1-3. Kɛmɔti a ɛnee ɔnla aze kɛ Gyisɛse ɛdoavolɛma ne babɔ edwɛkpa ne nolo ahile “aleɛabo amra” ɛ?

GYISƐSE KELAESE manle ye ɛdoavolɛma gyima dɔɔnwo kɛ bɛyɛ. Ɔzele bɛ kɛ ‘bɛhɔ maanle ti nee maanle bo, bɛmaa menli ɛrayɛ ye ɛdoavolɛma.’ Ɛnee ɔwɔ kɛ bɛbɔ “Edwɛkpa ɛhye mɔɔ fane Anwuma Belemgbunlililɛ ne anwo la nolo wɔ aleɛabo amuala, amaa yeayɛ daselɛlilɛ yeamaa aleɛabo amra.”—Mateyu 24:14; 28:19.

² Ɛnee ɛdoavolɛma ne kulo Gyisɛse nee edwɛkpa ne. Noko bie a bɛbizale kɛ, ‘Kɛ ɔkɛyɛ na yɛayɛ mɔɔ Gyisɛse se yɛyɛ la ɛ?’ Mɔɔ lumua, ɛnee bɛ nwo anzo. Bieko, ɛnee bɛlɛkilehile menli kɛ Gyisɛse le Nyamenle Ara, noko ɛnee menli ne ze kɛ bɛhu Gyisɛse. Yɛɛ eza menli dɔɔnwo nyianle adwenle kɛ ɛdoavolɛma ne “ɛnze nwoma.” (Gyima ne 4:13) Dwuu asɔne mgbanyima ne mɔ hɔle ɛsɔfoma sukulu noko ɛdoavolɛ ne mɔ angɔ bie. Yɛɛ edwɛkpa ne mɔɔ bɛbɔle ye nolo la nee Dwuuma amaamuo mɔɔ asɔne mgbanyima vale ɛvolɛ dɔɔnwo hilehilele la ɛnnyia. Kɛmɔ ɛnee  bɛmbu ɛdoavolɛma ne wɔ Yizilayɛ la ati, bie a ɛnee bɛngola bɛnnwu ye saa bɛbanyia awie wɔ Wulomu Maanle kpole ne anu mɔɔ ɔbadie bɛ a.

³ Ɛnee Gyisɛse ɛbɔ ye ɛdoavolɛma kɔkɔ kɛ bɛbakpɔ bɛ, bɛayɛ bɛ kpɔdekpɔde na bɛahu bɛ nuhua bie mɔ. (Luku 21:16, 17) Bɛ gɔnwo mɔ nee bɛ mbusua bɛaye bɛ amaa. Bieko, menli bɛavɛlɛ bɛ nwo Kelaese ɛdoavolɛma na bɛahilehile adalɛ edwɛkɛ. Yɛɛ ɛnee ɛdoavolɛma ne baha edwɛkɛ ne wɔ ɛleka mɔɔ amumuyɛ nee basabasayɛlɛ ɛbu zo la. (Mateyu 24:10-12) Yemɔti ɛnee kɛ ɔkɛyɛ na bɛaha edwɛkɛ ne “bɛahɔdwu aleɛabo ɛleka biala” ɛ? (Gyima ne 1:8) Ɔbayɛ kɛ ɛnee ɛdoavolɛma ne ɛnnwu kɛzi bɛbahola bɛayɛ gyima ne wɔ ngyegyelɛ ɛhye mɔ anu la.

4. Duzu a vi edwɛkɛhanlɛ gyima ne anu rale a?

⁴ Ɛnee ɛdoavolɛma ne ze kɛ gyima ne ɛnla aze ɛdeɛ, noko bɛdiele Gyisɛse edwɛkɛ ne na bɛbɔle edwɛkpa ne nolo wɔ Gyɛlusalɛm, Samɛlea, yɛɛ maanle gyɛne zo. Kɛyɛ ɛvolɛ 30 anzi, ɛnee bɛdu adenle bɛhɔ ɛleka dɔɔnwo yemɔti ɛnee ɛzoanvolɛ Pɔɔlo bahola aha kɛ “bɛbɔ [edwɛkpa ne] nolo bɛhile abɔdeɛ muala mɔɔ wɔ aleɛabo la.” Na menli dɔɔnwo mɔɔ vi maanle ngakyile nu la rayɛle ɛdoavolɛma. (Kɔlɔsaema 1:6, 23) Kɛ neazo la, mekɛ mɔɔ Pɔɔlo hanle edwɛkɛ ne wɔ Saepelɛse bɔra ne azo la, Wulomu amelado ne bɔbɔ rayɛle ɛdoavolɛ ɔluakɛ “Awulae anwo ngilehilelɛ ne yɛle ye azibɛnwo kpole.”—Kenga Gyima ne 13:6-12.

5. (a) Duzu a Gyisɛse vale bɔle ye ɛdoavolɛma ne ɛwɔkɛ a? (b) Duzu a tetedwɛkɛ buluku bie ka ye wɔ ɛvoya ne mɔɔ lumua la anwo a?

⁵ Ɛdoavolɛma ne nwunle kɛ bɛannyia moalɛ a bɛnrɛhola bɛnrɛbɔ edwɛkpa ne nolo wɔ aleɛabo amuala. Ɛnee bɛze noko kɛ Gyisɛse ɛbɔ bɛ ɛwɔkɛ kɛ ɔ nee bɛ balua yɛɛ sunsum nwuanzanwuanza ne baboa bɛ. (Mateyu 28:20) Ɔbayɛ kɛ ninyɛne gyɛne hɔle zo wɔ zɔhane mekɛ ne mɔɔ boale ɛdoavolɛma ne a. Nɔhalɛ nu, tetedwɛkɛ buluku bie ka kɛ ɔbayɛ kɛ ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu a le mekɛ kpalɛ maa Keleseɛnema kɛ bɛbabɔ edwɛkɛhanlɛ ne abo a, na nzinlii Keleseɛnema dele nganeɛ kɛ Nyamenle zieziele adenle ne manle bɛ.

6. (a) Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ ɛhye anu a? (b) Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu a?

⁶ Asoo Gyihova hakyile ninyɛne wɔ ewiade ne anu wɔ ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu amaa Keleseɛnema ahola aha edwɛkɛ ne? Baebolo ne ɛnga ye zɔ. Noko yɛze kɛ ɛnee Gyihova kulo kɛ ye menli bɔ edwɛkpa ne nolo na Seetan angola ammaa bɛangyakyi. Wɔ edwɛkɛ ɛhye anu, yɛbazuzu ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu ninyɛne bie mɔ mɔɔ yeammaa yeanyɛ se kɛ ɛdoavolɛma ne baha edwɛkɛ ne la anwo. Yɛbazuzu ninyɛne bie mɔ mɔɔ ɛboa yɛ kenlensa ye ɛmaa yɛbɔ edwɛkpa ne nolo wɔ ewiade amuala la anwo wɔ edwɛkɛ ne mɔɔ doa zo la anu.

7. Wulomu Anzondwolɛ ne a le duzu, na kɛzi ɛnee ɔle mekɛ ngakyile ɛ?

⁷ Wɔ ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu, anzondwolɛ mɔɔ rale Wulomu Maanle ne anu la ammaa yeanyɛ se kɛ ɛdoavolɛma ne baha edwɛkɛ ne. Ɛnee bɛfɛlɛ mekɛ ɛhye Wulomu Anzondwolɛ anzɛɛ Pax Romana wɔ Latin nu. Wɔ zɔhane mekɛ ne, Wulomu arane ne zile atuadelɛ biala adenle. Ɔle nɔhalɛ kɛ bɛhonle konle bie mɔ kɛmɔ Gyisɛse hanle la. (Mateyu 24:6) Wulomuma zɛkyele Gyɛlusalɛm wɔ ɛvolɛ 70, yɛɛ bɛhonle konle ngyikyi wɔ bɛ maanle ne ɛweɛne zo. Noko ɛnee anzondwolɛ wɔ bɛ maanle ne ɛleka dɔɔnwo na ɛnee ɔnyɛ se ɔmmaa ɛdoavolɛma ne kɛ bɛbadu adenle na bɛaha edwɛkɛ ne. Anzondwolɛ mekɛ ɛhye dɛnlanle ɛkɛ ɛvolɛ kɛyɛ 200. Buluku ko ka kɛ, wɔ alesama tetedwɛkɛ nu, mekɛ biala ɛtɛbale mɔɔ bɛnyianle anzondwolɛ mekɛ mɔɔ boale menli dɔɔnwo zɛhae ɛlɛ a.

8. Kɛzi Wulomu Anzondwolɛ ne boale ɛdoavolɛma ne ɛ?

⁸ Kelaese hɔle la anzi ɛvolɛ kɛyɛ 250, nwomanli bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Origen hɛlɛle anzondwolɛ mekɛ ɛhye anwo edwɛkɛ. Ɔhanle kɛ kɛmɔ Wulomuma lile maanle dɔɔnwo anwo zo tumi la ati, ɛnee ɛdoavolɛma ne kola ka edwɛkɛ ne wɔ ɛleka biala. Ɛnee menli ɛngo kɛ bɛfa bɛabɔ bɛ maanle nwo bane, ɛnee bɛde anzondwolɛ nu wɔ bɛ namule ne mɔ azo. Origen dele nganeɛ kɛ ɛhye ati, menli dɔɔnwo nyianle adenle diele ɛlɔlɛ nee anzondwolɛ nwo edwɛkɛ mɔɔ ɛdoavolɛma ne hanle la. Bɛkpɔle ɛdoavolɛma ne ɛdeɛ, noko bɛvale anzondwolɛ mekɛ zɔhane bɛlile gyima kpalɛ na bɛbɔle edwɛkpa ne nolo wɔ ɛleka biala.—Kenga Wulomuma 12:18-21.

9, 10. Ninyɛne mɔɔ ammaa adendulɛ anyɛ se ammaa ɛdoavolɛma ne la bie a le boni?

⁹ Wulomuma yɛle adenle dɔɔnwo mɔɔ bo kilomita 80,000 (mayɛle 50,000) la wɔ bɛ maanle ne ɛleka biala. Ɛnee sogyama mɔɔ wɔ Wulomu ɛlɔnema mɔɔ lɛ tumi anu la kola dua ndenle ɛhye mɔ azo kɔ ɛleka biala ndɛndɛ kɔbɔ bɛ maanle ne anwo bane na bɛnea menli ne anwo zo. Keleseɛnema luale ndenle ɛhye mɔ azo hɔle kpɔkɛmile nu, ɛsɛlɛ zo yɛɛ awoka zo amaa bɛaha edwɛkɛ ne wɔ ɛleka dɔɔnwo.

¹⁰ Ɛye kale adenle ɛsie ahane a, ɛnee Wulomuma eza fa ɛlɛne tu adenle. Ɛnee bɛdua azule anzɛɛ nyevile nye bɛkɔ habɔ dɔɔnwo ne mɔɔ wɔ maanle ne anu la azo. Nɔhalɛ nu, ɛnee Wulomuma lɛ ndenle ngakyile mɔɔ bo 900 la wɔ azule nye. Yemɔti ɛnee Keleseɛnema noko kola fa  ɛlɛne tu adenle kɔ ɛleka dɔɔnwo. Ɛnee bɛngyia ngɛlata le kɛ pasepɔto na bɛahɔ maanle ngakyile zo. Bieko, ɛnee nwulema ɛnle ndenle ne mɔ azo ɔluakɛ bɛze kɛ Wulomuma kye bɛ a bɛbayɛ bɛ amumuyɛ. Na kɛmɔ ɛnee Wulomu sogyama fa ɛlɛne duolua nyevile ne azo la ati, ɛnee adenduvoma ɛnzulo kɛ nwulema bateta bɛ wɔ nyevile zo. Baebolo ne ka kɛ Pɔɔlo vale ɛlɛne dule adenle na bie butule yemɔti ɛnee ye ngoane la esiane nu wɔ mekɛ bie mɔ anu ɛdeɛ, noko ɔnga kɛ nwulema hɔle ɔ nwo zo. Yemɔti ɛnee awie fa kale anzɛɛ ɛlɛne tu adenle a ɔnyɛ ɛzulolɛ.—2 Kɔlentema 11:25, 26.

11. Duzu ati a Giliki aneɛ ne boale ɛdoavolɛma ne ɛ?

¹¹ Gilikinli Alɛzanda Kpole ne lumuale lile konim wɔ ɛleka dɔɔnwo mɔɔ Wulomuma lile tumi la. Yemɔti ɛnee menli mɔɔ wɔ zɔhane ɛleka ne mɔ la ɛzukoa Giliki ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Koine la. Ɔlua ɛhye ati ɛnee ɛdoavolɛma ne kola fa zɔhane aneɛ ne ka edwɛkɛ ne kile bɛ. Ɛnee bɛkola bɛka Hibulu Ngɛlɛlera ne anu edwɛkɛ bɔbɔ bɛkile bɛ ɔluakɛ ɛnee bɛhile ɔ bo wɔ Giliki nu. Ɛnee menli dɔɔnwo ze Septuagint ne mɔɔ Dwuuma mɔɔ wɔ Yigyibiti hilele ɔ bo la. Baebolo kɛlɛvolɛma eza vale Giliki hɛlɛle Baebolo ne mɔɔ ɛha la. Ɛnee Giliki aneɛ ne lɛ edwɛkɛ agbɔkɛ dɔɔnwo, yemɔti ɛnee bɛkola bɛfa bɛkilehile Baebolo nu nɔhalɛ mɔɔ ɔ bo ɛdelɛ yɛ se la anu. Eza Giliki aneɛ ne boale asafo ne mɔ manle bɛlile ngitanwo na bɛyɛle ko.

12. (a) Codex a le duzu, na kɛmɔti a ɛnee ye ɛbukelɛ ɛnye se kɛ nwomamobɔleɛ ɛ? (b) Mekɛ boni a Keleseɛnema dɔɔnwo bɔle ɔ bo kɛ bɛfa mbuluku bɛali gyima a?

¹² Duzu a ɛvoya mɔɔ lumua la anu Keleseɛnema vale hilehilele Baebolo ne anu a? Mɔɔ lumua, bɛvale nwomamobɔleɛ. Noko ɛnee kɛzi bɛfa nwomamobɔleɛ ne bɛdi gyima nee ye ɛzoalɛ ɛnla aze. Mekɛ biala mɔɔ Keleseɛnema kulo kɛ bɛnwu ngɛlɛlera bie la, ɛnee ɔwɔ kɛ bɛtulu na bɛwie a bɛakyekye ye bieko. Ɛnee bɛkɛlɛ nwomamobɔleɛ ne foa ko ala. Ɛnee Mateyu Edwɛkpa ne amuala wɔ nwomamobɔleɛ ko azo. Akee menli bɔle ɔ bo kɛ bɛfa codex ne mɔɔ le buluku mɔɔ bɛlumuale bɛyɛle la bɛali gyima. Kengavolɛ bahola abuke buluku bie mukelɛ na yeanwu  ngɛlɛlera bie. Tetedwɛkɛ kɛlɛvolɛma ka kɛ Keleseɛnema bɔle ɔ bo ndɛ kɛ bɛfa mbuluku bɛali gyima, yemɔti ɛvolɛ 100 ne pɛle nu la ɛnee bɛ nuhua dɔɔnwo fa mbuluku di gyima.

13, 14. (a) Kɛmɔ ɛnee Pɔɔlo le Wulomunli la ati, anwobanebɔlɛ boni a ɔnyianle a? (b) Kɛzi Wulomuma mɛla ne boale Keleseɛnema ne ɛ?

¹³ Wulomuma mɛla boale ɛvoya mɔɔ lumua la anu Keleseɛnema. Kɛ neazo la, ɛnee Pɔɔlo le Wulomunli, na mɛla ne bɔle ɔ nwo bane fane dɔɔnwo wɔ ye adendulɛ nu. Mekɛ mɔɔ Wulomu sogyama hyele Pɔɔlo wɔ Gyɛlusalɛm na bɛkpondɛ kɛ bɛbo ye la, ɔhanle ɔhilele bɛ kɛ ɔle Wulomunli. Ɔhanle ɔhilele sogya kpanyinli ne kɛ bɛtɛdile Wulomunli edwɛkɛ a ɔnle kɛ bɛbo ye. Yemɔti, “menli mɔɔ rale kɛ bɛbabizebiza Pɔɔlo edwɛkɛ la vi ɔ nwo ɛkɛ hwenle bɛ nwo. Mɔɔ sogyama kpanyinli ne nwunle kɛ Pɔɔlo le Wulomunli na yegua ye nwɔnzɔnwɔnzɔ la ye ahonle dule.”—Gyima ne 22:25-29.

¹⁴ Kɛmɔ ɛnee Pɔɔlo le Wulomunli la ati ɔhanle kɛzi bɛ nee ye lile wɔ Felepae la. (Gyima ne 16:35-40) Mekɛ mɔɔ ɛnee menli bie mɔɔ ɛva ɛya kulo kɛ bɛboda Keleseɛnema bie wɔ Ɛfɛsɛse la, arane abɔlɔba bie manle ɛlɔne ne yɛle koonwu na ɔbɔle menli ne kɔkɔ kɛ bɛlɛyɛ debie mɔɔ tia Wulomuma mɛla la. (Gyima ne 19:35-41) Nzinlii mɔɔ Pɔɔlo wɔ Sizalia la, ɔhanle kɛ ɔlɛ adenle ɔkɔ Wulomu amɛnlado ne anyunlu. Ɔgyinlanle edwɛkpa ne anzi wɔ ɛkɛ. (Gyima ne 25:8-12) Yemɔti, Keleseɛnema luale Wulomuma mɛla ne azo ‘yele bɛ nloa wɔ edwɛkpa ne nolobɔlɛ nwo na bɛmanle ɔgyinlanle mɛla zo.’—Felepaema 1:7.

15. Nienwu a ɛnee Dwuuma dɔɔnwo wɔ wɔ ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu a?

¹⁵ Ɔbayɛ kɛ debie bieko boale ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu Keleseɛnema ɔmanle bɛhanle edwɛkɛ ne wɔ aleɛabo amuala. Zɔhane mekɛ ne, ɛnee Dwuuma ɛnle Yizilayɛ ala, ɛnee bɛwɔ maanle dɔɔnwo anu. Kɛmɔti ɛ? Ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la anu, bɛ nee Dwuuma hɔle nlɔnu wɔ Aselea, nzinlii bɛ nee bie mɔ hɔle Babelɔn. Nzinlii mɔɔ Pɛhyeama honle vale Babelɔn la, ɛnee Dwuuma wɔ Pɛhyea Maanle ne kɔsɔɔti anu. (Ɛseta 9:30) Ɔkadwu ɛvoya mɔɔ lumua la anu mɔɔ ɛnee Gyisɛse wɔ azɛlɛ ye azo la, ɛnee Dwuuma wɔ Wulomu Maanle ne ɛleka ngakyile le kɛ Yigyibiti, Africa Sɔlɔ ɛleka bie mɔ, yɛɛ Gilisi, Ehyea Ekyi (Turkey), nee Mɛsɔpɔteemea (Iraq). Bɛkile kɛ menli mgbe 60 mɔɔ ɛnee wɔ Wulomu tumililɛ ne abo la, ɛnee bɛ nuhua mɔɔ bo mgbe 4 la le Dwuuma. Ɛnee Dwuuma wɔ ɛleka ngakyile ɛdeɛ, noko bɛangyakyi bɛ ɛzonlenlɛ ne.—Mateyu 23:15.

16, 17. (a) Kɛmɔ ɛnee Dwuuma wɔ maanle dɔɔnwo anu la ati, kɛzi ɔboale menli mɔɔ bɛnle Dwuuma la ɛ? (b) Ndenle boni azo a Keleseɛnema zukoale Dwuuma neazo ne a?

¹⁶ Kɛmɔ ɛnee Dwuuma wɔ maanle dɔɔnwo anu la ati, ɛnee menli dɔɔnwo mɔɔ bɛnle Dwuuma la ze Hibulu Ngɛlɛlera ne anwo debie na bɛzukoale Dwuuma diedi ne. Kɛ neazo la, bɛzukoale kɛ nɔhalɛ Nyamenle kokye a wɔ ɛkɛ a, na ɔwɔ kɛ menli mɔɔ sonle ye la  di ye mɛla zo. Bɛzukoale kɛ Hibuluma Mɛla ne vi Nyamenle ɛkɛ na Mɛzaya ne anwo ngapezo dɔɔnwo wɔ nu. (Luku 24:44) Yemɔti mekɛ mɔɔ Keleseɛnema bɔle edwɛkpa ne nolo la, ɛnee Dwuuma nee bɛdabɛ mɔɔ bɛnle Dwuuma la ze ninyɛne mɔɔ Keleseɛnema ne ɛlɛka nwolɛ edwɛkɛ la bie mɔ dɛba. Ɛnee Pɔɔlo kulo kɛ ɔnwu menli mɔɔ bɛbadie edwɛkpa ne la. Ɛnee ɔta ɔkɔ nyianu sua nu, ɛleka mɔɔ Dwuuma sonle la na ɔ nee bɛ suzu Ngɛlɛlera ne anwo.—Kenga Gyima ne 17:1, 2.

¹⁷ Ɛnee Dwuuma ta yia nu sonle wɔ nyianu azua nu anzɛɛ alienwo. Ɛnee bɛto edwɛne, bɛyɛ asɔne, bɛsuzu Ngɛlɛlera ne anwo. Keleseɛnema ne zukoale bɛ neazo ne na ɛnɛ yɛdayɛ noko yɛyɛ zɔhane wɔ yɛ asafo ne mɔ anu.

18, 19. (a) Kɛzi ninyɛne mɔɔ hɔle zo wɔ ɛvoya mɔɔ lumua boale Keleseɛnema manle bɛyɛle a? (b) Kɛzi edwɛkɛ ɛhye maa ɛte nganeɛ wɔ Gyihova anwo ɛ?

¹⁸ Ɛnee ɛvoya ne mɔɔ lumua la le mekɛ ngakyile wɔ tetedwɛkɛ nu. Wɔ Wulomu Tumililɛ ne anu, ɛnee anzondwolɛ wɔ ɛkɛ, ɛnee menli dɔɔnwo kola ka aneɛ ko, na mɛla ne bɔle bɛ nwo bane. Ɛnee adendulɛ ɛnyɛ se, na ɛnee maanle dɔɔnwo anu menli ze Dwuuma nee Hibulu Ngɛlɛlera ne anwo debie. Ninyɛne ɛhye mɔ kɔsɔɔti boale Keleseɛnema manle bɛhɔle zo bɛyɛle gyima mɔɔ Nyamenle vale manle bɛ la.

¹⁹ Ɔhale kɛyɛ ɛvolɛ 400 kolaa na Gyisɛse ara azɛlɛ ye azo la, Giliki nwomanli Plato hɛlɛle kɛ ɔyɛ se kɛ menli bahola anwu Bɔvolɛ ne yɛɛ bɛnrɛhola bɛnrɛha ɔ nwo edwɛkɛ bɛnrɛhile awie biala. Noko Gyisɛse hanle kɛ: “Mɔɔ yɛ se maa sonla la ɛnyɛ se ɛmmaa Nyamenle.” (Luku 18:27) Ɔda ali wienyi kɛ ɔlua Gyihova moalɛ zo, edwɛkɛhanlɛ gyima ne ɛlɛkɔ zo. Ɔkpondɛ kɛ ‘aleɛabo amra kɔsɔɔti’ te edwɛkɛ ne na bɛnwu ye. (Mateyu 28:19) Bɛbahile kɛzi bɛlɛbɔ edwɛkpa ne nolo wɔ ewiade amuala ɛnɛ la wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu.