Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Kɛzi Yɛbahola Yɛahile Kɛ Yɛkulo Gyihova Ɛ?

Kɛzi Yɛbahola Yɛahile Kɛ Yɛkulo Gyihova Ɛ?

“Yɛkulo Nyamenle, ɔboalekɛ ɔlumuale ɔhulole yɛ.”1 DWƆN 4:19.

EDWƐNE: 56, 138

1, 2. Kɛzi Gyihova ɛmaa yɛnwu adenle mɔɔ yɛbalua zo yɛahulo ye la ɛ?

ADENLE kpalɛ mɔɔ selɛ bahola alua zo atete ɔ mra la a le ye neazo. Saa ɔkulo bɛ a, ɔbamaa bɛdabɛ noko bɛala ɛhulolɛ ali. Awie biala ɛtɛkulole yɛ ɛlɛ kɛ Gyihova la. Yemɔti yɛkulo Nyamenle, “ɔboalekɛ ɔlumuale ɔhulole yɛ.”1 Dwɔn 4:19.

2 Adenle boni azo a Gyihova ɛhile kɛ “ɔlumuale ɔhulole yɛ” a? Baebolo ne se: “Mɔɔ ɛnee yɛtɛda nwo yɛtɛde ɛtaneyɛlɛma la, Kelaese wule manle yɛ!” (Wulomuma 5:8) Yɛ ɛlɔlɛ Selɛ Gyihova vale ɔ Ra ne kpɔnenle yɛ vile ɛtane nee ewule nu. Ahyɛlɛdeɛ ɛhye mɔɔ sonle bolɛ la maa yɛkola yɛbikye Gyihova na yɛkile kɛ yɛkulo ye. Gyihova bɔle afɔle kpole zɔhane vale yɛle neazo. Yemaa yɛnwu kɛ ɔwɔ kɛ yɛfi ahunlunyele nu yɛkulo menli mɔɔ yɛnyɛ angomedi.1 Dwɔn 4:10.

3, 4. Kɛzi yɛda ye ali kɛ yɛkulo Nyamenle ɛ?

3 Gyihova subane titili a le ɛlɔlɛ. Ɛhye maa yɛnwu deɛmɔti Gyisɛse hanle kɛ mɛla ne anu titili kpalɛ a le: “Fa wɔ ahonle muala, wɔ ɛkɛla muala, wɔ adwenle muala, nee wɔ anwosesebɛ muala kulo Awulae wɔ Nyamenle ne” la. (Maake 12:30) Gyihova kpondɛ kɛ yɛfa yɛ “ahonle muala” yɛkulo ye. Saa yɛkulo awie anzɛɛ debie gyɛne yɛtɛla Gyihova a, ɔbayɛ ye nyane. Noko ɔnle kɛ yɛte nganeɛ kɛ yɛkulo ye ala. Eza Gyihova kpondɛ kɛ yɛfa yɛ “adwenle muala” nee yɛ “anwosesebɛ muala” yɛkulo ye. Ɛhye kile kɛ ɔwɔ kɛ yɛfa yɛ adwenle nee yɛ nyɛleɛ yɛkile kɛ yɛkulo ye.Kenga Maeka 6:8.

4 Yemɔti ɔwɔ kɛ yɛfa yɛ nwo amuala nee debie biala mɔɔ yɛlɛ la yɛkulo Gyihova. Saa yɛfa ye yɛdimoa yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu a, ɔbanwu kɛ amgba yɛkulo ye. Wɔ edwɛkɛ mɔɔ li ɛhye anyunlu la anu, yɛzuzule ndenle nna mɔɔ Gyihova dua zo da ye ɛhulolɛ kpole ne ali kile ɔ mra la anwo. Akee bɛmaa yɛnlea kɛzi yɛbamia ɛlɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa Gyihova la anu na yɛahile kɛ yɛkulo ye la.

MAA GYIHOVA ƐNWU KƐ Ɛ NYE SƆ MƆƆ YEYƐ LA

5. Saa yɛdwenle mɔɔ Gyihova ɛyɛ ɛmaa yɛ la amuala anwo a, nzɔne a yɛkpondɛ kɛ yɛyɛ a?

5 Saa awie kyɛ wɔ debie a, ɛbamaa yeanwu ye kɛ ɛ nye sɔ deɛ ne. Na kɛmɔ ahyɛlɛdeɛ ne sonle bolɛ maa wɔ la ati, ɛbava wɔayɛ gyima. Gyemise hɛlɛle kɛ: “Ɛlolɛdeɛ kpalɛ biala nee ahyɛlɛdeɛ biala mɔɔ di munli la vi anwuma; ɔvi Nyamenle Selɛ ne mɔɔ bɔle anwuma ahɛnlaneɛ ne mɔ la ɛkɛ a ɔba a. Nyamenle ɛnli ngakyile, anzɛɛ ɔmboa ɔngakyi wienyi awozinli.” (Gyemise 1:17) Ɔyɛ yɛ fɛ kɛ Gyihova fa debie biala mɔɔ yɛhyia nwo amaa yɛadɛnla aze na yɛ nye alie la maa yɛ a. Yɛnwu kɛzi ɔkulo yɛ la, na yɛkpondɛ kɛ yɛdayɛ noko yɛkile kɛ yɛkulo ye. Asoo kɛ ɛte nganeɛ la ɛne?

6. Saa ɛnee Yizilayɛma kpondɛ kɛ Gyihova kɔ zo yila bɛ a, nzɔne a ɛnee ɔwɔ kɛ bɛyɛ a?

6 Yizilayɛma nyianle ninyɛne mgbalɛ dɔɔnwo vile Gyihova ɛkɛ. Wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu, ɔluale ye mɛla ne azo ɔhilele bɛ adenle, eza ɔvale debie biala mɔɔ bɛhyia nwo wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu la ɔmaanle bɛ. (Mɛla ne 4:7, 8) Ɛnee Yizilayɛma bahola ahile anyezɔlɛ amaa Gyihova ɔlua ye mɛla mɔɔ bɛbali zolɛ la azo. Kɛ neazo la, saa bɛlɛbɔ afɔle bɛamaa Gyihova a, ɔwɔ kɛ bɛfa “bɛyɔba mɔɔ kɛlumua kɛvinde bɛ ɛya avule ne mɔ anu la.” (Adendulɛ 23:19) Ɛnee Yizilayɛma ze kɛ saa Gyihova bahɔ zo ayila bɛ a, ɔwɔ kɛ bɛtie ye na bɛfi bɛ ahonle muala anu bɛsonle ye.Kenga Mɛla ne 8:7-11.

7. Kɛzi yɛbahola yɛava yɛ “anwonyia” yɛahile Gyihova kɛ yɛkulo ye ɛ?

7 Yɛdayɛ noko yɛbahola yɛava yɛ “nwo amuala” anzɛɛ yɛ anwonyia yɛamaa Gyihova yɛahile kɛ yɛkulo ye. (Mrɛlɛbulɛ 3:9) Yɛyɛ ɛhye ɔlua mɔɔ yɛlɛ mɔɔ yɛbava yɛali ye eni la azo. Kɛ neazo la, yɛbahola yɛaye ndoboa yɛaboa Belemgbunlililɛ gyima ne wɔ yɛ asafo ne anu nee ewiade amuala. Saa yɛlɛ dɔɔnwo anzɛɛ ekyi bɔbɔ a, yɛ muala yɛbahola yɛava mɔɔ yɛlɛ la yɛahile kɛzi yɛkulo Gyihova la. (2 Kɔlentema 8:12) Noko ndenle ngakyile wɔ ɛkɛ mɔɔ yɛbahola yɛalua zo yɛamaa Gyihova anwu kɛ yɛkulo ye a.

Saa yɛdie Gyihova yɛdi kpalɛ a, yɛbamaa yeanwu kɛ amgba yɛkulo ye

8, 9. Adenle bieko mɔɔ yɛdua zo yɛkile Gyihova kɛ yɛkulo ye la a le boni? Nzɔne a Mike nee ye abusua ne yɛle a?

8 Gyisɛse zele yɛ kɛ yɛva Belemgbunlililɛ ne yɛlimoa na yɛmmadwenledwenle mɔɔ yɛbali nee mɔɔ yɛbaheda la anwo. Yɛ Ze ɛbɔ ɛwɔkɛ kɛ ɔbamaa yɛ sa aha mɔɔ yɛhyia nwo la. (Mateyu 6:31-33) Yɛdie yɛdi kɛ Gyihova bali ɛwɔkɛ zɔhane azo. Saa ɛkulo awie kpalɛ a, ye biala anu, ɛbalie ye wɔali. Nɔhalɛ nu, saa yɛdie Gyihova yɛdi kpalɛ a, yɛbamaa yeanwu kɛ amgba yɛkulo ye. (Edwɛndolɛ 143:8) Yemɔti yɛbahola yɛabiza yɛ nwo kɛ: ‘Asoo me ngyehyɛleɛ nee kɛzi mefa me mekɛ nee me anwosesebɛ medi gyima la kile kɛ amgba mekulo Gyihova ɔ? Asoo mefa me nwo meto Gyihova anwo zo kɛ alehyenlɛ biala ɔbali me ngyianlɛ nwo gyima ɔ?’

9 Mike nee ye abusua ne nyianle Gyihova anu anwodozo. Mike le kakula la, ɛnee ɔkpondɛ kɛ ɔkɔka edwɛkɛ ne wɔ maanle gyɛne zo. Mekɛ mɔɔ ɔgyale na ɔwole ngakula nwiɔ bɔbɔ la, ɛnee ye adwenle tɛbɔ zo. Mɔɔ Mike nee ye abusua ne gengale mediema mɔɔ bɛhɔboale wɔ ɛleka mɔɔ bɛhyia moalɛ dɔɔnwo anwubielɛ ne la, bɛyɛle nzenzaleɛ wɔ bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu. Bɛdɔnenle bɛ sua ne na bɛdule bɛhɔdɛnlanle sua ekyi bie anu. Mike dele ye gyima ne azo, na ɔnwunle kɛzi ɔbahola yeadɛnla maanle gyɛne zo yealua Yintanɛte ne azo yeanlea ye gyima ne azo la. Mike nee ye abusua ne dule hɔle maanle gyɛne zo, na bɛ nye liele bɛ ɛzonlenlɛ gyima ne anwo kpalɛ. Mike hanle kɛ: “Yɛnwunle ye kɛ Gyisɛse edwɛkɛ mɔɔ wɔ Mateyu 6:33 la le nɔhalɛ.”

DWENLEDWENLE MƆƆ GYIHOVA KILEHILE WƆ LA ANWO

10. Kɛmɔ Belemgbunli Devidi yɛle la, nzɔne ati a ɔle kpalɛ kɛ yɛbadwenledwenle Gyihova anwo debie mɔɔ yɛsukoa la anwo a?

10 Belemgbunli Devidi hɛlɛle kɛ: “Anwumaneamra ɛlɛkile Nyamenle anyunlunyia ne; anwomanyunlu bɔ ɔ sa anloa gyima ne nolo.” Ɔdoale zo kɛ: “[Gyihova] mɛla ne di munli, ɔmaa ɛkɛla ne anwo kpundi ye; [Gyihova] ngyehyɛlɛ ne le kpundii, ɔmaa mɔɔ ɛnze nrɛlɛbɛ la nwu nrɛlɛbɛ.” Mekɛ mɔɔ Devidi dwenledwenle Gyihova mɛla ne mɔ mɔɔ di munli nee ye abɔdeɛ nwo la, ɔmaanle ɔbikyele Gyihova na ɛnee ɔkpondɛ kɛ ɔmaa Gyihova nwu ye kɛ ɔkulo ye. Ɔhanle kɛ: “O [Gyihova,] me bodane nee me dievolɛ, maa me nloa edwɛkɛ nee me ahonle nu nzɛlɛlɛ ɛdwu ɛ nyunlu na ɔzɔ ɛ nye.”Edwɛndolɛ 19:1, 7, 14.

11. Kɛzi yɛbahola yɛava nrɛlɛbɛ mɔɔ Gyihova ɛmaa yɛnwu ye la yɛahile kɛ yɛkulo ye ɛ? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

11 Ɛnɛ, Gyihova ɛmaa yɛnwu ye bodane, ye abɔdeɛ, ye Edwɛkɛ ne nee ɔ nwo ninyɛne dɔɔnwo. Ewiade ne si nwoma ɛzukoalɛ adua, noko nwoma kpole ɛzukoalɛ ta maa bɛminli ɛlɔlɛ mɔɔ bɛlɛ bɛmaa Nyamenle la. Gyihova ɛnle zɔ, ɔkpondɛ kɛ yɛsukoa ɔ nwo debie na ɔboa yɛ ɔmaa yɛnwu nrɛlɛbɛ. Ɔkpondɛ kɛ yɛfa mɔɔ yɛbazukoa la yɛboa yɛ nwo nee awie mɔ. (Mrɛlɛbulɛ 4:5-7) Kɛ neazo la, ɔkpondɛ kɛ yɛmaa awie mɔ noko “nwu nɔhalɛ ne” na bɛnyia ngoane. (1 Temɔte 2:4) Saa yɛbɔ mɔdenle yɛmaa menli dɔɔnwo nwu mɔɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne bayɛ amaa alesama la a, ɛnee yɛlɛkile kɛ yɛkulo Gyihova nee awie mɔ.Kenga Edwɛndolɛ 66:16, 17.

12. Kɛzi adiema raalɛ ekyi ko hanle ahyɛlɛdeɛ mɔɔ Gyihova vale maanle ye la anwo edwɛkɛ ɛ?

12 Ngakula noko bahola adwenledwenle mɔɔ Gyihova ɛva ɛmaa bɛ nee mɔɔ yehilehile bɛ la amuala anwo. Shannon kakye kɛzi ɔdele nganeɛ wɔ nyianu bie mɔɔ ɔhɔle la ɛnee yeli ɛvolɛ 11 yɛɛ ɔ diema raalɛ ne noko ɛli ɛvolɛ 10 la. Wɔ “Godly Devotion” Maangyeba Nyianu ne gyimalilɛ ne ko abo, bɛhanle bɛhilele ngakula ne mɔ amuala mɔɔ Shannon nee ɔ diema raalɛ ne boka nwo la kɛ bɛhɔdɛnla ɛleka titili bie. Alimoa ne, ye ahonle dule. Noko mekɛ mɔɔ bɛmaanle kakula ko biala Questions Young People Ask—Answers That Work buluku ne ko la, ɔzinle ɔ nwo. Kɛzi buluku kɛnlɛma ɛhye maanle ɔdele nganeɛ wɔ Gyihova anwo ɛ? Ɔse: “Zɔhane mekɛ ne a menwunle ye kɛ Gyihova wɔ ɛkɛ amgba na ɔkulo me edwɛkɛ kpole kpalɛ a. Nea kɛzi yɛ nye die kɛ Gyihova, yɛ Nyamenle kpole ne kyɛ yɛ ninyɛne mɔɔ di munli a!”

DIE GYIHOVA ƐDENRƐDENRƐLƐ TO NU

13, 14. Saa Gyihova tea yɛ a kɛzi ɔwɔ kɛ yɛyɛ yɛ nyɛleɛ ɛ, na duzu ati ɔ?

13 Baebolo ne kakye yɛ kɛ: “[Gyihova] tea mɔɔ ɔkulo ye la, kɛmɔ selɛ tea ɔ ra nrenya mɔɔ ɔ nye die ɔ nwo la.” (Mrɛlɛbulɛ 3:12) Saa yɛmaa Gyihova tenrɛdenrɛ yɛ na ɔtete yɛ a, ɔbamaa yɛayɛ mɔɔ tenrɛ la na yɛanyia anzodwolɛ. Nɔhalɛ nu, “kɛkala, ndeanlɛ biala ɛnyɛ fɛ, ɔyɛ nyane.” (Hibuluma 12:11) Noko saa Gyihova tea yɛ a, kɛzi ɔwɔ kɛ yɛyɛ yɛ nyɛleɛ ɛ? Ɔnle kɛ yɛbu yɛ nye yɛgua Gyihova folɛdulɛ ne azo yɛɛ saa yɛ nye ɛnlie mɔɔ yɛbade la anwo a, ɔnle kɛ yɛfa ɛya. Kɛmɔ yɛkulo Gyihova la ati, yɛtie ye na yɛyɛ nzenzaleɛ mɔɔ fɛta la.

Saa yɛyɛ nzenzaleɛ mɔɔ bamaa yɛazɔ Gyihova anye la a, ɛnee yɛlɛkile kɛ amgba yɛkulo ye

14 Wɔ Malakae mekɛ zo, Dwuuma dɔɔnwo andie Gyihova. Ɛnee ɔnvale bɛ nwo kɛ bɛlɛbɔ afɔle mɔɔ ɛnzɔ ɔ nye la. Yemɔti Gyihova vale nwolɛ folɛdulɛ mɔɔ anu yɛ se la maanle bɛ. (Kenga Malakae 1:12, 13.) Nɔhalɛ nu, Gyihova dule bɛ folɛ fane dɔɔnwo noko bɛandie. Yemɔti ɔzele bɛ kɛ: “Mebamaa munzule ara bɛ nwo zo na meamaa bɛ nyilalɛ ahakyi munzule.” (Malakae 2:1, 2) Ɔda ali wienyi kɛ, saa yɛandie Gyihova folɛdulɛ anzɛɛ yɛte nganeɛ kɛ nwolɛ ɛngyia a, Gyihova ɛnrɛyɛ yɛ gɔnwo bieko.

Dwenle mɔɔ Gyihova anye die nwo la anwo na tɛ mɔɔ ɛlie duma wɔ ewiade ne anu la (Nea ɛdendɛkpunli 15)

15. Adwenle boni a ɔnle kɛ yɛnyia a?

15 Seetan ewiade ne maa menli memaa bɛ nwo zo na eza bɛyɛ angomedi. Menli dɔɔnwo ɛngulo kɛ bɛtu bɛ folɛ anzɛɛ bɛkile bɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ la. Bie mɔ tie folɛdulɛ ɔluakɛ ɔwɔ kɛ bɛyɛ ye zɔ la ati ɔ. Ɔnle kɛ yɛyɛ zɔ. Baebolo ne se ‘yɛmmamaa ewiade amaamuo di yɛ adwenle.’ Emomu, ɔwɔ kɛ yɛnwu mɔɔ Gyihova kpondɛ avi yɛ ɛkɛ la na yɛyɛ mɔɔ sɔ ɔ nye la. (Wulomuma 12:2) Ɔdua ye ahyehyɛdeɛ ne azo ɔtu yɛ folɛ wɔ mekɛ kpalɛ nu. Kɛ neazo la, bɛmaa yɛnwu kɛzi ɔwɔ kɛ yɛyɛ yɛ nyɛleɛ wɔ mekɛ mɔɔ yɛ nee awie mɔɔ asolo ye awodeɛ ɛlɛtu, kɛzi ɔwɔ kɛ yɛkpa yɛ agɔnwolɛma nee kɛzi ɔwɔ kɛ yɛyɛ yɛ ninyɛne wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛdie yɛ menle la. Saa yɛdie Gyihova folɛdulɛ yɛto nu na yɛyɛ nzenzaleɛ mɔɔ ɔ nye die nwo la a, ɛnee yɛlɛkile kɛ yɛ nye die ye adehilelɛ ne anwo yɛɛ eza yɛkulo ye amgba.Dwɔn 14:31; Wulomuma 6:17.

MAA GYIHOVA ƐBOA WƆ NA ƆBƆ Ɛ NWO BANE

16, 17. (a) Nzɔne ati a ɔwɔ kɛ yɛnwu Gyihova adwenle kolaa na yɛazi kpɔkɛ bie ɛ? (b) Kɛ anrɛɛ Yizilayɛma banyia Gyihova anu anwodozo la, nzɔne a bɛyɛle a?

16 Ngakula ngyikyi fa bɛ nwo to bɛ awovolɛ anwo zo kɛ bɛbaboa bɛ na bɛabɔ bɔ nwo bane. Mgbanyima bɔbɔ kola maa bɛ awovolɛ boa bɛ. Bɛze kɛ bɛbahola bɛazi bɛ ti anwo kpɔkɛ ɛdeɛ, noko bɛ awovolɛ bahola adu bɛ folɛ kpalɛ. Yɛ Ze Gyihova maa yɛsi yɛ ti anwo kpɔkɛ. Noko kɛmɔ yɛdie ye yɛdi na yɛkulo ye la ati, dahuu yɛsɛlɛ ye moalɛ na yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛbanwu ye adwenle kolaa na yɛazi kpɔkɛ bie. Saa yɛnyia Gyihova anu anwodozo a, ɔbamaa ye sunsum nwuanzanwuanza ne aboa yɛ yeamaa yɛayɛ mɔɔ fɛta la.Felepaema 2:13.

17 Wɔ Samoɛle mekɛ zo, Filisitiama lile Yizilayɛma anwo zo konim wɔ konle nu. Kɛ anrɛɛ bɛbabiza Gyihova kɛ nzɔne a bɛyɛ la, bɛhanle kɛ: “Bɛmaa yɛhɔ Hyaelo yɛhɔva [Gyihova] Ngyekyeleɛ Ɛlɛka ne yɛrɛla ɛke, amaa yearadɛnla yɛ avinli na yealie yɛ yeavi yɛ kpɔvolɛma tumi ne abo.” Boni a vile nu rale a? “Bɛbiale Yizilayɛma mogya takaa; bɛhunle Yizilayɛ ɛlɔnema ne anu apenle ngoko abulasa. Bɛvale Nyamenle Ngyekyeleɛ Ɛlɛka ne donvula.” (1 Samoɛle 4:2-4, 10, 11) Yizilayɛma nyianle adwenle kɛ saa bɛfa Ngyekyeleɛ Ɛlɛka ne bɛkɔ a, Gyihova baboa bɛ na yeabɔ bɛ nwo bane. Noko bɛanzɛlɛ Gyihova moalɛ anzɛɛ bɛambɔ mɔdenle kɛ bɛbanwu ye adwenle wɔ edwɛkɛ ne anwo. Emomu, bɛyɛle mɔɔ bɛnea a ɔle kpalɛ wɔ bɛ nye zo la na ɛhye maanle bɛnwunle amaneɛ kpole.Kenga Mrɛlɛbulɛ 14:12.

18. Nzɔne a Baebolo ne ka kile wɔ wɔ Gyihova mɔɔ ɔwɔ kɛ ɛfa ɛ rɛle ɛwula ye nu la anwo a?

18 Edwɛndovo bie mɔɔ hulole Gyihova kpalɛ na ɔvale ɔ nwo ɔdole ɔ nwo zo la hɛlɛle kɛ: “Nyia anyelazo wɔ Nyamenle anu, na mebaye ye ayɛlɛ bieko kɛ, ɔle me boavolɛ nee me Nyamenle. Melɛdi nyane kpole wɔ nlɔnu ɛke, yemɔti me adwenle ɛrape ɛ nwo zo.” (Edwɛndolɛ 42:5-7) Asoo kɛ ɛte nganeɛ wɔ Gyihova anwo la ɛne? Ɛte nganeɛ kɛ ɛbikye ye yɛɛ ɛlɛ ye nu anwodozo ɔ? Ɛbahola wɔabɔ mɔdenle wɔanyia ye nu anwodozo kpole. Baebolo ne ka kɛ: “Yeye wɔ ahonle nu fa ɛ rɛle wula [Gyihova] anu, mmafa wɔ adwenle ɛsɔ ɛ ngome wɔ nrɛlɛbɛ. Nwu Nyamenle wɔ wɔ ɛbɛlabɔlɛ muala anu, na ɔbamaa wɔ ndenle adenrɛ fɔɔnwo amaa wɔ.”Mrɛlɛbulɛ 3:5, 6.

19. Kɛ ɔkɛyɛ na wɔamaa Gyihova anwu ye kɛ ɛkulo ye ɛ?

19 Kɛmɔ Gyihova ɛlimoa ɛhulo yɛ la ati, yemaa yɛnwu kɛzi ɔwɔ kɛ yɛkulo ye la. Bɛmaa yɛdwenle ninyɛne mɔɔ yeyɛ yemaa yɛ nee kɛzi ɔkulo yɛ la anwo dahuu. Eza bɛmaa yɛhile ye kɛ yɛfa yɛ ahonle muala, yɛ ɛkɛla muala, yɛ adwenle muala, nee yɛ anwosesebɛ muala yɛkulo ye.Maake 12:30.