Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Gyihova, Nyamenle Mɔɔ Kulo Adwelielilɛ

Gyihova, Nyamenle Mɔɔ Kulo Adwelielilɛ

“Ɛzele me kɛ mendie na ɛtendɛ.”—DWOBU 42:4.

EDWƐNE: 113, 114

1-3. (a) Kɛmɔti a Nyamenle nzuzulɛ nee ye aneɛ ɛdeɛ ne kpogya tɛla alesama ɛdeɛ ne ɛ? (b) Nzɔne a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ ɛhye anu a?

ƐNEE Gyihova kpondɛ kɛ awie mɔ noko tɛnla ngoane nu na bɛ nye die, yemɔti ɔbɔle anwumabɔvolɛma, yemɔ anzi ɔbɔle alesama. (Edwɛndolɛ 36:9; 1 Temɔte 1:11) Gyihova limoale bɔle ahenle mɔɔ ɛzoanvolɛ Dwɔn vɛlɛle ye “Edwɛkɛ ne” la. (Dwɔn 1:1; Yekile 3:14) Gyihova nee Gyisɛse, “Edwɛkɛ ne,” lile adwelie na ɔlale ye nzuzulɛ nee ye nganeɛdelɛ ali ɔhilele ye. (Dwɔn 1:14, 17; Kɔlɔsaema 1:15) Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hanle kɛ anwumabɔvolɛ ne mɔ noko di adwelie, noko bɛ aneɛ ɛdeɛ ne le ngakyile kolaa fi yɛ ɛdeɛ ne anwo.—1 Kɔlentema 13:1.

2 Gyihova ze anwumabɔvolɛ mgbe mgbe ne nee alesama mɔɔ yebɔ bɛ la anwo edwɛkɛ biala. Ɔkola ɔtie menli mgbe dɔɔnwo asɔneyɛlɛ wɔ mekɛ ko ne ala anu, yɛɛ ɔte bɛ asɔneyɛlɛ ne abo ɔnva nwo aneɛ mɔɔ bɛka la. Mekɛ mɔɔ Gyihova ɛlɛtie asɔneyɛlɛ zɔhane amuala la, ɛnee ɔ nee anwumabɔvolɛ ne mɔ ɛlɛdi adwelie na yeamaa bɛ adehilelɛ. Amaa Gyihova ahola ayɛ ɛhye mɔ amuala la, ɔwɔ kɛ ye nzuzulɛ nee ye aneɛ ɛdeɛ ne kpogya tɛla alesama ɛdeɛ ne. (Kenga Ayezaya 55:8, 9.) Yemɔti saa ɔ nee alesama ɛlɛdi adwelie a, ɔka ye edwɛkɛ ne aze amaa yɛade ɔ bo.

3 Wɔ edwɛkɛ ɛhye anu, yɛbazuzu kɛzi Gyihova nee alesama di adwelie wɔ adenle mɔɔ nuhua la ɛkɛ azo la anwo. Eza yɛbanwu kɛzi ɔnea tɛnlabelɛ ne anwo ɔ nee yɛ di adwelie la.

NYAMENLE NEE ALESAMA DI ADWELIE

4. (a) Aneɛ boni a Gyihova hanle wɔ mekɛ mɔɔ ɔ nee Mosisi, Samoɛle nee Devidi di adwelie la ɛ? (b) Nzɔne edwɛkɛ a wɔ Baebolo ne anu a?

4 Mɔɔ Gyihova nee Adam di adwelie wɔ Yidɛn tola ne anu la, ɔbayɛ kɛ ɔhanle tete Hibulu aneɛ ne. Amozi, Gyihova nee menli le kɛ Mosisi, Samoɛle nee Devidi lile adwelie. Ɔwɔ nuhua kɛ bɛvale bɛdabɛ mumua ne bɛ ngɛlɛleramgbɔkɛ bɛhɛlɛle bɛ edwɛkɛ ne wɔ Hibulu nu ɛdeɛ, noko ɛnee edwɛkɛ ne vi Nyamenle ɛkɛ. Bɛhɛlɛle edwɛkɛ mɔɔ Gyihova mumua ne hanle nee tetedwɛkɛ mɔɔ fale agɔnwolɛvalɛ mɔɔ ɛnee wɔ Nyamenle nee ye menli ne avinli anwo la. Kɛ neazo la, Baebolo ne ka bɛ diedi nee ɛlɔlɛ mɔɔ ɛnee bɛlɛ bɛmaa Nyamenle, nvonleɛ mɔɔ bɛyɛle nee nɔhalɛ mɔɔ bɛanli la anwo edwɛkɛ. Bɛhɛlɛle edwɛkɛ ɛhye mɔ amuala kɛ ɔboa yɛ.—Wulomuma 15:4.

Baebolo kɛlɛvoma hɛlɛle edwɛkɛ mɔɔ Gyihova mumua ne hanle, yɛɛ agɔnwolɛvalɛ mɔɔ ɛnee wɔ ɔ nee ye menli avinli la

5. Asoo Hibulu aneɛ nu ala a Gyihova nee alesama lile adwelie a? Kilehile nu.

5 Tɛ Hibulu aneɛ nu ala a Gyihova nee alesama lile adwelie a. Mekɛ mɔɔ Yizilayɛma fi Babelɔn la, ɛnee Arelam a bie mɔ ta ka a. Bie a ɛhye ati a Daneɛle, Gyɛlɛmaya nee Ɛzela hɛlɛle Baebolo ne foa bie wɔ Arelam aneɛ nu la. * (Nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne.)

6. Nzɔne ati a bɛhilele Hibulu Ngɛlɛlera ne abo bɛhɔle Giliki aneɛ nu ɛ?

6 Amozi Alɛzanda Kpole Ne lile ewiade ɛleka dɔɔnwo anwo zo konim, na Koine Giliki rayɛle aneɛ titili mɔɔ ɛnee bɛka wɔ maanle dɔɔnwo anu a. Dwuuma dɔɔnwo bɔle ɔ bo kɛ bɛka Giliki, yemɔti ɔmaanle bɛhilele Hibulu Ngɛlɛlera ne abo bɛhɔle Giliki aneɛ nu. Bɛfɛlɛ ngilebɛbo ɛhye Septuagint. Baebolo ngilebɛbo mɔɔ limoa la ɛne, na ɛnee nwolɛ hyia kpalɛ. Menli mɔɔ bɛsukoa Baebolo ne anwo debie la se menli 72 a hɛlɛle Septuagint ne a. * (Nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne.) Edwɛbohilelɛma bie mɔ hilele Hibulu Ngɛlɛlera ne anu edwɛkɛ agbɔkɛ ne mɔ abo ngoko ngoko, noko bie mɔ anyɛ ye zɔ. Noko ɛnee Dwuuma mɔɔ bɛka Giliki la nee Kilisienema die di kɛ Septuagint ne le Nyamenle Edwɛkɛ.

7. Nzɔne aneɛ a Gyisɛse vale hilehilele ye ɛdoavolɛma ne a?

7 Mɔɔ Gyisɛse wɔ azɛlɛ ye azo la, ɔbayɛ kɛ ɔhanle Hibulu. (Dwɔn 19:20; 20:16; Gyima ne 26:14) Bie a eza ɔhanle Arelam mɔɔ ɛnee bɛka wɔ ye mekɛ zo la. Noko ɛnee ɔze tete Hibulu aneɛ ne mɔɔ Mosisi nee ngapezoma ne vale hɛlɛle bɛ edwɛkɛ ne mɔɔ dapɛne biala bɛkenga ye wɔ nyianu azua ne mɔ anu la. (Luku 4:17-19; 24:44, 45; Gyima ne 15:21) Ɛnee bɛka Giliki nee Latin wɔ Gyisɛse mekɛ zo ɛdeɛ, noko Baebolo ne anga kɛ ɔhanle zɔhane aneɛ ne mɔ bie.

8, 9. Nzɔne ati a ɛnee Kilisienema dɔɔnwo ka Giliki ɛ, na nzɔne a ɛhye maa yɛnwu ye wɔ Gyihova anwo a?

8 Ɛnee Gyisɛse ɛdoavolɛma mɔɔ limoa la ka Hibulu, noko wɔ ye ewule nzi, ye ɛdoavolɛma ne hanle aneɛ gyɛne. (Kenga Gyima ne 6:1.) Noko mɔɔ edwɛkpa ne ɛlɛtɛlɛ la, Kilisienema dɔɔnwo hanle Giliki dɛlale Hibulu. Kɛmɔ ɛnee bɛta bɛka Giliki la ati, bɛhɛlɛle Mateyu, Maake, Luku nee Dwɔn mbuluku ne wɔ Giliki aneɛ nu. * (Nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne.) Eza bɛhɛlɛle ɛzoanvolɛ Pɔɔlo ngɛlata ne mɔ nee Baebolo mbuluku gyɛne wɔ Giliki aneɛ nu.

9 Mɔɔ yɛ anyelielɛ la a le kɛ, saa menli mɔɔ hɛlɛle Kilisienema Giliki Ngɛlɛlera ne la ɛlɛtwe adwenle ahɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne azo a, bɛta bɛfa Septuagint ne anu edwɛkɛ. Ɔyɛ a zɔhane edwɛkɛ ne mɔ le ngakyile ekyi fi kɛzi bɛhɛlɛle ye wɔ Hibulu nu la anwo. Yemɔti gyima mɔɔ edwɛbohilelɛma mɔɔ bɛnli munli la yɛle la a ɛmaa yɛ sa ɛha Baebolo ne ɛnɛ a. Ɛhye maa yɛnwu kɛ Gyihova ɛmbu aneɛ anzɛɛ amaamuo bie kɛ ɔle kpalɛ ɔtɛla bie.—Kenga Gyima ne 10:34.

Nyamenle anye ɛnla kɛ yɛbaha aneɛ titili bie na yɛahola yɛanwu ye anzɛɛ ye bodane ne mɔ anwo debie

10. Nzɔne a yɛnwu ye wɔ adenle mɔɔ Gyihova dua zo nee alesama di adwelie la anu a?

10 Yɛnwu kɛ Gyihova nea tɛnlabelɛ mɔɔ alesama wɔ nu la anwo na ɔ nee bɛ ali adwelie. Ɔ nye ɛnla kɛ yɛbaha aneɛ titili bie na yɛahola yɛanwu ye nee ye bodane ne mɔ anwo debie. (Kenga Zɛkalaya 8:23; Yekile 7:9, 10.) Eza yɛnwu kɛ Gyihova vale ye sunsum ne boale Baebolo kɛlɛvoma ne, noko ɔmaanle bɛvale bɛ edwɛkɛ bɛlale ye nzuzulɛ ali.

NYAMENLE BƆ YE EDWƐKƐ NE ANWO BANE

11. Nzɔne ati a aneɛ ngakyile mɔɔ alesama ka la ɛnle ngyegyelɛ ɛmmaa Gyihova a?

11 Alesama ka aneɛ ngakyile, noko ɔnle ngyegyelɛ ɔmmaa Gyihova. Kɛzi yɛnwu ye zɔ ɛ? Aneɛ mɔɔ Gyisɛse mumua ne hanle la anu edwɛkɛ ekyi bie a wɔ Baebolo ne anu a. (Mateyu 27:46; Maake 5:41; 7:34) Noko Gyihova maanle bɛhɛlɛle Gyisɛse edwɛkɛ ne na bɛhilele ɔ bo bɛhɔle Giliki nu, nzinlii, bɛhilele ɔ bo bɛhɔle aneɛ gyɛne gyɛne nu. Eza kɛmɔ Dwuuma nee Kilisienema hɛlɛle Nyamenle Edwɛkɛ ne bie fane dɔɔnwo la ati, Nyamenle edwɛkɛ ne amminli. Akee bɛhilele mɔɔ bɛhɛlɛle la abo bɛhɔle aneɛ dɔɔnwo anu. Bɛwole Kelaese la anzi ɛvolɛ kɛyɛ 400, John Chrysostom hanle kɛ bɛhilele Gyisɛse ngilehilelɛ ne abo bɛhɔle Seleama, Yigyibitima, Yendeama, Pɛhyeama, Yiteyopeama nee menli gyɛne aneɛ nu.

12. Kɛzi bɛbɔle mɔdenle kɛ bɛsɛkye Baebolo ne ɛ?

12 Tetedwɛkɛ kile kɛ, bɛho bɛtia Baebolo ne nee menli mɔɔ bɛkile ɔ bo na bɛmaa awie mɔ asa ka bie la kpalɛ. Bɛwole Gyisɛse la ɔ nzi kɛyɛ ɛvolɛ 300, Wulomu Amɛnlado Diocletian lile mɛla kɛ bɛzɛkye Baebolo biala. Ɛvolɛ kɛyɛ 1,200 anzi, William Tyndale bɔle ɔ bo kɛ ɔkile Baebolo ne abo yeahɔ Nrelenza nu. Ɔhanle kɛ saa Nyamenle maa ɔtɛnla ngoane nu ɔkyɛ a, ɔbanlea kɛ namule nu kakula bɔbɔ banwu Baebolo ne anu kpalɛ adɛla ɛsɔfo. Ɛkpɔlɛ ti, Tyndale nriandile vile England hɔle Europe maanle gyɛne gyɛne zo amaa yeahola yeahile ye Baebolo ne abo na yeapelente. Ɛsɔfo ne mɔ bɔle mɔdenle kɛ bɛyela Baebolo biala mɔɔ bɛ sa badɔ zo la ɛdeɛ, noko menli dɔɔnwo nyianle Tyndale ɛdeɛ ne bie. Awieleɛ bɔkɔɔ ne, bɛlofole Tyndale na bɛhendanle ye wɔ baka zo bɛyelale ye. Noko ɛsɔfo ne mɔ angola anzɛkye ye Baebolo ne, na yemɔ a bɛnleanle zo bɛyɛle King James Version ne a.—Kenga 2 Temɔte 2:9.

13. Nzɔne a tete Baebolo ngɛlɛlera mɔɔ bɛnleɛnlea nu la ɛmaa yela ali a?

13 Nɔhalɛ nu, nvonleɛ nee ngakyile ngyikyi bie mɔ wɔ tete Baebolo bie mɔ anu. Noko menli mɔɔ bɛsukoa Baebolo ne anwo debie la zukoale bɛsanloangɛlɛlera apenle apenle nee tete Baebolo ngilebɛbo ne mɔ kpalɛ. Mɔɔ bɛvale ɛhye mɔ bɛtotole nwolɛ la, bɛnwunle kɛ ɛleka ngyikyingyikyi bie ala a le ngakyile a. Noko Baebolo ne anu edwɛkɛ ne ɛtɛkakyile. Neɛnleanu zɛhae maa Baebolo sukoavoma mɔɔ bɛlɛ ahonle kpalɛ la nwu ye kɛ Gyihova a vale ye sunsum ne maanle bɛhɛlɛle Baebolo ne mɔɔ bɛlɛ ye ɛnɛ la a.—Ayezaya 40:8. * (Nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne.)

14. Kɛzi ɛbaha Baebolo ne anwo edwɛkɛ ɛ?

14 Ɔnva nwo mɔdenle mɔɔ bɛbɔle kɛ bɛsɛkye Baebolo ne la, bɛhile ɔ bo bɛhɔ aneɛ mɔɔ bo 2,800 anu. Ɛhye tɛla buluku biala mɔɔ wɔ ɛkɛ ɛnɛ la. Ɔnva nwo kɛ menli dɔɔnwo ɛnlɛ Nyamenle anu diedi la, ye Edwɛkɛ ne ala a le buluku mɔɔ menli dɔɔnwo asa ɛha bie wɔ ewiade amuala a. Ɔwɔ nuhua kɛ Baebolo ngilebɛbo bie mɔ ɛgengalɛ yɛ se anzɛɛ bɛangile ɔ bo kpalɛ ɛdeɛ, noko bɛ muala bɛka anyelazo nee dahuu ngoane nwo edwɛkɛ.

ƐNEE BƐHYIA BAEBOLO NGILEBƐBO FOFOLƐ

15. (a) Ɔvi 1919 mɔɔ ba la, nzenzaleɛ boni a ɛra yɛ mbuluku ne mɔ anu a? (b) Kɛmɔti a bɛdimoa bɛkɛlɛ yɛ mbuluku ne wɔ Nrelenza nu ɛ?

15 Wɔ 1919, bɛkpale Baebolo sukoavoma ekpunli ekyi bie kɛ ‘akɛlɛ nɔhavo nee nrɛlɛbɛvolɛ.’ Wɔ mekɛ zɔhane, ɛnee akɛlɛ nɔhavo ne ta nee Nyamenle menli di adwelie wɔ Nrelenza nu. (Mateyu 24:45) Noko ɛnɛ, bɛyɛ mbuluku mɔɔ gyi Baebolo ne azo la wɔ aneɛ mɔɔ bo 700 la anu. Nrelenza le kɛ tete Giliki ne la, kɛkala menli dɔɔnwo ka ye wɔ gualilɛ nee nwomazukoalɛ nu. Yemɔti bɛdimoa bɛkɛlɛ yɛ mbuluku ne wɔ Nrelenza nu na bɛahile ɔ bo bɛahɔ aneɛ gyɛne nu.

16, 17. (a) Nzɔne a ɛnee Nyamenle menli hyia nwo a? (b) Kɛzi bɛlile zɔhane ngyianlɛ ne anwo gyima ɛ? (d) Ɛnee Adiema Knorr ɛhulolɛdeɛ a le boni?

16 Yɛ mbuluku ne mɔ amuala gyi Baebolo ne azo. Alimoa ne, ɛnee Nyamenle menli fa King James Version ne mɔɔ bɛyɛle bɛwiele wɔ 1611 la a di gyima a. Noko aneɛ mɔɔ bɛvale bɛhɛlɛle la ɛkpa nwo yɛɛ ɔ bo ɛdelɛ yɛ se. Nyamenle duma ne finde nuhua ekyi bie ala, ɔnva nwo kɛ ɔvindele bɛsanloangɛlɛlera mɔɔ ɛhyɛ kpalɛ la anu fane dɔɔnwo la. Eza nvonleɛ wɔ ngilebɛbo ne anu yɛɛ ngyehyɛnu bie mɔ boka zɔhane Baebolo ne anwo mɔɔ bɛannwu bɛ wɔ tete bɛsanloangɛlɛlera ne anu a. Nvonleɛ zɛhae mɔ bie noko wɔ Baebolo gyɛne mɔɔ bɛhilele ɔ bo bɛhɔle Nrelenza nu la anu.

17 Ɔda ali kɛ ɛnee Nyamenle menli hyia Baebolo mɔɔ bɛhile ɔ bo kpalɛ na ɔ bo ɛdelɛ ɛnyɛ se la. Yemɔti bɛdele New World Bible Translation Kɔmatii, na ɔvi 1950 kɔdwu 1960, kɔmatii ɛhye anu amra yele Baebolo ne foa bie mɔ. Ɔle foa nsia na bɛyele foa ne mɔɔ limoa la wɔ August 2, 1950 nyianu bie abo. Wɔ nyianu zɔhane abo, Adiema Knorr hanle kɛ, Nyamenle menli hyia Baebolo fofolɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo kpalɛ, ɔ bo ɛdelɛ ɛnyɛ se na ɔbaboa bɛ yeamaa bɛanwu nɔhalɛ ne kpalɛ la. Ɛnee bɛhyia Baebolo ngilebɛbo mɔɔ ye ɛgengalɛ nee ɔ bo ɛdelɛ ɛnyɛ se na ɔle kɛ mɔɔ Gyisɛse ɛdoavolɛma ne hɛlɛle la. Ɛnee Adiema Knorr ɛhulolɛdeɛ a le kɛ New World Translation ne baboa menli mgbe dɔɔnwo yeamaa bɛanwu Gyihova.

18. Nzɔne a ɛlɛboa Baebolo ne mɔɔ bɛlɛkile ɔ bo la ɛ?

18 Ɔkadwu 1963 la, Adiema Knorr ɛhulolɛdeɛ rale nu. Bɛyele New World Translation of the Christian Greek Scriptures ne wɔ Dutch, French, German, Italian, Portuguese, yɛɛ Spanish nu. Wɔ 1989, Gyihova Alasevolɛ Neazo Eku ne dele ekpunli fofolɛ bie wɔ ewiade amuala gyima ne ati mɔɔ bɛbaboa menli mɔɔ bɛkile Baebolo ne abo la. Akee wɔ 2005, bɛmaanle adenle kɛ bɛhile Baebolo ne abo bɛhɔ aneɛ mɔɔ bɛkile Ɛzinzalɛ Arane ne abo bɛkɔ nu la anu. Ɛhye ati, kɛkala bɛhile New World Translation ne amuala anzɛɛ ye foa bie abo bɛhɔ aneɛ mɔɔ bo 130 la anu.

19. Edwɛkɛ titili boni a zile 2013 a, na duzu a yɛbazukoa wɔ tile bieko anu a?

19 Ɔvi mekɛ mɔɔ bɛyele New World Translation ne mɔɔ limoa la, Nrelenza aneɛ ne ɛhakyi, yemɔti ɛnee ɔwɔ kɛ bɛfa yɛ mekɛ ye azo Nrelenza bɛkɛlɛ. Wɔ October 5 nee 6, 2013 dapɛne awieleɛ ne, menli dodo 1,413,676 mɔɔ bɛvi maanle 31 anu la hɔle anzɛɛ diele Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania ɛvolɛ ayia ne mɔɔ tɔ zo 129 la bie. Neazo Eku ne anu sonla ko yele New World Translation ne mɔɔ bɛyɛ ye fofolɛ wɔ Nrelenza nu la. Menli mɔɔ hɔle bie la anye liele kpole na mekɛ mɔɔ bɛ nuhua dɔɔnwo asa hanle bie la bɛzunle. Mɔɔ tendɛvolɛma ne gengale ngyehyɛnu bie mɔ vile Baebolo fofolɛ ne anu la, bɛ muala bɛnwunle kɛ amgba fofolɛ ne ɛgengalɛ nee ɔ bo ɛdelɛ ɛnyɛ se. Wɔ edwɛkɛ bieko anu, yɛbazukoa Baebolo fofolɛ ɛhye yɛɛ kɛzi bɛlɛkile ɔ bo bɛahɔ aneɛ gyɛne anu la anwo edwɛkɛ dɔɔnwo.

^ ɛden. 5 Bɛlimoale bɛhɛlɛle Ɛzela 4:8; 7:12; Gyɛlɛmaya 10:11; Daneɛle 2:4b–7:28 wɔ Arelam aneɛ nu.

^ ɛden. 6 Septuagint abo kile “Abulasuu.” Ɔzɔho kɛ ɔka ɛvolɛ kɛyɛ 300 na bɛawo Kelaese la yɛɛ bɛbɔle ɔ bo kɛ bɛkile ɔ bo a, na bɛvale ɛvolɛ 150 a bɛwiele a. Ngilebɛbo ɛhye anwo hyia kpalɛ ɔluakɛ ɔboa menli mɔɔ bɛsukoa Baebolo ne anwo debie la ɔmaa bɛte Hibulu edwɛkɛ agbɔkɛ anzɛɛ Baebolo ngyɛnu mɔɔ ɔ bo ɛdelɛ yɛ se la abo.

^ ɛden. 8 Bie mɔ se ɔbayɛ kɛ Mateyu hɛlɛle ye buluku ne wɔ Hibulu nu na akee yeahile ɔ bo yeahɔ Giliki nu.

^ ɛden. 13 Nea mokanwo A3 mɔɔ wɔ New World Translation fofolɛ ne anu la yɛɛ A Book for All People, mukelɛ 7-9, “How Did the Book Survive?”