.

Melɛyɛ nwonlomɔ ɛzonlenlɛ meamaa Canada Bɛtɛle abusua ne

Bɛtɛle gyima ne eza ɛmaa menyia adenle mehile awie mɔ debie na memaa bɛ diedi nu ɛyɛ se. Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo zele Temɔte kɛ: ‘Kɔ zolɛ sɔ ninyɛne mɔɔ bɛhilehile wɔ la anu.’ Eza ɔhanle kɛ: “Fa ngilehilelɛ ne mɔɔ ɛdele ɛvile me ɛkɛ ne wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee melɛkilehile menli dɔɔnwo la wula bɛdabɛ mɔɔ ɛdie bɛ ɛdi kɛ bɛkɛhola ye kilehile la asa anu.” (2 Tem. 2:2; 3:14) Ɔdwu mekɛ ne bie a me mediema Keleseɛnema biza me kɛ ninyɛne mɔɔ mezukoa ye wɔ ɛvolɛ 57 ne mɔɔ meva meyɛ gyima wɔ Bɛtɛle la bie mɔ a le duzu. Me mualɛ sikalɛ a le kɛ, “Fi wɔ ɛhulolɛ nu yɛ debie biala mɔɔ Gyihova ahyehyɛdeɛ ne kɛze wɔ kɛ ɛyɛ la ndɛndɛ, na fa ɛ nwo to Gyihova anwo zo maa ɔboa wɔ.”

Ɔle kɛ asɛɛ anoma ala a membale Bɛtɛle kɛ kakula nrenya ekyi mɔɔ ɔse nyiane na ɔnlɛ anwubielɛ biala a. Wɔ ɛvolɛ ɛhye mɔ amuala anu, ɔle kɛ asɛɛ Gyihova ‘lɛ me sa fema ne anu la.’ Ɔdua atiakunlukɛnlɛmayɛlɛ nee moalɛ mɔɔ mediema diedima fa maa me wɔ ye mekɛ nu la azo, ɔmaa me anwosesebɛ dahuu kɛ: ‘Mmasulo na mebaboa wɔ.’Aye. 41:13.

^ ɛden. 10 Canada arane ne yele ɔ sa mɔɔ ɔvale ɔdole yɛ gyima ne azo la wɔ May 22, 1945.