Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Asoo Ɛbu Awie Mɔ Bɛtɛɛyɛlɛ Kɛmɔ Gyihova Bu Ye La?

Asoo Ɛbu Awie Mɔ Bɛtɛɛyɛlɛ Kɛmɔ Gyihova Bu Ye La?

“Saa yɛye sonlabaka nvɛyeba bɛtɛbɛtɛ ne mɔ nu a, yɛngola debie biala yɛ.”1 KƆL. 12:22.

1, 2. Duzu ati a Pɔɔlo dele bɛdabɛ mɔɔ bɛle bɛtɛɛ la edwɛkɛ bo ɛ?

ƆDWU mekɛ ne bie a yɛ nuhua ko biala kola yɛ bɛtɛɛ. Mekɛ ne bie dwu na yɛnde kpɔkɛ a, ɔmaa ɔyɛ se kɛ yɛbahola yɛayɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛyɛ la. Akee suzu nwo nea, saa tɛnlabelɛ ɛhye kɔ zo mekɛ tendenle a, kɛzi ɛbahulo kɛ menli babu wɔ ɛ? Nɔhalɛ nu, ɛbahulo kɛ bɛbade wɔ edwɛkɛ bo na baze wɔ anwunvɔne.

2 Ngyegyelɛ mɔɔ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo yiale ye wɔ menli mɔɔ ɛnle asafo ne anu nee bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ nu asa nu la manle ɔyɛle bɛtɛɛ. Ɔdele nganeɛ fane dɔɔnwo kɛ ɔnrɛhola ɔnrɛzonle bieko. (2 Kɔl. 1:8; 7:5) Mekɛ mɔɔ Pɔɔlo dwenledwenle ye ɛbɛlabɔlɛ nee ngyegyelɛ dɔɔnwo ne mɔɔ ɔyiale ye anwo la, ɔhanle kɛ: “Nwane a le bɛtɛɛ, na mame menle bɛtɛɛ a?” (2 Kɔl. 11:29, NW) Pɔɔlo fa bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ Keleseɛnema asafo ne anu yeado sonlabaka ne nvɛyeba ne mɔ anwo la, ɔhanle kɛ, “saa yɛye sonlabaka nvɛyeba bɛtɛbɛtɛ ne mɔ nu a, yɛngola debie biala yɛ.” (1 Kɔl. 12:22) Boni a ɛnee ɔlɛkile a? Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛbu bɛdabɛ mɔɔ bɛle bɛtɛɛ la kɛmɔ Gyihova bu bɛ la ɛ? Na kɛzi ɛhye mɔɔ yɛbayɛ la baboa yɛ ɛ?

 KƐZI GYIHOVA BU MENLI BƐTƐƐYƐLƐ LA

3. Duzu ati a yɛbahola yɛanyia adwenle mɔɔ ɛndenrɛ la wɔ yɛ mediema nwo ɛ?

3 Ɛnɛ, menli dɔɔnwo sisi bɛdabɛ mɔɔ bɛnlɛ anwosesebɛ na bɛle bɛtɛɛ la bɛfa bɛkpondɛ mɔɔ bɛkulo la. Bɛdie bɛdi kɛ saa ɔbawie awie boɛ a, kyesɛ ɔle kpavolɛ na ɔlɛ anwosesebɛ. Ewiade subane ɛhye bahola aha yɛdayɛ noko. Yemɔti, yɛbahola yɛanyia yɛ mediema mɔɔ ɔyɛ a bɛhyia moalɛ la anwo adwenle mɔɔ ɛndenrɛ. Kɛzi yɛbahola yɛabu awie ko biala mɔɔ wɔ asafo ne anu la kɛmɔ Gyihova bu ye la ɛ?

4, 5. (a) Kɛzi ndonwo mɔɔ wɔ 1 Kɔlentema 12:21-23 la boa yɛ maa yɛte kɛzi Gyihova bu sonla bɛtɛɛyɛlɛ la abo ɛ? (b) Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia nvasoɛ yɛavi menli mɔɔ bɛyɛ bɛtɛɛ mɔɔ yɛboa bɛ la azo ɛ?

4 Ndonwo bie mɔɔ Pɔɔlo vale lile gyima wɔ ye kɛlata ne mɔɔ ɔlumuale ɔhɛlɛle Kɔlentema anu la maa yɛnwu kɛzi Gyihova bu sonla bɛtɛɛyɛlɛ la. Wɔ tile 12 ne, Pɔɔlo hakyele yɛ kɛ sonlabaka ne nvɛyeba bɛtɛbɛtɛ ne mɔ bɔbɔ lɛ bɛ gyima. (Bɛgenga 1 Kɔlentema 12:12, 18, 21-23.) Ngakyihakyililɛma bie mɔ ɛha kɛ sonlabaka ne nvɛyeba ne bie mɔ anwo ɛngyia. Noko akee, neɛnleanu mɔɔ bɛyɛ ye wɔ sonlabaka ne nvɛyeba ne mɔ anwo la ɛmaa bɛnwu kɛ nvɛyeba ne mɔ mɔɔ bɛbule bɛ kɛ nwolɛ ɛngyia wɔ mekɛ bie anu la di gyima mɔɔ anwo hyia kpalɛ la. * Kɛ neazo la, mekɛ bie ɛnee bɛbu yɛ gyakɛ ɛlɛsɛka ekyi kpalɛ ne kɛ nwolɛ ɛngyia; noko akee, ɛnɛ abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛma ɛnwu ka saa yɛgyi nzisi a, ɔkola ɔmaa yɛgyinla fɔɔnwo.

5 Pɔɔlo ndonwo ne kile kɛ awie ko biala mɔɔ wɔ asafo ne anu la anwo hyia. Seetan kpondɛ kɛ yɛdie yɛdi kɛ yɛ nwo ɛnlɛ nvasoɛ. Noko, Gyihova bu awie ko biala kɛ ɔ nwo hyia. (Dwobu 4:18, 19) Ɔwɔ kɛ ɛhye boa yɛ maa yɛ nye sɔ nwolɛ adenle mɔɔ yɛlɛ ye wɔ yɛ asafo ne mɔ anu la na yɛ nye die kɛ yɛboka Nyamenle menli mɔɔ bɛwɔ aleɛabo la anwo la. Fa awie mɔɔ anye ɛvi mɔɔ ɛboale ye la kɛ neazo. Ɛnee ɔwɔ kɛ ɛtɔ ɛ rɛle aze. Asoo mɔɔ ɛyɛle la anli bodane kpalɛ bie anwo gyima yeamaa ɛ nye anlie ɔ? Nɔhalɛ nu, saa yɛboa awie mɔ a yɛ nye die, na ɔmaa yɛ abotane nee yɛ ɛlɔlɛ yɛ kpole, na yɛnyi wɔ sunsum nu. (Ɛfɛ. 4:15, 16) Yɛ anwuma Selɛ ne ze kɛ asafo mɔɔ bu menli mɔɔ wɔ nu kɔsɔɔti la, ɛmkpondɛ mɔɔ awie mɔ ɛngola ye yɛ la ɛnvi bɛ ɛkɛ yɛɛ ɛlɔlɛ wɔ nu.

6. Kɛzi ɛnee ɔdwu mekɛ ne bie a Pɔɔlo fa edwɛkɛ agbɔkɛ “bɛtɛɛ” nee bɛ nwo “yɛ se” di gyima ɛ?

6 Pɔɔlo kɛlɛ Kɔlentema ne la, ɔvale edwɛkɛ agbɔkɛ “bɛtɛɛ” nee “bɛtɛɛyɛlɛ” ɔhilehilele kɛzi ɛnee menli mɔɔ ɛnle nɔhalɛ ne anu bu ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu Keleseɛnema nee kɛzi ɛnee ɔdaye mumua ne ɔbu ɔ nwo la anu. (1 Kɔl. 1:26, 27; 2:3) Mekɛ mɔɔ Pɔɔlo hanle kɛ bie mɔ anwo “yɛ se” la, ɛnee ɔngile kɛ Keleseɛnema ne bie mɔ le kpalɛ tɛla bie. (Wulo. 15:1) Emomu, ɛnee ɔlɛkile kɛ ɔwɔ kɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛ nwo yɛ se wɔ sunsum nu la boa bɛdabɛ mɔɔ bɛ nwo ɛnyɛ se wɔ sunsum nu la.

ASOO ƆHYIA KƐ YƐKAKYI YƐ ADWENLE?

7. Duzu a ɛnrɛmaa yɛnrɛboa bɛdabɛ mɔɔ bɛhyia moalɛ la ɛ?

7 Saa yɛboa “ehyianvolɛma” a, ɔmaa yɛsukoa Gyihova na yɛnyia ɔ nyunlu ɛlolɛ. (Edw. 41:1; Ɛfɛ. 5:1) Noko, saa yɛlɛ awie mɔ anwo adwenle ɛtane a, yɛnrɛhola yɛnrɛboa bɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛhyia moalɛ la. Anzɛɛ, ɔluakɛ yɛnze mɔɔ ɔwɔ  kɛ yɛka la ati, yɛ ti bahola azi aze na yɛahwe yɛ nwo yɛavi menli mɔɔ ɛlɛnwu amaneɛ la bie mɔ anwo. Cynthia, * adiema raalɛ bie mɔɔ ɔ hu kpole ye la ka kɛ: “Saa mediema twe bɛ nwo fi ɛ nwo anzɛɛ bɛnyɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ bɛmaa wɔ la a, ɔkola ɔgyegye wɔ. Saa ɛkɔ sɔnea nu a, ɛhyia menli wɔ ɛ nwo.” Mekɛ mɔɔ Belemgbunli Devidi agɔnwo mɔ kpole ye la ɔgyegyele ye.Edw. 31:12.

8. Duzu a baboa yɛ na yɛaze yɛ mediema anwunvɔne a?

8 Saa yɛkakye kɛ anwubɛnyunlu mɔɔ bie a le anwondolɛ, abusua mɔɔ nuhua menli kɔsɔɔti ɛnle diedima, nee adwenle nu ngyegyelɛ ɛmaa yɛ mediema ne mɔ bie ɛyɛ bɛtɛɛ a, ɔbamaa yɛaze bɛ anwunvɔne. Kenle ko dedee yɛdayɛ noko yɛbahola yɛahɔ tɛnlabelɛ zɛhae bie anu. Kolaa na bɛahɔ Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la, bɛhakyele Yizilayɛma mɔɔ ɛnee di ehyia na bɛle bɛtɛɛ wɔ Yigyibiti la kɛ, ɔnle kɛ bɛyɛ bɛ mediema mɔɔ bɛbahɔ anwongyelelɛ nu la “atisesebɛ.” Ɛnee Gyihova anye la kɛ bɛbadwenle ehyianvolɛma anwo na bɛaboa bɛ.Mɛla 15:7, 11; Sɛlɛ. 25:35-38.

9. Saa yɛlɛboa bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ ngyegyelɛ nu la a, duzu a ɔwɔ kɛ nwolɛ kyia yɛ kpalɛ a? Maa neazo.

9 Ɔnle kɛ yɛbua bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛyia ngyegyelɛ la ndɛne anzɛɛ yɛnyia bɛ nwo adwenle mɔɔ ɛndenrɛ, emomu, ɔwɔ kɛ yɛkyekye bɛ rɛle wɔ sunsum nu. (Dwobu 33:6, 7; Mat. 7:1) Kɛ neazo la, saa esiane si na awie mɔɔ ɛlɛka kale la boda na bɛfa ye bɛkɔ asopiti a, asoo ayileyɛlɛma ne bɛabɔ mɔdenle kɛ bɛneɛnlea nu saa ɔdaye a ɔmanle esiane ne zile ɔ? Kyɛkyɛ, bɛbayɛ ye ayile ndɛndɛ. Zɔhane ala a saa ngyegyelɛ maa yɛ diema bie yɛ bɛtɛɛ a, ɔwɔ kɛ yɛfa sunsum nu moalɛ yɛmaa ye ndɛndɛ a.Bɛgenga 1 Tɛsalonaekama 5:14.

10. Kɛzi bɛdabɛ mɔɔ bie a bɛbu bɛ kɛ bɛ nwo ɛnyɛ se la bie mɔ bahola ayɛ “diedi nu sukoavolɛma” ɛ?

10 Saa yɛsi abotane yɛsuzu yɛ mediema tɛnlabelɛ nwo a, bie a yɛbade deɛmɔti bɛyɛ bɛtɛɛ la abo wɔ adenle fofolɛ zo. Suzu mediema mraalɛ mɔɔ bɛyia ɛkpɔlɛ wɔ bɛ abusua nu wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu la tɛnlabelɛ nwo nea. Bie a bɛbɛlɛ bɛ nwo aze yɛɛ bɛle bɛtɛɛ, noko, asoo bɛnlɛ diedi kpole nee anwosesebɛ ɔ? Saa ɛnwu ninli mɔɔ ɔ ngome ɔlɛtete ɔ ra anzɛɛ ɔ mra la kɛ ɔ nee bɛ ba debiezukoalɛ dahuu a, asoo ye diedi nee ɔ bo mɔɔ yesika la ɛnga wɔ ahonle? Na ngakula mɔɔ ɔka ekyii bɛnyia ɛvolɛ 20 mɔɔ bɛgyinla nɔhalɛ ne afoa ɔnva nwo ngyegyelɛ mɔɔ bɛyia ye wɔ sukulu la noko ɛ? Yɛdie yɛto nu wɔ mɛlɛbɛnwoaze nu kɛ, menli ɛhye mɔ mɔɔ bɛle bɛtɛɛ la, kola yɛ “diedi nu sukoavolɛma” kɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛ tɛnlabelɛ ne le kpalɛ mɔɔ bɛwɔ yɛ avinli la ala.Gye. 2:5.

NYIA GYIHOVA ADWENLE NE BIE

11, 12. (a) Duzu a baboa yɛ amaa yɛanyia adwenle kpalɛ wɔ awie mɔ bɛtɛɛyɛlɛ nwo a? (b) Duzu a yɛsukoa yɛfi kɛzi Gyihova nee Aalɔn lile la anu a?

11 Ɔwɔ kɛ yɛbu yɛ mediema kɛmɔ Gyihova bu bɛ la, bɔbɔ wɔ mekɛ mɔɔ bɛkɛyɛ nvonleɛ la. Baebolo nu neazo bie mɔ bamaa yɛanwu kɛzi Gyihova bu ye azonvolɛ la. (Bɛgenga Edwɛndolɛ 130:3.) Kɛ neazo la, saa ɛnee ɛ nee Mosisi a wɔ ɛkɛ yɛɛ Aalɔn guale ezukoa nvutuke ɛnlankɛ ralɛ ananze ne a, anrɛɛ kɛzi ɛbade nganeɛ wɔ ye nyelebɛnloa ne mɔɔ ɛngyi kpɔkɛ zo la anwo ɛ? (Ade. 32:21-24) Anzɛɛ, anrɛɛ kɛzi ɛbade nganeɛ wɔ mekɛ mɔɔ Aalɔn manle ɔ diema raalɛ Meleam nyianle ɔ nwo zo tumi manle ɔdendɛle ɔtiale Mosisi ɔluakɛ yegya ɛyɛvolɛ raalɛ la ati ɛ?  (Ɛdi. 12:1, 2) Anrɛɛ duzu a ɛbayɛ a, wɔ mekɛ mɔɔ Aalɔn nee Mosisi anli Gyihova mɔɔ luale nwanwane adenle zo manle bɛ nzule bɛnlonle wɔ Mɛleba la eni la ɛ?Ɛdi. 20:10-13.

12 Anrɛɛ Gyihova bahola ahwe Aalɔn anzo ɛkɛ ne ala wɔ tɛnlabelɛ ɛhye mɔ biala anu. Noko ɔnwunle kɛ Aalɔn ɛnle amumuyɛnli anzɛɛ yeanyɛ ɛtane mɔɔ anyebolo wɔ nu. Ɔbayɛ kɛ, Aalɔn manle tɛnlabelɛ mɔɔ ɛnee ɔwɔ nu anzɛɛ awie mɔ piepianle ye ɔvale adenle ɛtane zo. Noko akee, mekɛ mɔɔ bɛhanle ye nvonleɛ ne anwo edwɛkɛ bɛhilele ye la ɔliele ɔdole nu na ɔkponlenle Gyihova ndɛnebualɛ ne azo. (Ade. 32:26; Ɛdi. 12:11; 20:23-27) Gyihova vale ye adwenle hɔle Aalɔn diedi nee kɛzi ɔnlunle ɔ nwo la azo. Ɔnva nwo kɛ ɛvoya dɔɔnwo ɛpɛ nu la, yɛkakye Aalɔn nee ɔ bo zo amra kɛ menli mɔɔ ɛnee sulo Gyihova.Edw. 115:10-12; 135:19, 20.

13. Neɛnleanu boni a yɛbahola yɛayɛ ye wɔ awie mɔ bɛtɛɛyɛlɛ nwo adwenle mɔɔ yɛlɛ ye la anu ɛ?

13 Amaa yɛanyia adwenle ne mɔɔ Gyihova lɛ la bie la, ɔwɔ kɛ yɛyɛ neɛnleanu wɔ adwenle mɔɔ yɛlɛ ye wɔ bɛdabɛ mɔɔ bɛle bɛtɛɛ anwo la anu. (1 Sam. 16:7) Kɛ neazo la, saa kakula bie annea boɛ wɔ anyelielɛ ninyɛne ɛkpalɛ nwo anzɛɛ saa ɔda subane ɛtane bie ali a, duzu a yɛyɛ a? Kɛ anrɛɛ yɛbahwi ɔ nyunlu ɛsesebɛ la, duzu ati a yɛndwenle mɔɔ yɛbahola yɛayɛ yɛaboa ye yɛamaa yɛanyi wɔ sunsum nu la anwo ɛ? Yɛbahola yɛadu egyakɛ yɛaboa awie mɔɔ hyia moalɛ la, saa yɛyɛ zɔ a, ɔbamaa yɛ ndelebɛbo nee yɛ ɛlɔlɛ ayɛ kpole.

14, 15. (a) Kɛzi Gyihova dele nganeɛ wɔ mekɛ ekyi ne mɔɔ Yilaegya anyia akɛnrasesebɛ la anwo ɛ? (b) Duzu a yɛkola yɛsukoa yɛfi Yilaegya edwɛkɛ ne anu a?

14 Kɛzi Gyihova bu bɛdabɛ mɔɔ adwenleadwenle ɛva bɛ aze la ɛ? Maa  yɛnlea kɛzi ɔboale ye azonvolɛ mɔɔ ɛnee bɛwɔ tɛnlabelɛ zɛhae anu la ko. Yilaegya le Gyihova ngapezonli mɔɔ vale akɛnrasesebɛ dendɛle tiale Beeyale ngapezoma 450. Akee Yilaegya dele kɛ Belemgbunli Raalɛ Gyɛzɛbɛle ɛlɛkpondɛ ye ahu ye. Ɛzulolɛ hanle ye yemɔti ɔnriandile. Ɔpɛle mayɛlɛ 95 (km 150) adenle ɔhɔle Biyɛhyiba na ɔdoale zo ɔhɔle fienemgbole ne akunlu lɔ kpalɛ. Ɛvɛlɛ nee adwenleadwenle manle ɔhanle kɛ, “O [Gyihova], akee yeyɛ boɛ. Maa menwu.”1 Arl. 18:19; 19:1-4.

Gyihova nwunle mɔɔ Yilaegya ɛnrɛhola ye yɛ la na ɔmanle anwubɔvolɛ hɔboale ye (Nea ɛdendɛkpunli 14, 15)

15 Mɔɔ Gyihova nwunle ye wɔ anwuma lɔ kɛ adwenleadwenle nee ɛzulolɛ ɛha Yilaegya la, duzu a ɔyɛle a? Asoo ɔkpole Yilaegya? Kyɛkyɛ. Gyihova zoanle anwumabɔvolɛ ɔmanle ɔhɔboale ye. Anwumabɔvolɛ ne manle Yilaegya aleɛ fane nwiɔ amaa yeanyia anwosesebɛ yɛava yeadoa ye adendulɛ ne azo na ‘adenle ne ande ye somaa.’ (Bɛgenga 1 Arelemgbunli 19:5-8.) Kolaa na Gyihova amaa Yilaegya adehilelɛ bɔbɔ la, Ɔdiele ye na yeaboa ye.

16, 17. Kɛzi yɛbahola yɛaboa yɛ mediema kɛmɔ Gyihova boale Yilaegya la ɛ?

16 Kɛ ɔkɛyɛ na yɛayɛ kɛ yɛ Nyamenle ne mɔɔ ɔdwenle yɛ nwo la ɛ? Ɔnle kɛ yɛyɛ ye ndɛndɛ yɛtu folɛ. (Mrɛ. 18:13) Ɔbayɛ kpalɛ kɛ yɛbalumua yɛanyia nganeɛdelɛ bie yɛamaa bɛdabɛ mɔɔ bɛdwenle kɛ bɛ tɛnlabelɛ ne ati “bɛ nwo ɛngyia biala la.” (1 Kɔl. 12:23) Akee yɛbahola yɛava moalɛ mɔɔ fɛta la yɛamaa.

17 Kɛ neazo la, bɛmaa yɛzuzu Cynthia mɔɔ yɛlumua yɛha ɔ nwo edwɛkɛ mɔɔ ɔ hu kpole ye nee ɔ mra mraalɛ nwiɔ ne la anwo. Bɛdele nganeɛ kɛ bɛnlɛ awie. Kɛzi bɛ mediema Alasevolɛ ne mɔ bie boale bɛ ɛ? Ɔka kɛ: “Mekɛ mɔɔ yɛhanle mɔɔ ɛzi la yɛhilele bɛ la, mitini 45 pɛ yɛɛ bɛrale yɛ sua nu a. Ɛnee bɛlɛsu. Yeanga yɛ ngome ɛlɛ wɔ kenle nwiɔ anzɛɛ nsa ne mɔɔ lumua la anu. Kɛmɔ ɛnee yɛnli aleɛ kpalɛ na yɛlɛdi nyane kpole la ati, bɛvale yɛ bɛhɔle bɛ sua nu.” Ɛhye maa ɛkakye mɔɔ Gyemise hɛlɛle la: “Saa adiema nrenya bie anzɛɛ adiema raalɛ bie ɛnlɛ ɛdanlɛ ɛngeda yɛɛ ɔhyia aleɛ nwo, na ɛse ye kɛ, ‘Nyamenle ɛyila wɔ. Ɛ nwo ɛyɛ wɔ wuluwulu na di aleɛ maa ɛ ko ɛyi’ na sa wɔammaa ye ninyɛne mɔɔ hyia maa ngoane la a ɛnee duzu nvasoɛ a wɔ mɔɔ ɛka la azo a? Zɔhane ati diedi mɔɔ gyimayɛlɛ ɛmboka nwo la le wulera.” (Gye. 2:15-17) Ɔlua moalɛ mɔɔ mediema mɔɔ bɛwɔ ɛkɛ vale manle wɔ ye mekɛ nu la ati, edwɛkɛ ne zile la ye siane nsia pɛ Cynthia nee ɔ mra mraalɛ ne mɔ nyianle anwosesebɛ yɛle adekpakyelɛ boavolɛ.2 Kɔl. 12:10.

MENLI DƆƆNWO NYIA ZOLƐ NVASOƐ

18, 19. (a) Kɛ ɔkɛyɛ na yɛaboa bɛdabɛ mɔɔ bɛkɛyɛ bɛtɛɛ la ɛ? (b) Saa yɛboa menli mɔɔ ɛyɛ bɛtɛɛ la a, nwane a nyia zolɛ nvasoɛ a?

18 Saa yɛ nwo to yɛ kyɛ a, ɔdie mekɛ na yɛ nwo aza. Zɔhane ala a saa Keleseɛnenli yɛ bɛtɛɛ anzɛɛ yia ngyegyelɛ a, ɔbahyia mekɛ dɔɔnwo na ɔ nwo ayɛ se bieko wɔ sunsum nu a. Ɔwɔ kɛ ɔsukoa Nyamenle Edwɛkɛ ne, ɔsɛlɛ Gyihova, ɔkɔ debiezukoalɛ na ɔ nwo ayɛ se. Noko ɔbahyia yɛ moalɛ. Wɔ mekɛ ɛhye anu ɔwɔ kɛ yɛnyia ɔ nwo abotane. Ɔwɔ kɛ yɛmaa ɔnwu kɛ yɛkulo ye edwɛkɛ na ɔ nwo hyia wɔ asafo ne anu.2 Kɔl. 8:8.

19 Saa yɛboa awie mɔ a, ɔmaa yɛ nye die. Eza ɔmaa yɛnyia anwunvɔnezelɛ nee abotane. Noko tɛ ɛhye mɔ angome. Ɔmaa yɛda ɛlɔlɛ ali wɔ asafo ne anu. Mɔɔ hyia kpalɛ la, yɛsukoa Gyihova yɛboa “menli mɔɔ ɛnlɛ anwosesebɛ la.” Yɛ ɛlɔlɛ Selɛ ne bu awie biala kɛ ɔ nwo hyia.Gyi. 20:35.

^ ɛden. 4 Charles Darwin hɛlɛle ye wɔ ye buluku The Descent of Man ne anu kɛ, sonlabaka ne nvɛyeba ne mɔ dɔɔnwo anwo “ɛngyia.” Awie fofolɛ mɔɔ ɔdaye noko ɔdie ngakyihakyililɛ ne ɔdi la hanle kɛ sonlabaka ne nvɛyeba ne mɔ bie anwo ɛngyia.

^ ɛden. 7 Tɛ ye duma kpalɛ ɔ.