Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Sukoa Gyisɛse Mɛlɛbɛnwoaze Nee Ye Ahunlunyele Ne

Sukoa Gyisɛse Mɛlɛbɛnwoaze Nee Ye Ahunlunyele Ne

“Bɛdabɛ bɛ ti Kelaese mumua ne nwunle amaneɛ vale yɛle ndonwo manle bɛ . . . amaa bɛava ɔ gyakɛ.”1 PITA 2:21.

1. Duzu ati a yɛsukoa Gyisɛse a ɔbamaa yɛabikye Gyihova a?

YƐTA yɛsukoa menli mɔɔ yɛ nye die bɛ nwo la. Sonlakpalɛ mɔɔ tɛla biala mɔɔ yɛbahola yɛazukoa ye la a le Gyisɛse Kelaese. Duzu ati ɔ? Gyisɛse hanle kɛ: “Awie mɔɔ ɛnwu me la ɛnwu Selɛ ne.” (Dwɔn 14:9) Ɛhye le nɔhalɛ ɔluakɛ Gyisɛse zukoale ɔ Ze subane ne pɛpɛɛpɛ. Yemɔti saa yɛsukoa Gyisɛse anwo debie a, ɔle kɛ yɛzukoa Gyihova anwo debie la. Yɛɛ saa yɛsukoa Gyisɛse a, ɔmaa yɛbikye Gyihova, Sonla kpole mɔɔ tɛla biala wɔ ewiade la. Nea nwolɛ adenle kɛnlɛma mɔɔ yɛnyia a!

2, 3. (a) Kɛmɔti a Gyihova manle yɛdele Gyisɛse ɛbɛlabɔlɛ nwo edwɛkɛ dɔɔnwo ɛ, na duzu a Nyamenle kulo kɛ yɛyɛ a? (b) Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ ɛhye nee mɔɔ doa zo la anu a?

2 Gyihova ɛmaa yɛnwu Gyisɛse anwo edwɛkɛ dɔɔnwo wɔ Baebolo ne anu. Duzu ati ɔ? Ɔboalekɛ Nyamenle kulo kɛ yɛnwu ɔ Ra ne amaa yɛahola yɛazukoa ye kpalɛ. (Kenga 1 Pita 2:21.) Bɛva neazo mɔɔ Gyisɛse yɛle manle yɛ la bɛtoto egyakɛ bo zo nwo wɔ Baebolo ne anu. Duzu a ɛhye kile a? Gyihova kulo kɛ yɛfa ɔ Ra ne agyakɛ, kile kɛ, yɛsukoa Gyisɛse wɔ debie biala anu. Nɔhalɛ nu, ɛnee Gyisɛse di munli, yemɔti Gyihova ɛnnea kɛ yɛbazukoa ɔ Ra ne pɛpɛɛpɛ. Emomu, Nyamenle kulo kɛ yɛbɔ mɔdenle yɛsukoa Gyisɛse.

3 Bɛmaa yɛzuzu Gyisɛse subane ngɛnlɛma ne bie mɔ anwo. Yɛbazuzu ye mɛlɛbɛnwoaze nee ye ahunlunyele ne anwo wɔ edwɛkɛ ɛhye anu. Wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu, yɛbazuzu ye akɛnrasesebɛ nee ye nwunu ne anwo. Yɛbabua kpuyia nsa wɔ subane ko biala anwo: Duzu a ɔkile a? Kɛzi Gyisɛse lale subane ɛhye ali ɛ? Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa ye ɛ?

GYISƐSE BƐLƐ Ɔ NWO AZE

4. Duzu a kile kɛ yɛbɛlɛ yɛ nwo aze a?

4 Mɛlɛbɛnwoaze a le duzu? Menli dɔɔnwo mɔɔ memaa bɛ nwo zo la bu mɛlɛbɛnwoaze kɛ ɔkile bɛtɛɛyɛlɛ anzɛɛ anwodozo mɔɔ bɛnlɛ la. Noko asoo ɛhye le zɔ? Nɔhalɛ nu, ɔhyia anwosesebɛ nee akɛnrasesebɛ na yɛahola yɛabɛlɛ yɛ nwo aze. Mɛlɛbɛnwoaze le anwomemaazo nee adubɛnwo angɔbɛnzi. Wɔ Baebolo ne anu, edwɛkɛkpɔkɛ mɛlɛbɛnwoaze eza kile “anwoazehanlɛ.” (Felepaema 2:3) Kɛzi awie bu ɔ nwo la kola maa ɔbɛlɛ ɔ nwo aze. Kɛ neazo la, Baebolo edwɛbohilelɛ buluku bie ka kɛ: “Mɛlɛbɛnwoaze a le kɛ yɛbanwu kɛ yɛnle ɛhwee wɔ Nyamenle anyunlu.” Bieko, saa yɛbɛlɛ yɛ nwo aze a, yɛnrɛde nganeɛ kɛ yɛle kpalɛ yɛtɛla awie mɔ. (Wulomuma 12:3) Ɔnla aze ɔmmaa alesama mɔɔ bɛnli munli la kɛ bɛbala subane ɛhye ali. Noko saa yɛdwenledwenle Gyihova kpoleyɛlɛ ne anwo na yɛsukoa Gyisɛse neazo ne a yɛbahola yɛabɛlɛ yɛ nwo aze.

Saa yɛbɛlɛ yɛ nwo aze a yɛnrɛde nganeɛ kɛ yɛle kpalɛ yɛtɛla awie mɔ

5, 6. (a) Anwumabɔvolɛ kpanyinli Maekeɛle a le nwane? (b) Kɛzi Maekeɛle lale mɛlɛbɛnwoaze ali ɛ?

5 Kɛzi Gyisɛse lale mɛlɛbɛnwoaze ali ɛ? Ɛnee Nyamenle Ara ne bɛlɛ ɔ nwo aze dahuu, wɔ mekɛ mɔɔ ɔle anwumabɔvolɛ tumivolɛ wɔ anwuma yɛɛ mekɛ mɔɔ ɔle sonla mɔɔ di munli wɔ azɛlɛ ye azo la. Bɛmaa yɛnlea nwolɛ neazo ekyi.

6 Ye Subane. Wɔ Dwuudu buluku ne anu, yɛnwu ɛbɛla mɔɔ Gyisɛse bɔle kolaa na yeara azɛlɛ ye azo la. (Kenga Dwuudu 9.) “Kpolera dɔle” Gyisɛse mɔɔ le Nyamenle anwumabɔvolɛ kpanyinli Maekeɛle la nee “Abɔnsam avinli wɔ Mosisi funli” ne anwo. Mekɛ mɔɔ Mosisi wule la, Gyihova ziele ye wɔ ɛleka mɔɔ awie biala ɛnrɛnwu ye la. (Mɛla ne 34:5, 6) Bie a ɛnee Abɔnsam kulo kɛ ɔmaa Yizilayɛma fa Mosisi funli ne di gyima wɔ adalɛ ɛzonlenlɛ nu. Ɔnva nwo adwenle ɛtane biala mɔɔ Abɔnsam nyianle la, Maekeɛle vale akɛnrasesebɛ zile ye adenle. Buluku bie ka kɛ bɛfa edwɛkɛ ‘kpolera dɔle bɛ avinli’ bɛka ‘mɛla adenle zo butulelilɛ’ nwo edwɛkɛ na ɔkile kɛ “Maekeɛle nee ‘Abɔnsam zule kpole kɛ ɔnlɛ adenle kɛ ɔfa’ Mosisi funli ne.” Noko akee, ɛnee anwumabɔvolɛ kpanyinli ne ze kɛ ye tumi ne lɛ ye ɛweɛne. Yemɔti ɔgyakyile edwɛkɛ ne ɔmanle Gyihova, Ndɛnebuavolɛ Bedevinli ne, mɔɔ lɛ adenle bua Seetan ndɛne la. Nea kɛzi Gyisɛse bɛlɛle ɔ nwo aze a!

Gyisɛse bɛlɛle ɔ nwo aze na ɔyɛle debie biala mɔɔ Gyihova hanle kɛ ɔyɛ la, bɔbɔ “ɔhɔle ewule nu”

7. Kɛzi Gyisɛse lale mɛlɛbɛnwoaze ali wɔ ye ɛdendɛlɛ nee ye nyɛleɛ nu ɛ?

7 Mekɛ mɔɔ Gyisɛse wɔ azɛlɛ ye azo la, ɔluale kɛzi ɔdendɛle nee ninyɛne mɔɔ ɔyɛle la azo ɔhilele kɛ ɔbɛlɛ ɔ nwo aze. Ye ɛdendɛlɛ. Ɛnee Gyisɛse ɛngulo kɛ ɔtwehwe menli adwenle ɔba ɔ nwo zo. Emomu, ɛnee ɔkulo kɛ anyunlunyia ne kɔsɔɔti kɔ ɔ Ze ɛkɛ. (Maake 10:17, 18; Dwɔn 7:16) Gyisɛse andendɛ angile ye ɛdoavolɛma yeammaa bɛande nganeɛ kɛ bɛle ahoasea anzɛɛ bɛnle ɛhwee ɛlɛ. Emomu, ɔbule bɛ na ɔhanvole bɛ wɔ bɛ subane kpalɛ ne anwo ɔmanle bɛnwunle kɛ ɔlɛ bɛ nu anwodozo. (Luku 22:31, 32; Dwɔn 1:47) Ye nyɛleɛ. Gyisɛse anli nwonane afoa nu ninyɛne dɔɔnwo nzi wɔ ye ɛbɛlabɔlɛ nu. (Mateyu 8:20) Ɛnee ɔbɛlɛ ɔ nwo aze ɔyɛ gyima mɔɔ menli ɛmbu ye bie la. (Dwɔn 13:3-15) Eza ɔyɛle tieyɛ ɔvale ɔyɛle mɛlɛbɛnwoaze nwo neazo kɛnlɛma. (Kenga Felepaema 2:5-8.) Gyisɛse anyɛ ɔ nwo kɛ menli mɔɔ memaa bɛ nwo zo mɔɔ bɛndie awie mɔ la, ɔbɛlɛle ɔ nwo aze na ɔyɛle debie biala mɔɔ Gyihova hanle kɛ ɔyɛ la, bɔbɔ “ɔhɔle ewule nu.” Ɔda ali wienyi kɛ Gyisɛse, sonla Ra ne, ‘ɛmmemaa ɔ nwo zo.’Mateyu 11:29.

SUKOA GYISƐSE MƐLƐBƐNWOAZE NE

8, 9. Kɛzi yɛda mɛlɛbɛnwoaze ali ɛ?

8 Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa Gyisɛse mɛlɛbɛnwoaze ne ɛ? Yɛ subane. Saa yɛbɛlɛ yɛ nwo aze a, yɛze kɛ yɛ tumi ɛndwu bie. Yemɔti, yɛze kɛ yɛngola yɛmbua awie mɔ ndɛne. Yɛndendɛ yɛntia bɛ anzɛɛ yɛnnyia bɛ nwo adwenle ɛtane. (Luku 6:37; Gyemise 4:12) Mɛlɛbɛnwoaze ɛmmaa yɛnyɛ yɛ nwo “tenlene somasoma.” Ɛhye kile kɛ ɔnle kɛ yɛte nganeɛ kɛ yɛle kpalɛ yɛtɛla menli mɔɔ bɛngola bɛnyɛ mɔɔ yɛkola yɛyɛ anzɛɛ bɛnlɛ nwolɛ adenle mɔɔ yɛlɛ la. (Nolobɔvo ne 7:16) Asafo nu mgbanyima mɔɔ bɛlɛ bɛ nwo aze la ɛndwenle kɛ bɛle kpalɛ bɛtɛla mediema mrenya nee mraalɛ. Emomu, neavolɛ ɛhye mɔ mɔɔ lɛ ɛlɔlɛ la ‘bu bɛ gɔnwo mɔ tɛla bɛ nwo,’ kile kɛ, bɛbu awie mɔ kɛ bɛ nwo hyia tɛla bɛ.Felepaema 2:3; Luku 9:48.

9 Suzu W. J. Thorn, mɔɔ bɔle ɔ bo zonlenle kɛ neavolɛ adenduvo wɔ 1894 la anwo. Ɛvolɛ dɔɔnwo anzi, bɛmanle ɔnleanle ngɔkɔlɛ wɔ Kingdom Farm mɔɔ wɔ New York la. Mekɛ biala mɔɔ ɔkɛde nganeɛ kɛ ɔwɔ kɛ ɔyɛ gyima mɔɔ hyia tɛla mɔɔ ɔlɛyɛ la, Adiema Thorn ka kile ɔ nwo kɛ: “Wɔmɔ ndɛtɛlɛ nretee. Duzu a ɛfa wɔadu ɛ nwo a?” (Kenga Ayezaya 40:12-15.) Mɛlɛbɛnwoaze subane boni ɛne!

10. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛ ɛdendɛlɛ nee yɛ nyɛleɛ ahile kɛ yɛbɛlɛ yɛ nwo aze ɛ?

10 Yɛ ɛdendɛlɛ. Saa yɛbɛlɛ yɛ nwo aze amgba a, ɔbala ali wɔ kɛzi yɛtendɛ yɛkile awie mɔ la anu. (Luku 6:45) Saa yɛ nee menli ɛlɛtendɛ a, yɛnrɛva yɛ adwenle yɛnrɛzie nwolɛ adenle mɔɔ yɛlɛ anzɛɛ ninyɛne mɔɔ yɛyɛ la azo. (Mrɛlɛbulɛ 27:2) Emomu, yɛbahanvo mediema mrenya nee mraalɛ wɔ debie kpalɛ mɔɔ bɛyɛ la anwo na yɛava yɛ adwenle yɛazie bɛ subane kpalɛ nee bɛ mɔdenlebɔlɛ zo. (Mrɛlɛbulɛ 15:23) Yɛ nyɛleɛ. Keleseɛnema mɔɔ bɛlɛ bɛ nwo aze la ɛmbɔ mɔdenle kɛ bɛbalie duma wɔ ewiade ɛhye anu. Emomu, bɛmaa bɛ ɛbɛlabɔlɛ yɛ sikalɛ, na bɔbɔ bɛyɛ gyima mɔɔ bɛmbu ye bie la, amaa bɛahola bɛazonle Gyihova kɛmɔ bɛkɛhola la. (1 Temɔte 6:6, 8) Mɔɔ hyia kpalɛ la, saa yɛyɛ tieyɛ a ɔkile kɛ yɛlɛ mɛlɛbɛnwoaze. Ɔwɔ kɛ yɛbɛlɛ yɛ nwo aze amaa yɛahola yɛadie asafo ne anu “mgbanyima” na yɛali Gyihova ahyehyɛdeɛ ne adehilelɛ zo.Hibuluma 13:17.

GYISƐSE LƐ AHUNLUNYELE

11. Ahunlunyele a le duzu?

11 Ahunlunyele a le duzu? Ahunlunyele kile kɛzi yɛte nganeɛ yɛmaa awie mɔ la. Ahunlunyele kile ɛlɔlɛ mɔɔ bɛda ye ali, na ɔ nee anwunvɔnezelɛ a lua a. Baebolo ne ka “ahunlunyele kpole,” “anwunvɔnezelɛ,” nee ‘anwolɔlɛ’ nwo edwɛkɛ. (Luku 1:78; 2 Kɔlentema 1:3; Felepaema 1:8) Buluku ko mɔɔ ka Baebolo nwo edwɛkɛ la kile kɛ ahunlunyele ɛngile nyane ala mɔɔ bɛdi bɛmaa menli mɔɔ bɛhyia moalɛ la. Ɔka kɛ awie lɛ ahunlunyele a ɔkile kɛ “ɔdwenle awie mɔ anwo kpalɛ na ɔboa bɛ” na ɔyɛ debie mɔɔ bamaa awie mɔ ɛbɛlabɔlɛ ayɛ kpalɛ la ɔmaa bɛ. Ahunlunyele a le subane mɔɔ maa sonla yɛ debie mɔɔ baboa awie mɔ la.

12. Duzu a kile kɛ Gyisɛse akunlu yelɛyelale ye manle awie mɔ ɛ, na duzu a ye ahunlunyele ne manle ɔyɛle a?

12 Kɛzi Gyisɛse lale ahunlunyele ali ɛ? Ye ahunlunyele nee ye nyɛleɛ. Gyisɛse zele awie mɔ anwunvɔne. Mekɛ mɔɔ Lazalɛse wule na Gyisɛse nwunle kɛ ɔ gɔnwo Mɛle nee awie mɔ ɛlɛsu la, ɔdaye noko ɔzunle. (Kenga Dwɔn 11:32-35.) Akee, anwunvɔnezelɛ ko ne ala mɔɔ manle ɔdwazole kunlavolɛ bie ara la hanle ye manle ɔdwazole Lazalɛse. (Luku 7:11-15; Dwɔn 11:38-44) Bie a ahunlunyele ɛhye manle Lazalɛse nyianle adenle kɛ ɔbanyia ngoane wɔ anwuma. Mekɛ bie Gyisɛse akunlu yelɛyelale ye manle menli dɔɔnwo bie mɔɔ rale ɔ nwo ɛkɛ la. Ye ahunlunyele ne manle “ɔhilehilele bɛ ninyɛne dɔɔnwo.” (Maake 6:34) Menli mɔɔ lile ye ngilehilelɛ ne azo la ɛbɛlabɔlɛ hakyile! Gyisɛse ande ahunlunyele nganeɛ ala. Ye ahunlunyele ne eza manle ɔboale menli mɔɔ hyia moalɛ la.Mateyu 15:32-38; 20:29-34; Maake 1:40-42.

13. Kɛzi Gyisɛse dendɛle kɛnlɛma hilele awie mɔ ɛ? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

13 Ɛnee ɔtendɛ kɛnlɛma. Gyisɛse anwunvɔnezelɛ ne manle ɔdendɛle kɛnlɛma ɔhilele awie mɔ, titile menli mɔɔ bɛlɛsisi bɛ la. Ɛzoanvolɛ Mateyu hanle Ayezaya edwɛkɛ ne mɔɔ fane Gyisɛse anwo la. Ayezaya hanle kɛ: “Ɔnrɛpɛ ndɔ mɔɔ bɛkposo ye la, yɛɛ ɔnrɛnlua senle mɔɔ asɛɛ ɛnlu la.” (Ayezaya 42:3; Mateyu 12:20) Duzu a ɛhye kile a? Gyisɛse ambɔ menli aholoba anzɛɛ yeanyɛ bɛ basabasa. Emomu, kɛzi ɔdendɛle la manle bɛ nye liele. Ɔhanle anyelazo edwɛkɛ ɔhilele “menli mɔɔ arɛle ɛbɔ la.” (Ayezaya 61:1) Ɔvɛlɛle menli mɔɔ “bɛzo ɛnlomboɛ na bɛvɛ la” kɛ bɛrɛla ɔ nwo ɛkɛ na ɔbamaa bɛ “ɛnwomenlelielɛ.” (Mateyu 11:28-30) Ɔbɔle ye ɛdoavolɛma ɛwɔkɛ kɛ Nyamenle dwenle Ye sonvolɛ ko biala, mɔɔ “ngakula ɛhye mɔ,” anzɛɛ menli mɔɔ ewiade ne bu bɛ kɛ bɛ nwo ɛngyia boka nwo la anwo.Mateyu 18:12-14; Luku 12:6, 7.

SUKOA GYISƐSE AHUNLUNYELE NE

14. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛayɛ nyele yɛamaa awie mɔ ɛ?

14 Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa Gyisɛse ahunlunyele ne ɛ? Ɔwɔ kɛ yɛyɛ nyele. Baebolo ne se yɛbɔ mɔdenle ‘yɛze anwunvɔne,’ saa bɔbɔ ɔnla aze kɛ yɛbayɛ zɔ a. Nganeɛdelɛ zɛhae mɔ boka “su fofolɛ ne” anwo yemɔti Gyihova kulo kɛ Keleseɛnema kɔsɔɔti nyia bie. (Kenga Kɔlɔsaema 3:9, 10, 12.) Kɛ ɔkɛyɛ na wɔala ahunlunyele ali ɛ? Baebolo ne se: “Yɛbuke yɛ munli nu.” (2 Kɔlentema 6:11-13) Saa awie ka kɛzi ɔte nganeɛ nee mɔɔ ɛlɛgyegye ye la kile wɔ a tie ye boɛ. (Gyemise 1:19) Dwenle edwɛkɛ ne anwo na biza ɛ nwo kɛ: ‘Saa medame a, anrɛɛ kɛzi mebade nganeɛ ɛ? Duzu a anrɛɛ mebahyia nwo a?’1 Pita 3:8.

15. Duzu a yɛbahola yɛayɛ yɛava yɛaboa menli mɔɔ ɛlɛdi nyane anzɛɛ bɛlɛnwu amaneɛ la ɛ?

15 Yɛ nyɛleɛ. Ahunlunyele bamaa yɛaboa awie mɔ, titile menli mɔɔ bɛlɛdi nyane anzɛɛ bɛlɛnwu amaneɛ la. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛaboa bɛ ɛ? Wulomuma 12:15 ka kɛ: “Bɛ nee mɔɔ . . . su la ɛzu.” Fane dɔɔnwo ne ala, menli hyia arɛlekyekyelɛ tɛla ngyegyelɛ ne sɔbelɛ. Bɛhyia agɔnwolɛ mɔɔ anye die bɛ nwo na ɔbadie bɛ la. Adiema raalɛ ko mɔɔ mediema mrenya nee mraalɛ kyekyele ɔ rɛle wɔ mekɛ mɔɔ ɔ ra raalɛ wule la ka kɛ, “Me nye liele kɛ agɔnwolɛma rale na bɛ nee me zunle la.” Yɛbahola noko yɛayɛ ninyɛne kpalɛ yɛava yɛaboa menli na yɛahile kɛ yɛlɛ ahunlunyele. Bie a ɔhyia kɛ bɛyɛ debie mɔɔ ɛzɛkye wɔ kunlavolɛ bie sua nu la boɛ. Bie noko a ɛnee Adiema bie mɔɔ ɛyɛ kpanyinli la hyia moalɛ na yeahola yeahɔ debiezukoalɛ, daselɛlilɛ anzɛɛ yeahɔ asopiti. Ahunlunyele ekyi bie bɔbɔ bahola aboa awie. (1 Dwɔn 3:17, 18) Mɔɔ hyia kpalɛ la, yɛbɔ mɔdenle yɛbɔ edwɛkpa ne nolo a ɛnee yɛlɛkile kɛ yɛlɛ ahunlunyele. Ɛhye a le adenle kpalɛ mɔɔ yɛdua zo yɛboa ahonlekpalɛma a!

Asoo ɛdwenle mediema mrenya nee mraalɛ nwo kpalɛ? (Nea ɛdendɛkpunli 15)

16. Duzu a yɛbahola yɛaha yɛava yɛakyekye menli mɔɔ ɛlɛdi nyane la arɛle a?

16 Yɛ ɛdendɛlɛ. Ahunlunyele bamaa yɛazi “mɔɔ le foanvoanle la ahonle.” (1 Tɛsalonaekama 5:14) Duzu a yɛbaha yɛava yɛamaa bɛ anwosesebɛ a? Yɛbahola yɛaha kɛzi yɛdwenle bɛ nwo la yɛahile bɛ. Yɛbahola yɛahanvo bɛ na yɛaboa bɛ yɛamaa bɛanwu subane kpalɛ nee mɔdenle mɔɔ bɛbɔ la. Yɛbahola yɛahakye bɛ kɛ Gyihova ɛboa bɛ ɛmaa bɛnwu nɔhalɛ ne, yemɔti ɔkile kɛ bɛ nwo hyia ye. (Dwɔn 6:44) Yɛbahola yɛamaa bɛanyia anwodozo kɛ Gyihova dwenle ye azonvolɛ ‘mɔɔ nyane ɛha bɛ’ anzɛɛ bɛ “anyelazo ɛwie la” anwo kpole. (Edwɛndolɛ 34:18) Yɛ ɛdendɛlɛ bahola amaa menli mɔɔ hyia arɛlekyekyelɛ la anye alie kpalɛ.Mrɛlɛbulɛ 16:24.

17, 18. (a) Kɛzi Gyihova kulo kɛ mgbanyima nea ye mboane ne ɛ? (b) Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu a?

17 Mgbanyima, Gyihova kulo kɛ bɛnea ye mboane ne boɛ. (Gyima ne 20:28, 29) Bɛhakye kɛ, bɛ gyima a le kɛ bɛbahilehile bɛ, bɛamaa bɛ anwosesebɛ na bɛamaa bɛ nye alie. (Ayezaya 32:1, 2; 1 Pita 5:2-4) Yemɔti kpanyinli mɔɔ lɛ ahunlunyele la ɛmbɔ mɔdenle kɛ ɔkile mediema mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ, kile kɛ, ɔnrɛli mɛla anzɛɛ ɔnrɛmaa bɛnrɛde nganeɛ kɛ bɛdi fɔlɛ la ati ɔwɔ kɛ bɛyɛ mɔɔ bɛnrɛhola ye yɛ la. Emomu, kpanyinli kulo kɛ mediema mrenya nee mraalɛ anye die kpalɛ, yɛɛ ɔlɛ diedi kɛ Gyihova anwo ɛlɔlɛ baha bɛ yeamaa bɛayɛ biala mɔɔ bɛkɛhola la.Mateyu 22:37.

18 Saa yɛdwenledwenle Gyisɛse mɛlɛbɛnwoaze nee ye ahunlunyele ne anwo a, ɔbaha yɛ yeamaa yɛazukoa ye. Yɛbazuzu kɛzi yɛbahola yɛazukoa Gyisɛse akɛnrasesebɛ nee ye nwunu ne la anwo wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu.