Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

‘Bɛkpondɛ Ɛvealeka Wɔ Gyihova Duma Ne Anu’

‘Bɛkpondɛ Ɛvealeka Wɔ Gyihova Duma Ne Anu’

‘Bɛkpondɛ Ɛvealeka Wɔ Gyihova Duma Ne Anu’

‘Mebagyakyi menli mɔɔ bɛlɛ bɛ nwo aze na bɛ nwo dwo la. Bɛbakpondɛ ɛvealeka wɔ Gyihova duma ne anu.’—ZƐF. 3:12.

1, 2. Ɔnrɛhyɛ sɛkɛlɛneɛ adenle zo ahumu boni a badu a?

ASOO wɔkpondɛ ɛvealeka wɔ kpɔda anzɛɛ belegye bo wɔ mekɛ mɔɔ anwoma anzɛɛ ahumu bie ɛlɛtu la ɛlɛ ɔ? Saa anwoma anzɛɛ ahumu ɛlɛtu a ɛbahola wɔanyia banebɔlɛ kpalɛ wɔ belegye bo noko saa ahumu mɔɔ anloa yɛ se kpalɛ la ɛlɛtu a banebɔlɛ ekyi bie ala a ɛbahola wɔanyia ye wɔ belegye bo a.

2 Ahumu kpole bie ɛdulɛ ɛbikyeɔbaha alesama abusua ne totohyia. Ɔle sɛkɛlɛneɛ adenle zo ahumu. ‘Gyihova kenle kpole’ ɛhye baha alesama kɔsɔɔti. Noko akee, yɛbahola yɛanyia ɛvealeka mɔɔ yɛhyia la. (Bɛgenga Zɛfanaya 1:14-18.) Kɛzi yɛbahola yɛayɛ ɛhye wɔ ‘Gyihova ɛya kenle ne’ mɔɔ ɔnrɛhyɛ na yeabɔ ɔ bo la anu ɛ?

Baebolo Mekɛ Nu Ahumu Mɔɔ Dule

3. Duzu “ahumu mɔɔ ɛlɛtu atete ezuawolɛ agua” la a rale Yizilayɛ mbusua bulu belemgbunlililɛ ne azo a?

3 Adalɛ ɛzonlenlɛ kɔsɔɔti mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo mɔɔ bɛbazɛkye bɛ la a babɔ Gyihova kenle ne abo a. Saa yɛsuzu Nyamenle menli mɔɔ ɛnee wɔ tete Yizilayɛ la tetedwɛkɛ nwo a, ɔbamaa yɛanwu kɛzi yɛbanyia ɛvealeka la. Ayezaya mɔɔ dɛnlanle aze wɔ ɛvoya mɔtwɛ K.Y.M. la, vale Gyihova ndɛnebualɛ mɔɔ rale Yizilayɛ mbusua bulu belemgbunlililɛ ne mɔɔ ɛnee ɛkpɔkye azo la dole “ahumu mɔɔ ɛlɛtu atete ezuawolɛ agua” mɔɔ menli ɛngola ɛnzi ye adenle la anwo. (Bɛgenga Ayezaya 28:1, 2.) Zɔhane ngapezo ne lumuale rale nu wɔ ɛvolɛ 740 K.Y.M., wɔ mekɛ mɔɔ Aselea vale konle doale mbusua bulu ɛhye mɔ mɔɔ ɛnee Yifelaem a le titile wɔ bɛ nu la.

4. Adenle boni azo a ‘Gyihova kenle kpole’ bie rale Gyɛlusalɛm anwo zo wɔ 607 K.Y.M. ɛ?

4 Wɔ Yizilayɛ mɔɔ anli nɔhalɛ la ndɛnebualɛ ne anzi, ‘Gyihova kenle kpole’ bie rale Gyɛlusalɛm nee Dwuda belemgbunlililɛ ne azo wɔ ɛvolɛ 607 K.Y.M. Ɛhye zile ɔluakɛ ɛnee menli mɔɔ wɔ Dwuda la noko ɛkpɔkye. Babelɔnma mɔɔ ɛnee Nɛbukadenɛza li bɛ ti la nwunlonwunlanle Dwuda nee ye suakpole Gyɛlusalɛm. Dwudama hɔkpondɛle moalɛ vile “ɛvealeka ɛtane” mɔɔ yemɔ a le Yigyibitima mɔɔ bɛ nee bɛ vale agɔnwolɛ wɔ maanyɛlɛ nu la ɛkɛ. Noko akee, kɛmɔ ezuawolɛ ahumu sɛkye ninyɛne la, Babelɔnma pianle zɔhane “ɛvealeka” ne hɔle.—Aye. 28:14, 17.

5. Duzu a bado Nyamenle menli wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛsɛkye adalɛ ɛzonlenlɛ kɔsɔɔti la ɛ?

5 Gyihova kenle kpole ne mɔɔ rale Gyɛlusalɛm anwo zo la ɛnee le ndɛnebualɛ mɔɔ bara yɛ mekɛ ye anu Keleseɛnemaanle mɔɔ ɛkpɔkye azo la anwo neazo. Bieko, bɛbazɛkye ‘Babelɔn Kpole ne,’ adalɛ ɛzonlenlɛ maanle ne anu amra mɔɔ ɛha la. Yemɔ anzi, bɛbazɛkye Seetan ngyehyɛleɛ ɛtane ne foa mɔɔ baha la kɔsɔɔti. Noko akee, bɛbalie Nyamenle menli, kɛ ekpunli la, ngoane ɔluakɛ bɛkpondɛ ɛvealeka wɔ Gyihova anu.—Yek. 7:14; 18:2, 8; 19:19-21.

Sunsum Nu Nee Nwonane Nu Ɛvealeka

6. Kɛ ɔkɛyɛ na Gyihova menli ahola anyia ɛvealeka ɛ?

6 Kɛ ɔkɛyɛ na Nyamenle menli anyia ɛvealeka ɛnɛ bɔbɔ wɔ awieleɛ mekɛ ɛhye anu ɛ? Yɛdua asɔneyɛlɛ mɔɔ yɛfa ‘yɛdwenledwenle Nyamenle duma ne anwo’ nee mɔdenle mɔɔ yɛbɔ yɛsonle ye la azo yɛnyia sunsum nu ɛvealeka. (Bɛgenga Malakae 3:16-18.) Noko, ɔwɔ kɛ yɛyɛ dɔɔnwo yɛtɛla ye duma ne mɔɔ yɛdwenledwenle nwo ala la. Yɛkenga kɛ: “Awie biala mɔɔ kɛbɔ Awulae [Gyihova] duma kɛzu kɛvɛlɛ ye la kɛnyia ngoane.” (Wulo. 10:13) Gyihova duma ne ɛbɔlɛ nwo hyia maa ngoanelielɛ. Menli mɔɔ lɛ ahonle kpalɛ la kola nwu ngakyile mɔɔ wɔ nɔhalɛ Keleseɛnema mɔɔ fa ɛbulɛ ‘dwenledwenle Nyamenle duma ne anwo’ na bɛlɛsonle kɛ ye Alasevolɛ la, nee alesama mɔɔ ɛnzonle ye la avinli.

7, 8. Adenle boni a alumua Keleseɛnema luale zo nyianle nwonane nu ngoanelielɛ a, na ɛnɛ noko ɛ?

7 Noko, yɛ ngoanelielɛ ne ɛnle sunsum nu ɛvealeka mɔɔ yɛbanyia la angome. Bɛva nwonane nu ngoanelielɛ bɛbɔ Nyamenle menli ɛwɔkɛ. Yɛnwu ɛhye wɔ mɔɔ zile wɔ mekɛ mɔɔ Wulomu sogyama mɔɔ ɛnee Cestius Gallus li bɛ ti tetale Gyɛlusalɛm wɔ ɛvolɛ 66 Y.M. la anu. Ɛnee Gyisɛse ɛha ɛdo ɛkɛ ne kɛ ‘bɛbade mekɛ ne azo.’ (Mat. 24:15, 16, 21, 22) Ɛhye rale nu wɔ mekɛ mɔɔ Wulomu sogyama ne hwenle bɛ nzi arɛlevilɛ nu manle bɛliele nɔhalɛ Keleseɛnema bie mɔ ngoane la. Bɛholale bɛnriandile bɛvile suakpole ne azo nee ɛleka mɔɔ bikye ye la. Bie mɔ pɛle Dwɔdan ne na bɛnyianle ɛvealeka wɔ awoka mɔɔ wɔ azule ne aduduleɛ afoa nu la azo.

8 Nyamenle menli mɔɔ wɔ ɛkɛ ne ɛnɛ la yɛ mɔɔ zɔhane Keleseɛnema ne yɛle la bie. Ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu Keleseɛnema ne kpondɛle ɛvealeka, na Nyamenle azonvolɛ mɔɔ wɔ ɛkɛ ne ɛnɛ la noko bayɛ ye zɔ. Noko akee, wɔ mekɛ ɛhye anu, yemɔ yɛnrɛnriandi yɛnrɛhɔ ɛleka fɔɔnwo bie ɔluakɛ nɔhalɛ Keleseɛnema wɔ ewiade ɛleka biala. Noko, “menli mɔɔ yekpa nu yeye bɛ” la nee bɛ gɔnwo mɔ mɔɔ di nɔhalɛ la bɛanyia nwonane nu ngoanelielɛ wɔ Keleseɛnemaanle ne mɔɔ ɛkpɔkye la ɛzɛkyelɛ ne anu ɔlua Gyihova nee ye ahyehyɛdeɛ ne mɔɔ le kɛ boka mɔɔ bɛkpondɛ ɛvealeka wɔ nu la azo.

9. Nwane mɔ a ɛbɔ mɔdenle kɛ bɛmaa menli arɛle avi Gyihova duma ne a? Maa Neazo.

9 Noko, bɛbazɛkye Keleseɛnemaanle ne ɔluakɛ bɛngilehile bɛ menli ne nɔhalɛ ne yɛɛ bɛnlɛ Nyamenle duma ne anwo ɛhulolɛ biala. Noko akee, wɔ ɛvolɛ 500-1500 Y.M., ɛnee menli dɔɔnwo mɔɔ wɔ Europe la ze Nyamenle duma ne. Ɛnee zɔhane duma ne mɔɔ bɛfa Hibulu ngɛlɛleramgbɔkɛ nna bɛkɛlɛ mɔɔ bɛfɛlɛ ye Tetragrammaton na bɛkile ɔ bo YHWH (anzɛɛ JHVH) la, wɔ ezukoa zo, azua nyunlu, Baebolo yɛɛ mbuluku ngakyile nu, bɔbɔ Katelek nee Protɛstant asɔne azua bie mɔ anu. Noko, kenlensa ye menli ɛlɛye Nyamenle duma ne avi Baebolo ngilebɛbo dɔɔnwo anu yɛɛ bɛnva bɛnli gyima. Ɛhye anwo neazo ko a le kɛlata bie mɔɔ Katelek asɔne ne mgbanyima (Congregation for Divine Worship and the Discipline of the Sacraments) hɛlɛle ye wɔ ‘Nyamenle Duma ne’ anwo wɔ June 29, 2008, hɔmanle Sɛlɛvolɛ Mgbanyinli Ayia ne la. Katelek Asɔne ne hanle ye wɔ nu kɛ ɔwɔ kɛ bɛfa “Awulae” bɛsie Tetragrammaton ne nee kɛzi bɛkɛlɛ ye ngakyile biala la agyakɛ anu. Katelek asɔne ne mgbanyima vale adehilelɛ manle kɛ ɔnle kɛ bɛbɔ Nyamenle duma ne anzɛɛ bɛfa bɛdi gyima wɔ Katelekma edwɛne anzɛɛ asɔne biala mɔɔ bɛbayɛ la anu. Ɛzonlenlɛ gyɛne dɔɔnwo anu mgbanyima noko ɛva kɛzi nɔhalɛ Nyamenle ne de la ɛvea bɛ ɛzonlenlɛ ne anu amra mgbe dɔɔnwo.

Menli Mɔɔ Te Nyamenle Duma Nwo La Nyia Banebɔlɛ

10. Kɛzi bɛlɛdi Nyamenle duma ne eni ɛnɛ ɛ?

10 Gyihova Alasevolɛ ɛnyɛ mɔɔ ɛzonlenlɛ mɔɔ ɛha la yɛ la bie, bɛdi Nyamenle duma ne eni na bɛwula ye anyunlunyia. Bɛte nwo, ɔluakɛ bɛfa bɛdi gyima wɔ adenle kpalɛ zo. Gyihova anye die bɛdabɛ mɔɔ bɛfa bɛ nwo bɛto ɔ nwo zo la anwo, na ɔyɛ debie biala ɔfa ɔyila ye menli na ɔbɔ bɛ nwo bane. ‘Ɔze bɛdabɛ mɔɔ bɛnriandi bɛbatane ye la.’—Nah. 1:7; Gyi. 15:14.

11, 12. Nwane mɔ a dele Gyihova duma ne anwo wɔ tete Dwuda a, na nwane mɔ a ɛyɛ zɔ wɔ yɛ mekɛ ye anu a?

11 Ɔwɔ nuhua kɛ ɛnee menli dɔɔnwo mɔɔ wɔ tete Dwuda la ɛkpɔkye ɛdeɛ, noko bie mɔ ‘kpondɛle ɛvealeka wɔ Gyihova duma ne anu.’ (Bɛgenga Zɛfanaya 3:12, 13.) Ɛhɛe, mekɛ mɔɔ Nyamenle luale Babelɔnma anwo zo hwenle Dwudama mɔɔ anli nɔhalɛ anzo ɔmanle bɛlile bɛ nwo zo konim bɛ nee bɛ hɔle nlɔnu la, ɔliele menli le kɛ Gyɛlɛmaya, Bɛlɛke nee Yibɛdemɛlɛke. Ɛnee bɛde menli mɔɔ ɛkpɔkye la avinli. Bie mɔ hɔle zo lile nɔhalɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee bɛwɔ nlɔnu la. Midiama nee Pɛhyeama mɔɔ ɛnee Saelɛse li bɛ ti la lile Babelɔn anwo zo konim wɔ 539 K.Y.M. Yeangyɛ Saelɛse lile mɛla manle Dwuuma mɔɔ ɛnee ɛha la hɔle bɛ maanle nu.

12 Zɛfanaya hanle menli mɔɔ bazia ava nɔhalɛ ɛzonlenlɛ azie ɛkɛ ne la anwo edwɛkɛ kɛ Gyihova balie bɛ na yeamaa ɔ nye alie bɛ nwo. (Bɛgenga Zɛfanaya 3:14-17.) Ɛhye bie ɛzi wɔ yɛ mekɛ ye anu noko. Mɔɔ bɛvale Nyamenle Belemgbunlililɛ ne bɛziele ɛkɛ wɔ anwuma la, Gyihova liele menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ mɔɔ bɛdi nɔhalɛ bɛmaa ye la ɔvile sunsum nu akɛlɛzonlenlɛ nu wɔ Babelɔn Kpole ne asa nu. Na ɔ nye ɛhɔ zo ɛlie bɛ nwo yeradwu ɛnɛ.

13. Fanwodi boni a menli mɔɔ wɔ maanle kɔsɔɔti anu la ɛlɛnyia a?

13 Bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛ anyelazo kɛ bɛbadɛnla azɛlɛ ye azo dahuu la noko ɛvi Babelɔn Kpole ne anu na bɛnyia sunsum nu fanwodi bɛvi adalɛ ɛzonlenlɛ ngilehilelɛ nwo. (Yek. 18:4) Ɛhye ati, Zɛfanaya 2:3 ɛra nu bɔkɔɔ wɔ yɛ mekɛ ye anu: ‘Bɛdabɛ mɔɔ bɛbɛlɛ bɛ nwo aze wɔ azɛlɛ ne azo la, bɛkpondɛ Gyihova.’ Ɛnɛ, menli mɔɔ bɛlɛ bɛ nwo aze mɔɔ wɔ maanle kɔsɔɔti anu, mɔɔ lɛ anyelazo kɛ bɛbahɔ anwuma anzɛɛ bɛbadɛnla azɛlɛ ye azo la, ɛlɛkpondɛ ɛvealeka wɔ Gyihova duma ne anu.

Nyamenle Duma Ɛnle Banzɛlɛ

14, 15. (a) Duzu ninyɛne a bie mɔ ɛva ɛli gyima kɛ banzɛlɛ a? (b) Duzu a ɔnle kɛ bɛfa bɛkye sili a?

14 Yizilayɛma bie mɔ bule ɛzonlenlɛ sua ne kɛ banzɛlɛ mɔɔ babɔ bɛ nwo bane avi bɛ agbɔvolɛ asa nu la. (Gyɛ. 7:1-4) Yizilayɛma bule ngyekyeleɛ ɛlɛka ne kɛ ngonyia debie mɔɔ ɔbalie bɛ wɔ konle nu a. (1 Sam. 4:3, 10, 11) Constantine Kpole ne vale Giliki ngɛlɛleramgbɔkɛ nwiɔ khi nee rho mɔɔ lumua wɔ amodinli “Kelaese” anu wɔ Giliki aneɛ nu la yɛle sɛkɛlɛneɛ wɔ ye sogyama ne enyinlike ne azo mɔɔ ɛnee ɔlɛ anyelazo kɛ ɔbabɔ bɛ nwo bane wɔ konle nu a. Yɛɛ bɛzuzule kɛ Belemgbunli Gustav Adolph II mɔɔ vi Sweden mɔɔ honle Ɛvolɛ Abulasa Konle ne la a nyianle konle tɛladeɛ ne mɔɔ bɛhile ye wɔ mukelɛ 15 ne la a. Yɛ ye nzonlɛ kɛ ɛnee bɛhɛlɛ “Iehova” duma ne wɔ bulalɛ ne mɔɔ bɛfa bɛkpolo bɛ kɔme la azo wienyi.

15 Nyamenle menli bie mɔ mɔɔ sunsum ɛtane gyegyele bɛ la nyianle banebɔlɛ ɔlua Gyihova duma ne mɔɔ bɛdeanle nu bɛvɛlɛle la azo. Noko akee, ɔnle kɛ yɛbu debie mɔɔ bɛhɛlɛ Nyamenle duma ne zo la kɛ banzɛlɛ anzɛɛ bɛkola bɛfa bɛkye sili wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu, kɛ asɛɛ ngonyia tumi bie mɔɔ bɔ sonla nwo bane la wɔ nu. Tɛ mɔ Gyihova duma ne mɔɔ yɛkpondɛ ɛvealeka wɔ nu la kile la ɛne.

Kɛzi Yɛnyia Ɛvealeka Ɛnɛ La

16. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ na yɛanyia sunsum nu banebɔlɛ ɛnɛ a?

16 Ɛnɛ, yɛnyia ɛvealeka wɔ sunsum nu banebɔlɛ mɔɔ Nyamenle menli kɔsɔɔti lɛ la anu. (Edw. 91:1) Ɔlua ‘akɛlɛ nɔhavo nee nrɛlɛbɛvolɛ ne’ nee asafo nu mgbanyima ne mɔ anwo zo, bɛbɔ yɛ kɔkɔ wɔ ewiade subane mɔɔ bahola azɛkye yɛ banebɔlɛ ne la anwo. (Mat. 24:45-47; Aye. 32:1, 2) Dwenle kɛzi bɛbɔ yɛ kɔkɔ fane dɔɔnwo wɔ nwonane afoa nu ninyɛne nwo nee kɛzi kɔkɔbɔlɛ ɛhye mɔ ɛbɔ yɛ nwo bane ɛvi sunsum nu esiane nwo la anwo. Na subane mɔɔ yɛbanyia kɛ ɛhwee biala ɛnvane yɛ nwo, mɔɔ bahola yeamaa yɛayɛ bɛtɛɛ wɔ Gyihova ɛzonlenlɛ nu la noko ɛ? Nyamenle Edwɛkɛ ne se: “Ahoasea ahunlundwolɛ sɛkye bɛ; na mɔɔ tie me ne la badɛnla anzonudwolɛ nu, ɔ nwo adɔ ye, mɔɔ ɔnrɛzulo munzule biala a.” (Mrɛ. 1:32, 33) Mɔdenle mɔɔ yɛkɔ zo yɛbɔ yɛmaa yɛ nwo te wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu la noko boa yɛ maa yɛnyia sunsum nu banebɔlɛ.

17, 18. Duzu a ɛlɛboa menli dɔɔnwo yeamaa bɛakpondɛ ɛvealeka wɔ Gyihova duma ne anu ɛnɛ a?

17 Eza suzu anwosesebɛ mɔɔ akɛlɛ nɔhavo ne fa maa kɛ yɛbɔ Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkpa ne nolo kpalɛ wɔ azɛlɛ ye kɔsɔɔti azo kɛmɔ Gyisɛse hanle la anwo. (Mat. 24:14; 28:19, 20) Zɛfanaya hanle nzenzaleɛ bie mɔɔ baboa menli yeamaa bɛakpondɛ ɛvealeka wɔ Nyamenle duma ne anu la anwo edwɛkɛ. Yɛkenga kɛ: ‘Mekɛ ne anu mebade me menli ne anloa meamaa bɛadendɛ ɛdendɛlɛ kpalɛ mɔɔ anwo te la [aneɛ tagyee], amaa bɛ muala bɛadea bɛavɛlɛ medame Gyihova na bɛabɔ nu bɛazonle me.’—Zɛf. 3:9.

18 Duzu a le aneɛ tagyee ɛhye? Aneɛ tagyee ne a le nɔhalɛ ne mɔɔ fane Gyihova Nyamenle nee ye bodane ne mɔ anwo mɔɔ yɛnwu ye wɔ ye Edwɛkɛ ne anu la. Mekɛ mɔɔ ɛlɛka Nyamenle Belemgbunlililɛ ne nee kɛzi ɔbade ye duma nwo anwo nɔhalɛ edwɛkɛ wɔahile awie mɔ, mekɛ mɔɔ ɛlɛmaa menli anwu kɛ Nyamenle fɛta kɛ ɔdi tumi na wɔava anyelielɛ wɔaha nyilalɛ mɔɔ ɛnlɛ awieleɛ mɔɔ menli mɔɔ di nɔhalɛ asa baha ye anwo edwɛkɛ la, ɛnee ɛlɛfa aneɛ zɔhane wɔali gyima. Kɛmɔ menli dɔɔnwo ɛlɛka sɛkɛlɛneɛ adenle zo aneɛ ɛhye la ati, menli dɔɔnwo ‘ɛlɛtea avɛlɛ Gyihova duma ne’ yɛɛ ‘bɛbɔ nu bɛlɛsonle ye.’ Ɛhɛe, menli mgbe dɔɔnwo mɔɔ wɔ ewiade anu la ɛlɛkpondɛ ɛvealeka wɔ Gyihova anu ɛnɛ.—Edw. 1:1, 3.

19, 20. Adenle boni azo a ‘adalɛ ɛvealeka’ mɔɔ menli vale bɛ nwo dole zo la manle bɛ sa zile aze wɔ Baebolo mekɛ nu a?

19 Ngyegyelɛ dɔɔnwo mɔɔ menli mɔɔ wɔ ewiade yia ye la anu yɛ se kpalɛ. Ngyegyelɛ zɛhae mɔ anwo adwenledwenle maa bɛtoa menli mɔɔ ɛnli munli la kɛ bɛkalie moalɛ. Anzɛɛ bɛfa bɛ nwo bɛto maanyɛlɛ eku bie mɔ azo, kɛmɔ tete Yizilayɛma vale maanle ngakyile mɔɔ bikye bɛ la agɔnwolɛ kɛ bɛkpondɛ moalɛ bɛavi bɛ ɛkɛ la. Noko ɛze kɛ mɔɔ Yizilayɛma ne yɛle la amboa bɛ. Zɔhane ala a maanyɛlɛ eku biala anzɛɛ Maamgbole Koyɛlɛ Eku ne bɔbɔ ɛnrɛhola ɛnrɛnyia alesama ngyegyelɛ ne sɔbelɛ bɔkɔɔ a. Yemɔti nvasoɛ biala ɛnle zo kɛ awie bɛava maanyɛlɛ eku bie agɔnwolɛ na yɛava ye yɛayɛ ye ɛvealeka. Baebolo ne hanle bɛ nwo edwɛkɛ dole ɛkɛ ne kɛ bɛle ‘adalɛ ɛvealeka.’ Ɛbahola wɔaha ye zɔ ɔluakɛ awie biala mɔɔ bava ɔ rɛle yeawula bɛ nu la asa bazi aze.—Bɛgenga Ayezaya 28:15, 17.

20 Ɔnrɛhyɛ Gyihova kenle ne mɔɔ le sɛkɛlɛneɛ adenle zo ahumu la badu azɛlɛ ye azo. Dasanli ngyehyɛleɛ, anzɛɛ nukelea ninyɛne nee anwonyia biala ɛnrɛhola ɛnrɛbɔ menli nwo bane. Ayezaya 28:17 ka kɛ: “Ezuawolɛ ahumu bapia ɛvealeka ɛtane ne ahɔ na nzule ayi ava bodane ne.”

21. Saa yɛdi ɛvolɛ 2011 edwɛkɛ ne azo a, duzu nvasoɛ a yɛbanyia a?

21 Wɔ mɔɔ ɛlɛsisi ɛnɛ nee mɔɔ bazi kenlebie la anu, Nyamenle menli banyia banebɔlɛ kpalɛ wɔ bɛ Nyamenle, Gyihova anu. Zɛfanaya duma ne mɔɔ ɔ bo kile “Gyihova Ɛva Ɛzie” la twe adwenle kɔ zɛhae ɛvealeka ne azo. Yɛ ɛvolɛ 2011 edwɛkɛ ne mɔɔ tu yɛ folɛ kɛ: ‘Bɛkpondɛ ɛvealeka wɔ Gyihova duma ne anu’ la fɛta. (Zɛf. 3:12) Kɛkala bɔbɔ yɛbahola yɛakpondɛ ɛvealeka wɔ Gyihova duma ne anu, na ɔwɔ kɛ yɛyɛ ye zɔ yɛfa yɛ nwo yɛto ɔ nwo zo bɔkɔɔ. (Edw. 9:10) Bɛmaa folɛdulɛ ɛhye mɔɔ vi Nyamenle la ɛdɛnla yɛ adwenle nu dahuu: ‘Gyihova duma ne le aranemgbole; sonla mɔɔ le tenlene la nriandi kɔfea nu a, ɔ nwo kɔlɔnwo.’—Mrɛ. 18:10.

Asoo Ɛkakye?

• Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia ɛvealeka wɔ Gyihova duma ne anu ɛnɛ ɛ?

• Duzu ati a ɔnle kɛ yɛfa yɛ nwo yɛto ‘adalɛ ɛvealeka zo’ ɛ?

• Duzu ɛvealeka a yɛbanyia ye kenlebie a?

[Debiezukoalɛ kpuyia ne mɔ]

[Edwɛkɛ mɔɔ bɛkpa wɔ mukelɛ 14]

Ɛvolɛ 2011 edwɛkɛ ne se: ‘Bɛkpondɛ ɛvealeka wɔ Gyihova duma ne anu.’—Zɛfanaya 3:12.

[Nvoninli Ɛvileka wɔ mukelɛ 15]

Thüringer Landesmuseum Heidecksburg Rudolstadt, Waffensammlung “Schwarzburger Zeughaus”