Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Ɛnee Bɛ Nye La Mɛzaya Ne Ɛralɛ

Ɛnee Bɛ Nye La Mɛzaya Ne Ɛralɛ

Ɛnee Bɛ Nye La Mɛzaya Ne Ɛralɛ

“Kɛmɔ ɛnee menli dɔɔnwo anye la Mɛzaya ne ɛralɛ zo la, bɛdwenlenle kɛ bekezɛ yemɔ a le Dwɔn.”—LUKU 3:15.

1. Amaneɛ kpalɛ boni a anwumabɔvolɛ ne vale rɛlɛle mboaneneavolɛma ne a?

ƐNEE mboaneneavolɛma bie ɛlɛnea bɛ mboane nɔɔzo. Arɛlevilɛ nu ala, Gyihova anwumabɔvolɛ vindele bɛ nwo ɛkɛ, na wienyi bie dale bɛ nwo zo! Ɛzulolɛ kpole hanle bɛ, noko bɛdiele amaneɛ fɛlɛko ne mɔɔ anwumabɔvolɛ ne vale rale la: “Bɛmmasulo! Melɛ amaneɛ kpalɛ melɛbɛlɛ bɛ, mɔɔ bamaa fɛlɛkolilɛ kpole aha menli kɔsɔɔti a. Ɛnɛ kenle ye bɛwo bɛ Ngoanedievolɛ ne, mɔɔ le Awulae Kelaese ne.” Adɔma ne mɔɔ ɛnee anwumabɔvolɛ ne ɛlɛka ɔ nwo edwɛkɛ la a bayɛ Kelaese, anzɛɛ Mɛzaya ne a. Anwumabɔvolɛ ne zele mboaneneavolɛma ne kɛ, bɛbanwu adɔma ne wɔ mboane adidi ɛlɛka nu wɔ sua bie mɔɔ bikye bɛ la azo. Arɛlevilɛ nu ala anwumabɔvolɛma dɔɔnwo vindele ɛkɛ. Bɛyele Gyihova ayɛlɛ kɛ: “Anyunlunyia ɛha Nyamenle wɔ anwuma anwuma, anzonudwolɛ ɛha bɛdabɛ mɔɔ ɔ nye die bɛ nwo wɔ ewiade ye la.”—Luku 2:8-14.

2. “Mɛzaya” kile duzu? Kɛzi ɛnee menli bahola anwu ahenle mɔɔ le Mɛzaya ne la ɛ?

2 Ɛnee Dwuuma mboaneneavolɛma ne ze kɛ Mɛzaya anzɛɛ “Kelaese,” kile Awie Mɔɔ Nyamenle Ɛkpokpa Ye. (Ade. 29:5-7) Noko kɛ ɔkɛyɛ na mboaneneavolɛma ɛhye mɔ nee menli gyɛne azukoa dɔɔnwo anwu kɛ Gyihova ɛkpa adɔma ɛhye kɛ Mɛzaya ɛ? Mɔɔ lumua la, ɛnee ɔwɔ kɛ bɛsukoa ngapezo mɔɔ fane Mɛzaya ne anwo mɔɔ wɔ Ngɛlɛlera ne anu la, na bɛnea saa ngapezo ne mɔ rale nu wɔ kakula ɛhye anwo zo a.

Duzu Ati A Ɛnee Menli Anye La Mɛzaya Ne Ɛralɛ Ɛ?

3, 4. Kɛzi ngapezo mɔɔ wɔ Daneɛle 9:24, 25 la rale nu ɛ?

3 Ɛvolɛ dɔɔnwo pɛle nu la, Dwɔn Sɔnevolɛ ne bɔle ye edwɛkɛhanlɛ ne abo. Ɔlua ye edwɛkɛhanlɛ nee ye nyɛleɛ ti, bie mɔ dwenlenle kɛ ɔdaye a ɔle Mɛzaya ne a. (Bɛgenga Luku 3:15.) Noko, ɛnee ngapezo mɔɔ fane dapɛne 70 nwo mɔɔ ɔbaboa menli yeamaa bɛanwu mekɛ mɔɔ Mɛzaya ne bara la wɔ Baebolo ne anu. Ngapezo ne ka kɛ: “Bɛva dapɛne abulasuu bɛmaa wɔ menli ne . . . Ɔvi edwɛkɛ mɔɔ se bɛzia bɛkyekye Gyɛlusalɛm bieko azo ɔkɔdwu mekɛ mɔɔ Mɛzaya, Adekilevolɛ ne bara la bayɛ dapɛne nsuu nee dapɛne abulasia nee nwiɔ.” (Dan. 9:24, 25, NW) Baebolo nwo mbɔlɔba dɔɔnwo die to nu kɛ dapɛne ɛhye mɔ fane ɛvolɛ nwo na tɛ kenle ɔ. Ɛhye ati, dapɛne ɛhye mɔ ko biala tendenle le ɛvolɛ nsuu. Baebolo ngilebɛbo fofolɛ ka ye wɔ Daneɛle 9:24 kɛ: “Bɛvale dapɛne abulasuu mɔɔ dapɛne ko biala le ɛvolɛ nsuu la bɛmanle.” (Revised Standard Version.)

4 Ɛnɛ, Gyihova menli te ɔ bo kɛ dapɛne 69 ne mɔɔ wɔ Daneɛle 9:25 la le ɛvolɛ 483, na ɔbɔle ɔ bo wɔ ɛvolɛ 455 kolaa na Kelaese ara wɔ mekɛ mɔɔ Pɛhyea Belemgbunli Atazɛzɛse zele Nihɛmaya kɛ bɛzia bɛkyekye Gyɛlusalɛm bieko na bɛyɛ ye boɛ la. (Nih. 2:1-8) Ɛvolɛ 483 zɔhane rale awieleɛ wɔ ɛvolɛ 29 ne mɔɔ bɛzɔnenle Gyisɛse wɔ nu la anu. Wɔ zɔhane mekɛ ne, Gyihova vale ye sunsum nwuanzanwuanza ne kpokpale ye na ɔrayɛle Mɛzaya.—Mat. 3:13-17. *

5. Ngapezo boni mɔ a yɛbazukoa nwolɛ debie a?

5 Mɛzaya ne anwo ngapezo gyɛne dɔɔnwo wɔ Baebolo ne anu. Yɛbazukoa bie mɔ wɔ edwɛkɛ ɛhye anu. Bɛle ngapezo mɔɔ fane ye awolɛ, ye ngakula nu, ye mgbanyinli nu, nee ye ɛzonlenlɛ gyima ne anwo. Yɛbazukoa kɛzi ngapezo ɛhye mɔ rale nu wɔ Gyisɛse anwo zo la. Ɛhye bamaa diedi mɔɔ yɛlɛ ye wɔ Baebolo ne anu la ayɛ kpole na yɛanwu kɛ Gyisɛse a le Mɛzaya ne mɔɔ ɛnee menli anye la ye ɛralɛ ne la.

Ngapezo Mɔɔ Fane Ye Ngakula Nu

6. Ngapezo ne mɔɔ wɔ Mɔlebɛbo 49:10 la rale nu wɔ adenle boni azo?

6 Mɛzaya ne bavi Dwuda abusua mɔɔ wɔ Yizilayɛ la anu. Ɔka ekyii na Gyekɔbo awu la, ɔyilale ɔ mra mrenya ne mɔ, na ɔzele Dwuda kɛ: “Belemgbunlililɛ ɛnrɛvi Dwuda sua nu, yɛɛ mɛlalilɛma ɛnrɛkpa ye belemgbunli ebia bo, kɔkpula kɛ ɔkɛdwu mɔɔ lɛ ye la [‘Hyaelo ne,’ NW] ɛkɛ ne. Maanle maanle kɔsɔɔti badie ye.” (Mɔl. 49:10) Ɛnee Dwuuma kilehilevolɛma die di kɛ edwɛkɛ ɛhye mɔɔ Gyekɔbo zele Dwuda la fane Mɛzaya ne anwo. Noko duzu a Gyekɔbo edwɛkɛ ne kile a? Ngapezo ɛhye kile kɛ belemgbunli ne, ɔwɔ kɛ fi Dwuda abusua ne anu. Belemgbunli Devidi a ɛnee le Dwuda belemgbunli mɔɔ lumua a, yɛɛ Zɛdikaya a le Dwuda belemgbunli mɔɔ li awieleɛ wɔ azɛlɛ ye azo a. Noko Gyekɔbo ngapezo ne fane belemgbunli fofolɛ mɔɔ ɔbara Zɛdikaya anzi la anwo. Belemgbunli zɔhane bali belemgbunli dahuu. Bɛfɛlɛ ye Hyaelo, ɔ bo a le “ahenle mɔɔ ɔle” ye ɛdeɛ la. Nyamenle zele Zɛdikaya kɛ belemgbunli ɛhye a ɔle ye ɛdeɛ a. (Yiz. 21:26, 27) Kolaa na bɛawo Gyisɛse la, anwumabɔvolɛ Geebeleɛle zele Mɛle kɛ: “Awulae Nyamenle bayɛ ye belemgbunli kɛ ɔ nlenya Devidi la, na ɔbali Gyekɔbo abo zo amra anwo zo belemgbunli mekɛ mɔɔ ɛnlɛ awieleɛ. Ye belemgbunlililɛ ɛnrɛbɔ aze ɛlɛ.” (Luku 1:32, 33) Ɛnee Gyisɛse vi Dwuda abusua nu nee Devidi sua nu. Wɔ Zɛdikaya anzi, Gyisɛse angome a le awie mɔɔ vi Devidi abusua nu mɔɔ Gyihova bɔle ye ɛwɔkɛ kɛ ɔlɛ adenle ɔdi belemgbunli a. Yemɔti Hyaelo ne bayɛ Gyisɛse Kelaese.—Mat. 1:1-3, 6; Luku 3:23, 31-34.

7. Kɛzi ngapezo ne mɔɔ fane Mɛzaya ne awolɛ nwo la rale nu ɛ?

7 Bɛbawo Mɛzaya ne wɔ Bɛtelɛhɛm. Ngapezonli Maeka hɛlɛle kɛ: “Na wɔmɔ O Bɛtelɛhɛm Ɛfelata, ɛle sua ekyi kpalɛ wɔ Dwuda maanle ne anu, noko wɔ nuhua yɛɛ awie vi bara, aragyinla me gyakɛ anu, na yeazie Yizilayɛma amuala a. Ye abusua ɛlɔnwɔne ne abo vi tete.” (Mae. 5:2) Ngapezo ne se bɛbawo Mɛzaya ne wɔ Bɛtelɛhɛm. Ɔle sua wɔ Dwuda, na mekɛ bie ɛnee bɛfɛlɛ ye Ɛfelata. Noko ɛnee Mɛle, Gyisɛse mame nee ɔ hu Dwosefi wɔ sua fofolɛ mɔɔ bɛfɛlɛ ye Nazalɛte la azo. Ɔka ekyii bɛwo Gyisɛse la, Wulomu belemgbunli ne zele menli ne kɛ bɛzia bɛhɔ bɛ ze mɔ sua zo bɛmaa bɛhɛlɛ bɛ aluma. Yemɔti Mɛle nee Dwosefi ziale hɔle Bɛtelɛhɛm, ɛkɛ ne yɛɛ Mɛle wole Gyisɛse a. (Mat. 2:1, 5,  6) Ɛhye ati bɛwole Gyisɛse kɛmɔ ngapezo ne hanle la!

8, 9. Duzu a ngapezo ne ka ye wɔ Mɛzaya ne awolɛ nwo a? Duzu a ɛnee bazi wɔ Mɛzaya ne awolɛ nzi a?

8 Bɛlɛra mɔɔ ɛnze nrenya, anzɛɛ kakula raalɛ a bawo Mɛzaya ne a. (Bɛgenga Ayezaya 7:14.) Ngyɛnu ɛhye ka kɛ kakula raalɛ anzɛɛ bɛlɛra bawo ralɛ nrenya bie. Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo bɛlɛra mɔɔ ɛnze nrenya la a le bethulah. Ngyɛnu ne vale almah, edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ kile “kakula raalɛ” la a lile gyima a. Noko yɛze kɛ almah eza kile “bɛlɛra mɔɔ nrenya ɛtɛfale ye ɛlɛ” la, ɔluakɛ Baebolo ne vɛlɛle Relɛbɛka kakula raalɛ (almah) kolaa na yeahɔ agyalɛ. (Mɔl. 24:16, 43) Nyamenle sunsum ne manle Mateyu hɛlɛle kɛ Ayezaya 7:14 rale nu wɔ mekɛ mɔɔ bɛwole Gyisɛse la. Wɔ ngyɛnu ɛhye anu, yeanva Giliki edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛkile ɔ bo “kakula bɛlɛra” anzɛɛ raalɛ la yeanli gyima. Ɔvale Giliki edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛkile ɔ bo “bɛlɛra mɔɔ ɛnze nrenya,” parthenos a lile gyima a. Edwɛkpa kɛlɛvolɛma Mateyu nee Luku hanle kɛ ɛnee Mɛle ɛnze nrenya na Nyamenle sunsum ne a manle ɔvale ɛkolɛ a.—Mat. 1:18-25; Luku 1:26-35.

9 Bɛbahu ngakula wɔ Mɛzaya ne awolɛ nzi. Ɛhye bie zile wɔ ɛvolɛ ɛya ɛya dɔɔnwo anu kolaa na bawo Mɛzaya ne. Falo mɔɔ ɔvi Yigyibiti la lile mɛla kɛ, ralɛ nrenya biala mɔɔ Hibulunli biala kɛwo ye la, bɛvuandi ye bɛdo Azule Naele ne anu. (Ade. 1:22) Ngapezo mɔɔ wɔ Gyɛlɛmaya 31:15, 16 la ka kɛ, “Relahyɛle ɛlɛsu ɔ mra” ɔluakɛ kpɔvolɛma ɛva bɛ ɛhɔ. Menli dele ye ɛzunlɛ ne wɔ Releema mɔɔ wɔ Bɛngyaman, Gyɛlusalɛm sɔlɔ la. Mateyu ka kɛ ngapezo ɛhye rale nu wɔ mekɛ mɔɔ Belemgbunli Hɛlɔdo manle bɛhunle ngakula mrenya mɔɔ bɛwɔ Bɛtelɛhɛm kɔsɔɔti la. (Bɛgenga Mateyu 2:16-18.) Nea nyane mɔɔ bɛlile a!

10. Ngapezo mɔɔ wɔ Hozia 11:1 la penle zo wɔ adenle boni azo?

10 Bɛbavɛlɛ Mɛzaya ne bɛavi Yigyibiti. (Hoz. 11:1) Anwumabɔvolɛ bie hanle hilele Dwosefi nee Mɛle kɛ bɛva Gyisɛse bɛvi Yizilayɛ bɛhɔ Yigyibiti na Belemgbunli Hɛlɔdo asa anga ye angu ye. Bɛdɛnlanle nehane dedee Hɛlɔdo wule. Mɔɔ Hɛlɔdo wule la, Dwosefi vale Gyisɛse ziale rale Yizilayɛ. Mɔɔ Gyihova hanle hilele Hozia la rale nu: “Menvɛlɛle me ra nrenya ne menvile Yigyibiti.” (Mat. 2:13-15) Ɛnee Gyisɛse ɛnrɛhola ɛnrɛyɛ mɔɔ ɔbazi ɔ nwo zo wɔ ye awolɛ nee ye ngakula nu la anwo ɛhwee.

Mɛzaya Ne Bɔ Ye Gyima Bo!

11. Nwane a zieziele adenle nu manle Mɛzaya ne a?

11 Soanvolɛ bie baziezie adenle ne amaa Mɛzaya ne. Malakae hanle kɛ awie balumua Mɛzaya ne anyunlu aziezie adenle nu amaa ye. Ɔbaboa menli yeamaa baziezie bɛ nwo balie Mɛzaya ne bado nu. Malakae vɛlɛle ye ngapezonli Yilaegya. (Bɛgenga Malakae 4:5, 6.) Gyisɛse hanle kɛ Dwɔn Sɔnevolɛ ne a ɛnee le kɛ Yilaegya a. (Mat. 11:12-14) Maake hanle kɛ Dwɔn zieziele adenle ne anu. Ɛhye nee ngapezo ne mɔɔ Ayezaya hanle la yia. (Aye. 40:3; Mak. 1:1-4) Gyisɛse anga angile Dwɔn kɛ ɔziezie adenle nu ɔmaa ye. Ɛnee Nyamenle kpondɛ kɛ menli nwu Mɛzaya ne. Ɛhye ati, Nyamenle kpale Dwɔn kɛ ɔyɛ gyima mɔɔ Yilaegya yɛle la bie na ɔziezie menli ɔmaa bɛlie Mɛzaya ne bɛli.

12. Gyima titile boni a Nyamenle vale manle Mɛzaya ne kɛ ɔyɛ a?

12 Nyamenle bamaa Mɛzaya ne ayɛ gyima titile bie. Kenle ko bie ɛnee Gyisɛse wɔ ayia sua ne anu wɔ Nazalɛte, sua mɔɔ ɔnyinle wɔ zo la azo. Gyisɛse bukele nwoma mɔɔ bɛbubu la anu na ɔgengale edwɛkɛ bie mɔɔ Ayezaya hanle la. Mɔɔ ɔgengale la ɛne: “Awulae Sunsum ne wɔ me nwo zo, ɔboalekɛ yekpa nu yeye me kɛ menva Edwɛkpa ne membɛlɛ ehyianvolɛma. Yezoa me kɛ membɔ fanwodi nwo nolo mengile bɛdabɛ mɔɔ bɛhye bɛ nuokɛ la, na memaa anyenzinliravolɛma ɛnwu debie. Menye bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛsisi bɛ la menvi anwongyelelɛ nu, na membɔ nolo kɛ mekɛ ɛdwu mɔɔ Awulae balie ye menli ngoane a.” Gyisɛse hanle kɛ ngapezo ɛhye fane ɔ nwo. Ɔdaye a ɛnee ɔle Mɛzaya ne amgba a. Yemɔti ɛnee Gyisɛse lɛ adenle ka kɛ: “Ɛnɛ kenle ye Nyamenle Edwɛkɛ ɛhye ɛra nuhua, kɛmɔ bɛdabɛ bɛde ala la.”—Luku 4:16-21.

13. Duzu a Ayezaya hanle wɔ Gyisɛse ɛzonlenlɛ gyima wɔ Galeli anwo a?

13 Ngapezo ko ka Mɛzaya ne ɛzonlenlɛ gyima wɔ Galeli nwo edwɛkɛ. Ayezaya hanle “Zɛbulɛn” nee “Nafetalae” nee maanle maanle ne “Galeli” anwo ngapezo. Ɔhɛlɛle kɛ: “Menli ne mɔɔ luale awozinli nu la ɛnwu wienyi kpole bie; bɛdabɛ mɔɔ bɛdɛnlanle awozinli kabii azɛlɛ zo la, wienyi ɛda bɛ nwo zo.” (Aye. 9:1, 2) Gyisɛse bɔle ye ɛzonlenlɛ gyima ne abo wɔ Galeli, wɔ sua bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Kapɛnayɛm la azo. Eza ɔhilehilele wɔ Zɛbulɛn nee Nafetalae azɛlɛ ne mɔ azo. Gyisɛse luale nɔhalɛ ne mɔɔ dale kɛ wienyi kpole bie mɔɔ ɔhilehilele la azo ɔboale menli mɔɔ ɛnee wɔ ɛleka ɛhye mɔ la. (Mat. 4:12-16) Gyisɛse manle ye Boka Zo Ɛdendɛlɛ ne, ɔkpale ye ɛzoanvolɛ ne mɔ, yɛɛ ɔyɛle ye nwanwane gyima mɔɔ lumua la wɔ Galeli. Wɔ Galeli ɛke a eza Gyisɛse yele ɔ nwo hilele ɛdoavolɛma mɔɔ bɛbo 500 la wɔ ye ewudwazo ne anzi a. (Mat. 5:1–7:27; 28:16-20; Mak. 3:13, 14; Dwɔn 2:8-11; 1 Kɔl. 15:6) Yemɔti mekɛ mɔɔ Gyisɛse bɔle edwɛkɛ ne nolo wɔ “Zɛbulɛn nee Nafetalae mbusua ekpunli ne mɔ azɛlɛ ne” azo la, Ayezaya ngapezo ne rale nu. Eza Gyisɛse bɔle edwɛkpa ne mɔɔ fane Belemgbunlililɛ ne anwo la nolo wɔ Yizilayɛ ɛleka dɔɔnwo.

Mɛzaya Ne Anwo Ngapezo Ngakyile

14. Kɛzi Edwɛndolɛ 78:2 ne yɛle nɔhalɛ ɛ?

14 Mɛzaya ne bava ndonwo nee mrɛlɛ ahilehile. Wɔ edwɛndolɛ ne ko anu, Esafe dole edwɛne kɛ: “Mebabuke me nloa meava mrɛlɛbulɛ meaha” edwɛkɛ. (Edw. 78:2) Mateyu maa yɛnwu kɛzi ngapezo ɛhye rale nu la. Gyisɛse vale mrɛlɛ anzɛɛ ndonwo hilehilele. Mateyu hɛlɛle mekɛ mɔɔ Gyisɛse vale mɛsetade ma ne nee mgbɔvonle yɛle ndonwo hilele menli Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo debie la dole ɛkɛ. Ɔhɛlɛle kɛ: “Na yeangoati mrɛlɛ nwo yeandendɛ yeangile bɛ ɛlɛ. Ɔyɛle ye zɔhane amaa mɔɔ Nyamenle kpɔmanvolɛ ne hanle la ayɛ nɔhalɛ kɛ, ‘Mebadendɛ meahile bɛ wɔ mrɛlɛ nu. Mebaha ninyɛne mɔɔ sumunli kɛ aleɛ ye bɔle ɔ bo la bɛtɛtele bie la anwo edwɛkɛ meahile bɛ.’” (Mat. 13:31-35) Ndonwo nee mrɛlɛ mɔɔ Gyisɛse vale lile gyima la manle bɛdele nɔhalɛ ne mɔɔ fane Gyihova anwo la abo.

15. Kɛzi ngapezo mɔɔ wɔ Ayezaya 53:4 la rale nu ɛ?

15 Mɛzaya ne bayɛ menli ayile. Ayezaya hanle kɛ: “Nɔhalɛ, yezoa yɛ amaneɛnwunlɛ kɔsɔɔti, yɛɛ yezoa yɛ nyanenwunlɛ kɔsɔɔti.” (Aye. 53:4) Mekɛ mɔɔ Pita azebɛla ɛnde kpɔkɛ la, Gyisɛse yɛle ye ayile. Yemɔ anzi, menli dɔɔnwo rale Pita sua nu ɛkɛ, na Gyisɛse yɛle bɛ ayile. Mateyu hanle kɛ ɛhye manle edwɛkɛ mɔɔ Ayezaya hanle la rale nu. Ɔhanle kɛ: “Ɔdaye mumua ne ɔzoale yɛ anwondolɛ nee yɛ nwo ewule ɔhɔle.” (Mat. 8:14-17) Noko tɛ mekɛ ɛhye anu ala a Gyisɛse yɛle menli ayile a. Baebolo ne ka mekɛ dɔɔnwo mɔɔ Gyisɛse yɛle menli ayile la anwo edwɛkɛ.

16. Edwɛkɛ boni a ɛzoanvolɛ Dwɔn hɛlɛle mɔɔ ɔkile kɛ ɛnee Ayezaya 53:1 fane Gyisɛse anwo a?

16 Menli dɔɔnwo ɛnrɛlie Gyisɛse ɛnrɛli kɛ ɔle Mɛzaya ɔnva nwo ninyɛne kpalɛ mɔɔ ɔbayɛ la. (Bɛgenga Ayezaya 53:1.) Ɛzoanvolɛ Dwɔn hanle kɛ ngapezo ɛhye rale nu. Ɔhɛlɛle kɛ: “Yeyɛ nwanwane sɛkɛlɛneɛ dɔɔnwo ɛhye mɔ yemaa bɛnwu bɛ ɛdeɛ, noko bɛanlie ye bɛanli, amaa mɔɔ Nyamenle kpɔmanvolɛ Ayezaya hanle la ayɛ nɔhalɛ kɛ, ‘Awulae, na awie liele wɔ edwɛkɛ ne mɔɔ yɛhanle la lile ɔ? Na Awulae yele ye tumi ne hilele awie ɔ?’” (Dwɔn 12:37, 38) Mekɛ mɔɔ ɛvolɛ dɔɔnwo pɛle nu bɔbɔ mɔɔ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo bɔle edwɛkpa ne nolo la, menli dɔɔnwo anlie anli kɛ Gyisɛse a le Mɛzaya ne a.—Wulo. 10:16, 17.

17. Ngapezo mɔɔ wɔ Edwɛndolɛ 69:4 la rale nu wɔ adenle boni azo?

17 Menli bakpɔ Mɛzaya ne mgbane gyɛne. (Edw. 69:4) Gyisɛse hanle kɛ: “Saa meambanyɛ nwanwane gyima ɛhye mɔ mɔɔ awie ɛtɛyɛle bie ɛlɛ la wɔ bɛ avinli a, anrɛɛ bɛnli ɛtane nwo fɔlɛ; na kɛkala, bɛnwu mɔɔ menyɛle la yɛɛ bɛkpɔ me nee Egya a. Na kɛ ɔwɔ kɛ ɔba ye noko ala la ɛne, amaa mɔɔ bɛhɛlɛ ye wɔ bɛ mɛla ne anu la ayɛ nɔhalɛ kɛ, ‘Mgbane gyɛne ne ala yɛɛ bɛkpɔle me a.’” (Dwɔn 15:24, 25) “Mɛla” ne mɔɔ ɔhanle nwolɛ edwɛkɛ wɔ ɛke la gyi ɛkɛ maa Ngɛlɛlera ne mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ wɔ zɔhane mekɛ ne la. (Dwɔn 10:34; 12:34) Gyisɛse anwo edwɛkɛ mɔɔ yɛkenga ye wɔ Edwɛkpa ne anu la kile kɛ menli dɔɔnwo kpɔle ye, titile Dwuu ɛzonlenlɛ ne anu mgbanyima. Bieko, Gyisɛse hanle kɛ: “Ɛtane ewiade ye ɛmkpɔ bɛ, na mame, ɔkpɔ me, ɔluakɛ meka mekile ye dahuu kɛ ye ndenle ne mɔ ɛnle kpalɛ.”—Dwɔn 7:7.

18. Duzu a yɛbazukoa ye wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu a?

18 Ɛnee Gyisɛse ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu ɛdoavolɛ ne mɔ ze ye wienyi kɛ Gyisɛse a le Mɛzaya ne a. Ɛnee bɛze kɛ Gyisɛse manle Mɛzaya ne anwo ngapezo mɔɔ wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu la kɔsɔɔti rale nu. (Mat. 16:16) Yɛnwu ye wɔ edwɛkɛ ɛhye anu kɛ ngapezo mɔɔ fane Gyisɛse ngakula nu nee ye ɛzonlenlɛ gyima ne anwo la rale nu. Noko ngapezo mɔɔ maa yɛnwu ahenle mɔɔ le Mɛzaya ne la dɔɔnwo tɛbɔ Baebolo ne anu. Yɛbazukoa nwolɛ debie wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu. Saa yɛdwenledwenle ngapezo ɛhye mɔ anwo kpalɛ a, yɛ adwenle nu ɛnrɛyɛ yɛ kesee ɛlɛ kɛ Gyisɛse a le awie mɔɔ Gyihova ɛkpa ye kɛ Mɛzaya ne a.

[Ɔ bo ɛkɛ ne edwɛkɛ]

^ ɛden. 4 Saa ɛkpondɛ “ɛvolɛ abulasuu fane nsuu” anzɛɛ dapɛne 70 ne anwo edwɛkɛ dɔɔnwo a, nea Mokanwo ne mɔɔ wɔ Duzu A Baebolo ne Kilehile Amgba A?, buluku ne mukelɛ 197-199 la.

Kɛzi Ɛbaye Ɔ Nloa Ɛ?

• Ngapezo mɔɔ fane Gyisɛse awolɛ nwo la bie mɔ a le boni?

• Nwane a zieziele adenle nu manle Mɛzaya ne a?

• Kɛzi ngapezo mɔɔ wɔ Ayezaya tile 53 la rale nu ɛ?

[Debiezukoalɛ kpuyia ne mɔ]