Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Bɛmaa Bɛ Ɛhɛe Ɛyɛ Ɛhɛe

Bɛmaa Bɛ Ɛhɛe Ɛyɛ Ɛhɛe

‘Bɛmaa bɛ edwɛkɛ ɛyɛ ko, ɛhɛe a ɛhɛe; kyɛkyɛ a kyɛkyɛ.’​—MAT. 5:37.

1. Duzu a Gyisɛse hanle ye wɔ ndane ɛhanlɛ nwo a, na kɛmɔti ɛ?

MEKƐ dɔɔnwo ne ala, ɔngyia kɛ nɔhalɛ Keleseɛnema kɛha ndane. Ɔluakɛ bɛdi Gyisɛse edwɛkɛ ɛhye azo: “Bɛmaa bɛ edwɛkɛ ɛyɛ ko, ‘ɛhɛe’ a ‘ɛhɛe.’” Ɛnee ɔlɛkile kɛ ɔwɔ kɛ yɛdi yɛ edwɛkɛ zo. Kolaa na Gyisɛse ava mɛla zɔhane amaa la, ɔhanle kɛ: “Bɛmmaka ndane fee.” Ɔhanle ɛhye ɔvale ɔhilele kɛ subane mɔɔ ɛnee menli dɔɔnwo lɛ kɛ wɔ bɛ adwelielilɛ biala anu bɛbaha ndane noko bɛnyɛ mɔɔ bɛka la ɛnle kpalɛ. Ɔwɔ kɛ bɛmaa bɛ Ɛhɛe anzɛɛ Kyɛkyɛ da adwenle mɔɔ amgba bɛlɛ la ali, saa bɛka “edwɛkɛ ngakyile biala” a, ɔbahile kɛ bɛnli nɔhalɛ na “abɔnsam” ɛnyia bɛ.—Bɛgenga Mateyu 5:33-37.

2. Kilehile deɛmɔti ɔdwu mekɛ ne bie a yɛkola yɛka ndane la anu.

2 Asoo Gyisɛse edwɛkɛ ne kile kɛ ndane biala mɔɔ awie kɛha la le ɛtane ɔ? Duzu a ɛnee ɔlɛkile a? Kɛmɔ yɛnwunle ye wɔ edwɛkɛ ne mɔɔ li ɛhye anyunlu anu la, Gyihova Nyamenle nee ye sonvolɛ tenlenenli Ebileham hanle ndane wɔ mekɛ titile bie mɔ anu. Bieko, ɛnee ɔwɔ Nyamenle Mɛla ne anu kɛ bɛbahola bɛaha ndane bɛava bɛaziezie edwɛkɛ bie mɔ. (Ade. 22:10, 11; Ɛdi. 5:21, 22) Zɔhane ati, Keleseɛnenli bahola aha ndane yeava yeali daselɛ wɔ edwɛkɛlilɛ ɛleka. Ɔdwu mekɛ ne bie noko a, Keleseɛnenli bahola aha ndane yeava yeahile adwenle mɔɔ ɔlɛ anzɛɛ yeaboa yeamaa bɛaziezie edwɛkɛ bie. Mekɛ mɔɔ ɛsɔfo kpanyinli ne hanle ndane dole Gyisɛse anwo zo la, Gyisɛse ambu ɔ nye angua zo emomu, ɔhanle nɔhalɛ ne ɔhilele Dwuuma Sanhedrin ne. (Mat. 26:63, 64) Gyisɛse mumua ne anga ndane angile awie biala. Noko akee, saa ɔkpondɛ kɛ ɔsi nɔhalɛ mɔɔ wɔ ye edwɛkɛ bie anu la azo a, ɔta ɔdua adenle titile ɛhye azo: “Meka nɔhalɛ ne meahile bɛ [ɛhye kile, “Nɔhalɛ nu, nɔhalɛ nu”].” (Dwɔn 1:51; 13:16, 20, 21, 38) Maa yɛnlea debie bieko mɔɔ yɛbahola yɛazukoa yɛavi Gyisɛse, Pɔɔlo nee menli gyɛne mɔɔ bɛmanle bɛ Ɛhɛe yɛle ɛhɛe ɛkɛ la.

GYISƐSE YƐLE NEAZO MƆƆ TƐLA BIALA

3. Ɛwɔkɛ boni a Gyisɛse bɔle Nyamenle wɔ nzɛlɛlɛ nu a, na duzu a ɔ Ze yɛle a?

3 “O Nyamenle, mera kɛ mebayɛ mɔɔ ɛkpondɛ la.” (Hib. 10:7) Kɛmɔ edwɛkɛ ɛhye kile la, Gyisɛse dule ɔ nwo manle Nyamenle yɛle debie biala mɔɔ bɛhanle ye wɔ Abozonli ne mɔɔ bɛbɔle ɔ nwo ɛwɔkɛ anwo la. Ɛnee Seetan “[baha] ɔ gyakɛ anzi.” (Mɔl. 3:15) Awie biala ɛnle ɛkɛ mɔɔ yeva ɔ nwo yemaa kɛ ɔbayɛ gyima ɛsesebɛ ɛhye bie a. Gyihova lale kɛzi ɔlɛ ɔ Ra ne anu anwodozo bɔkɔɔ la ali, ɔnva nwo kɛ Gyisɛse anga ndane kɛ ɔbali ye edwɛkɛ zo la.—Luku 3:21, 22.

4. Kɛzi Gyisɛse bɔle mɔdenle manle ye Ɛhɛe yɛle Ɛhɛe ɛ?

4 Gyisɛse manle ye Ɛhɛe yɛle Ɛhɛe ɔluakɛ ɔyɛle mɔɔ ɛnee ɔka la. Yeammaa debie biala anye ye adwenle anvi gyima mɔɔ ɛnee ɔ Ze ɛva ɛwula ɔ sa kɛ ɔbɔ edwɛkpa ne mɔɔ fane Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo nolo na ɔmaa menli mɔɔ Nyamenle twe bɛ maa Gyisɛse kɔsɔɔti ɛrayɛ ɛdoavolɛma la azo. (Dwɔn 6:44) Baebolo ne maa yɛnwu kɛzi Gyisɛse ka nɔhalɛ la wɔ edwɛkɛ ɛhye mɔɔ menli dɔɔnwo ze la anu: “Yemɔ a ɔle Nyamenle ɛwɔkɛ ne mɔ anu Ɛhɛe ne a.” (2 Kɔl. 1:20) Ɛhɛe, Gyisɛse yɛle neazo mɔɔ tɛla biala la lile ɛwɔkɛ mɔɔ ɔbɔle ɔ Ze la azo. Maa yɛnlea awie bieko mɔɔ bɔle mɔdenle zukoale Gyisɛse la.

ƐNEE PƆƆLO DI YE EDWƐKƐ ZO

5. Neazo boni a ɛzoanvolɛ Pɔɔlo yɛle manle yɛ a?

5 “Awulae, duzu a menyɛ a?” (Gyi. 22:10) Pɔɔlo mɔɔ ɛnee bɛfɛlɛ ye Sɔɔlo la hanle edwɛkɛ kɛnlɛma ɛhye vale kpondɛle adehilelɛ vile Awulae Gyisɛse mɔɔ ɛnee bɛwula ye anyunlunyia la ɛkɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔyele ɔ nwo ɔhilele ye kɛ ɔgyakyi Kelaese ɛdoavolɛma ne ɛkpɔlɛ la. Yemɔti, Sɔɔlo bɛlɛle ɔ nwo aze nlunle ɔ nwo, ɔmanle bɛzɔnenle ye, na ɔliele gyima titile ne mɔɔ bɛvale bɛmanle ye kɛ ɔli Gyisɛse anwo daselɛ wɔ maanle maanle zo la ɔdole nu. Ɔvi zɔhane mekɛ ne, Pɔɔlo doale zo vɛlɛle Gyisɛse ye “Awulae,” ɔbɔle nwolɛ ɛbɛla dedee ɔwiele ye azɛlɛ ye azo gyima ne. (Gyi. 22:6-16; 2 Kɔl. 4:5; 2 Tem. 4:8) Ɛnee Pɔɔlo ɛnle kɛ menli mɔɔ Gyisɛse hanle edwɛkɛ ɛhye hilele bɛ la: “Kɛmɔti a bɛfɛlɛ me ‘Awulae, Awulae,’ noko bɛnyɛ mɔɔ menwɔze bɛ kɛ bɛyɛ la ɛ?” (Luku 6:46) Ɛhɛe, Gyisɛse kpondɛ kɛ menli mɔɔ fɛlɛ ye kɛ Awulae la di bɛ edwɛkɛ zo kɛmɔ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo yɛle la.

6, 7. (a) Duzu a manle Pɔɔlo hakyile mekɛ mɔɔ ɔbazia yeahɔkpɔla Kɔlentema ne la ɛ, na kɛmɔti a ɛnee ɔle nvonleɛ kɛ bie mɔ baha kɛ ɔnli nɔhalɛ ɛ? (b) Subane boni a ɔwɔ kɛ yɛda ye ali yɛkile menli mɔɔ li yɛ nyunlu la ɛ?

6 Pɔɔlo bɔle mɔdenle hanle Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne wɔ Ehyea Ekyi nee Europe amuala, ɔkyekyele na ɔkpɔlɔkpɔlale asafo dɔɔnwo. Mekɛ bie ɔnwunle kɛ ɛnee ɔwɔ kɛ ɔka ndane ɔfa ɔkile kɛ edwɛkɛ ne mɔɔ yehɛlɛ la le nɔhalɛ. (Gal. 1:20) Mekɛ mɔɔ menli mɔɔ ɛnee wɔ Kɔlente la bie dole Pɔɔlo ɛzonle kɛ ɔnga nɔhalɛ la, ɔhɛlɛle ɔzale ɔ ne kɛ: “Kɛmɔ Nyamenle le nɔhalɛ, na yɛkola yɛfa yɛ rɛle yɛwula ye nu la, me ɛwɔkɛ ne mɔɔ membɔle bɛ la ɛnle ɛwɔkɛ mɔɔ meka ‘ɛhɛe’ a ɛnee mekile ‘kyɛkyɛ’ a.” (2 Kɔl. 1:18) Mekɛ mɔɔ Pɔɔlo ɛlɛkɛlɛ edwɛkɛ ɛhye la, ɛnee yevi Ɛfɛsɛse ɔlɛkɔ Masidonea na yeadoa zo yeahɔ Kɔlente. Mɔlebɛbo ne, ɔyɛle ye adwenle kɛ ɔbahɔkpɔla Kɔlente asafo ne kolaa na yeahɔ Masidonea. (2 Kɔl. 1:15, 16) Noko, kɛmɔ ɔde ye ɛnɛ la, neavolɛ adenduvoma yɛ nzenzaleɛ wɔ bɛ adendulɛ ne anu. Tɛ bɛdabɛ mumua ne bɛ boɛyɛlɛ ti a bɛyɛ nzenzaleɛ ɛhye mɔ a, emomu ninyɛne mɔɔ anwo hyia la ati ɔ. Wɔ Pɔɔlo afoa nu, deɛmɔti ɔhyɛle na yeahɔ Kɔlente la a le kɛ ɛnee ɔkulo kɛ ɔboa bɛ. Adenle boni azo?

7 Ɛnee Pɔɔlo ɛyɛ ye ngyehyɛleɛ ɛwie yɛɛ ɔdele kɛ mgbakyemgbakyenu nee ɛbɛlatane ɛlie ebia wɔ Kɔlente asafo ne anu a. (1 Kɔl. 1:11; 5:1) Yemɔti, amaa yeadu subane ɛhye abo la, ɔvale folɛdulɛ mɔɔ anu yɛ se la ɔmanle Kɔlente asafo ne wɔ ye kɛlata ne mɔɔ ɔlumuale ɔhɛlɛle la anu. Kɛ anrɛɛ Pɔɔlo vi Ɛfɛsɛse a ɔbahɔ Kɔlente la, ɔzile kpɔkɛ kɛ ɔmaa ɔ mediema ne mɔ ava ye folɛdulɛ ne ayɛ gyima kolaa, amaa ye ɛkpɔlalɛ ne ayɛ anyelielɛ. Amaa bɛalie Pɔɔlo edwɛkɛ ne bɛali la, ɔhɛlɛle ye wɔ ye kɛlata ne mɔɔ tɔ zo nwiɔ la anu kɛ: “Nyamenle di daselɛ, yɛɛ ɔze me ti anu! Memkpondɛ kɛ mebɔ bɛ rɛle la ati yɛɛ menyɛle me adwenle kɛ menrɛra Kɔlente a.” (2 Kɔl. 1:23) Bɛmaa yɛbu menli mɔɔ bɛkpa bɛ kɛ bɛli asafo ne ati la, bɛmmamaa yɛyɛ kɛ menli mɔɔ dendɛle tiale Pɔɔlo la ɛlɛ. Emomu, ɔwɔ kɛ yɛsukoa Pɔɔlo kɛmɔ ɔzukoale Kelaese la.—1 Kɔl. 11:1; Hib. 13:7.

MENLI GYƐNE NOKO YƐLE NEAZO KPALƐ

8. Neazo boni a Relɛbɛka yɛle manle yɛ a?

8 “Me nee ye kɔ.” (Mɔl. 24:58) Relɛbɛka luale edwɛkɛ sikalɛ ɛhye azo ɔmanle ɔ nli nee ɔ diema nrenya ne nwunle ɛhulolɛ mɔɔ ɔlɛ kɛ ɔbavi sua nu kenle zɔhane ɔ nee nrenya ne mɔɔ ɔnze ye la adu mayɛlɛ 500 (anzɛɛ kilomita 800) adenle yeahɔyɛ Ebileham ara nrenya Ayezeke aye la. (Mɔl. 24:50-58) Relɛbɛka manle ye Ɛhɛe yɛle Ɛhɛe, na ɔzulole Nyamenle ɔlile nɔhalɛ ɔmanle Ayezeke. Wɔ ye asetɛnla mɔɔ ɛnee ɛha la anu, ɔdɛnlanle ndanlɛ sua nu kɛ ɛyɛvolɛ wɔ Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ye azo. Ɔnyianle ye nɔhalɛlilɛ ne azo ahatualɛ ɔluakɛ ɔrayɛle Abozonli ne, Gyisɛse Kelaese mɔɔ bɛbɔle ɔ nwo ɛwɔkɛ la ɔ nla.—Hib. 11:9, 13.

9. Duzu a Wulutu yɛle hilele kɛ ɔdi ye edwɛkɛ zo a?

9 “Kyɛkyɛ, yɛ nee wɔ kɔ ɛleka mɔɔ ɛvi la.” (Wul. 1:10) Mowabe ahunlavolɛ mraalɛ Wulutu nee Ɔpa hɔle zo hanle edwɛkɛ ɛhye hilele bɛ ase Nawomi, kunlavolɛ raalɛ ne mɔɔ ɛnee ɔvi Mowabe ɔlɛsia yeahɔ Bɛtelehɛm la. Awieleɛ bɔkɔɔ ne, Ɔpa diele Nawomi na ɔziale. Noko Wulutu manle ye Kyɛkyɛ yɛle Kyɛkyɛ. (Bɛgenga Wulutu 1:16, 17.) Ɔ nee Nawomi luale nɔhalɛ nu, ɔkpole ye abusua nee Mowabe adalɛ ɛzonlenlɛ ne. Ɔgyinlanle ye munlililɛ nu kɛ Gyihova sonvolɛ mɔɔ di nɔhalɛ na ɔnyianle nwolɛ ahatualɛ. Mateyu bɔle ye duma bokale mraalɛ nnu ne mɔɔ Kelaese vi bɛ nu rale la anwo.—Mat. 1:1, 3, 5, 6, 16.

10. Duzu ati a Ayezaya le neazo kpalɛ maa yɛ a?

10 “Mewɔ ɛke! Soa me.” (Aye. 6:8) Kolaa na Ayezaya aha edwɛkɛ ɛhye la, ɔnwunle ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ kɛnlɛma bie kɛ Gyihova de Ye belemgbunli ebia zo wɔ Yizilayɛ ɛzonlenlɛ sua ne anwuma. Mekɛ mɔɔ ɛnee Ayezaya ɛlɛnea deɛ kɛnlɛma ɛhye la, ɔdele kɛ Gyihova se: “Nwane a menzoa ye a, nwane a kɛhɔ kɛmaa yɛ a?” Ɛnee Gyihova ɛlɛto ɔ sa avɛlɛ awie mɔɔ ɔbayɛ ye kpɔmanvolɛ na yeaha Nyamenle nrɛlaleɛ ne yeahile Ye menli ne mɔɔ bɛkpɔkye la. Ayezaya lile ye edwɛkɛ zo, ye Ɛhɛe yɛle Ɛhɛe. Ɔvale nɔhalɛlilɛ ɔzonlenle kɛ ngapazonli ɛvolɛ 46, ɔhanle kɔkɔbɔlɛ mɔɔ anloa yɛ se nee nɔhalɛ ɛzonlenlɛ mɔɔ bɛbazia bɛava bɛazie ɛkɛ la anwo ɛwɔkɛ kɛnlɛma ne anwo edwɛkɛ.

11. (a) Kɛmɔti a ɔhyia kpalɛ kɛ yɛbali yɛ edwɛkɛ zo ɛ? (b) Menli mɔɔ anli nɔhalɛ la anwo neazo boni a wɔ ɛkɛ a?

11 Duzu ati a Gyihova manle bɛhɛlɛle neazo ne mɔ mɔɔ wɔ anwuma ɛkɛ la wɔ ye Edwɛkɛ ne anu bɛmanle yɛ ɛ? Na kɛzi yɛ Ɛhɛe mɔɔ yɛmaa yeayɛ Ɛhɛe la anwo hyia ɛ? Baebolo ne bɔ kɔkɔ kɛ bɛdabɛ mɔɔ “bɛbɔ ɛbɛla zɛhae mɔ” anzɛɛ bɛnga nɔhalɛ la, “fɛta ewule.” (Wulo. 1:31, 32) Yigyibiti Belemgbunli Falo, Dwuda Belemgbunli Zɛdikaya, yɛɛ Ananayase nee Safaela boka menli mɔɔ anyɛ neazo kpalɛ wɔ Baebolo ne anu na bɛammaa bɛ Ɛhɛe anyɛ Ɛhɛe la anwo. Yeanwie bɛ boɛ yemɔti bɛ neazo ne le kɔkɔbɔlɛ maa yɛ.—Ade. 9:27, 28, 34, 35; Yiz. 17:13-15, 19, 20; Gyi. 5:1-10.

12. Duzu a baboa yɛ yeamaa yɛali yɛ edwɛkɛ zo a?

12 Kɛmɔ yɛwɔ “awieleɛ mekɛ ne anu” la ati, menli dɔɔnwo bayɛ “angomedi” yɛɛ bɛbazɔ nyamenlezonlenlɛ nu, na bɛnrɛlie ye tumi kpalɛ ne bɛnrɛdo nu.” (2 Tem. 3:1-5) Ɔwɔ kɛ yɛbɔ mɔdenle yɛkoati agɔnwolɛ ɛtane biala. Ɔwɔ kɛ yɛ nee menli mɔɔ bɔ mɔdenle maa bɛ Ɛhɛe yɛ Ɛhɛe la a tu a.—Hib. 10:24, 25.

ƐHƐE MƆƆ ANWO HYIA TƐLA BIALA

13. Ɛhɛe mɔɔ anwo hyia tɛla biala mɔɔ Gyisɛse Kelaese ɛdoavolɛ ka la a le boni?

13 Ɛwɔkɛ mɔɔ anwo hyia tɛla biala mɔɔ awie bahola abɔ la fane ɔ nwo zo mɔɔ ɔbayila yeamaa Nyamenle la anwo. Gyisɛse ɛdoavolɛma mɔɔ kpondɛ kɛ kpo bɛ nwo la lɛ nwolɛ adenle titile nsa ka ɛhɛe wɔ edwɛkɛ bie mɔ mɔɔ bɛkɛbizebiza bɛ la anwo. (Mat. 16:24) Saa mgbanyima nwiɔ yia awie mɔɔ kpondɛ kɛ ɔbɔ daselɛlilɛ bo la a, bɛbiza ye kɛ, “Asoo ɛkpondɛ kɛ ɛyɛ Gyihova Alasevolɛ ne mɔ anu ko amgba ɔ?” Nzinlii, saa ahenle nyia sunsum nu anyuhɔlɛ na ɔkpondɛ kɛ bɛsɔne ye a, mgbanyima ne mɔ nee ye bayia na bɛabiza ye kɛ, “Asoo wɔlua asɔneyɛlɛ zo wɔyila ɛ nwo zo wɔmaa Gyihova?” Mɔɔ li awieleɛ la, bɛbiza awie biala mɔɔ ɔkpondɛ kɛ bɛsɔne ye la wɔ kenle zɔhane kɛ, “Asoo wɔlua Gyisɛse Kelaese afɔlebɔlɛ ne azo wɔnlu ɛ nwo wɔvi wɔ ɛtane nwo na wɔyila ɛ nwo zo wɔmaa Gyihova kɛ ɛyɛ ye ɛhulolɛdeɛ ɔ?” Yemɔti, menli ɛhye mɔ ka Ɛhɛe wɔ alasevolɛ nyunlu bɛfa bɛkile kɛ bɛbɔ ɛwɔkɛ kɛ bɛbazonle Nyamenle dahuu.

14. Neɛnleanu boni a ɔvi mekɛ mɔɔ kɔ mekɛ la ɔwɔ kɛ yɛyɛ a?

14 Saa bɔ zo mɔɔ bɛzɔne wɔ anzɛɛ wɔva ɛvolɛ dɔɔnwo wɔzonle Nyamenle bɔbɔ a, ɔwɔ kɛ ɔvi mekɛ mɔɔ kɔ mekɛ la, ɛneɛnlea ɛ nwo nu na ɛbiza ɛ nwo kpuyia ɛhye mɔ: ‘Asoo mekɔ zo mesukoa Gyisɛse Kelaese meyɛ me Ɛhɛe ne mɔɔ anwo hyia tɛla biala la anwo gyima dahuu ɔ? Asoo mekɔ zo medi Gyisɛse edwɛkɛ zo ɔlua edwɛkɛhanlɛ nee ɛdoavolɛ ɛyɛlɛ gyima ne mɔɔ memaa nwolɛ kyia me wɔ me ɛbɛlabɔlɛ nu la azo ɔ?’—Bɛgenga 2 Kɔlentema 13:5.

15. Ninyɛne boni mɔ anu a ɔhyia kɛ yɛmaa yɛ Ɛhɛe yɛ Ɛhɛe a?

15 Saa yɛdi nɔhalɛ wɔ ninyɛne gyɛne mɔɔ anwo hyia la noko anu a yɛɛ ɔbahile kɛ yɛlɛdi yɛ nwo zo ɛyilalɛ ne anwo ndane ne mɔɔ yɛhanle la azo a. Kɛ neazo la: Wɔgya ɔ? Ɛnee yemɔ toa zo di ɛwɔkɛ mɔɔ ɛbɔle kɛ ɛbahulo wɔ bokavolɛ ne na wɔali ye eni la azo. Asoo ɛ nee awie ɛyɛ gyima nwo ngyehyɛleɛ anzɛɛ wɔhyehyɛ teokelase ademizalɛ kɛlata bie ɔ? Ɛnee di ɛwɔkɛ mɔɔ wɔbɔ la azo nɔhalɛ nu. Awie mɔɔ ɛnlɛ bie la ɛdo ɛsalɛ ɛvɛlɛ wɔ kɛ ɛrali aleɛ wɔ ye sua nu ɔ? Ɛnee mmapɛ nu ɔlua awie mɔ ɔlɛ bie mɔɔ yedo ɛsalɛ yevɛlɛ wɔ la ati. Anzɛɛ wɔbɔ awie ɛwɔkɛ wɔ daselɛlilɛ nu kɛ ɛbazia wɔarakpɔla ye bieko ɔ? Ɛnee bɔ mɔdenle kpalɛ maa wɔ Ɛhɛe ɛyɛ Ɛhɛe na Gyihova bayila wɔ ɛzonlenlɛ gyima ne azo.—Bɛgenga Luku 16:10.

MAA YƐ ƐSƆFO KPANYINLI NEE YƐ BELEMGBUNLI NE ƐBOA WƆ

16. Saa yɛangola yɛanyɛ mɔɔ yɛhanle la a, duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ a?

16 Kɛmɔ yɛnli munli la ati, Baebolo ne ka kɛ, “yɛ muala yɛfo wɔ ninyɛne dɔɔnwo anu,” titile wɔ yɛ ɛdendɛlɛ nu. (Gye. 3:2) Saa yɛnwu kɛ yɛanli yɛ edwɛkɛ zo a, duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ a? Wɔ Nyamenle Mɛla ne mɔɔ ɔvale ɔmanle Yizilayɛma la anu, ɛnee ngyehyɛleɛ mɔɔ anwunvɔnezele wɔ nu la wɔ ɛkɛ maa ‘awie mɔɔ kɛbuke ɔ nloa’ mɔɔ yeandwenle nwo la. (Sɛlɛ. 5:4-7, 11) Ngyehyɛleɛ mɔɔ ɛlɔlɛ wɔ nu la wɔ ɛkɛ maa Keleseɛnema mɔɔ kɛyɛ ɛtane zɛhae bie la noko. Saa yɛka yɛ ɛtane ne yɛkile Gyihova a, ɔbavi anwunvɔnezele nu yeava yeahyɛ yɛ ɔlua Gyisɛse Kelaese, yɛ Ɛsɔfo Kpanyinli ne anwo zo. (1 Dwɔn 2:1, 2) Noko akee, saa yɛbadɛnla Nyamenle ɛhulolɛ ne anu a, ɔwɔ kɛ yɛfa yɛ nyɛleɛ yɛkile kɛ amgba yɛnlu yɛ nwo na yɛnrɛzia yɛnrɛyɛ zɔhane ɛtane ne bieko na yɛbɔ mɔdenle yɛsiezie ngyegyelɛ biala mɔɔ yɛ edwɛkɛ ne ɛva ɛra la. (Mrɛ. 6:2, 3) Yemɔti, ɔle kpalɛ kɛ yɛbadwenle yɛahɔ moa kolaa na yɛabɔ ɛwɔkɛ tɛla kɛ yɛbabɔ na yɛnrɛhola yenrɛyɛ la.—Bɛgenga Nolobɔvo ne 5:2.

17, 18. Kenlebie mɔɔ yɛ anyelielɛ la boni a wɔ ɛkɛ maa menli mɔɔ bɔ mɔdenle maa bɛ Ɛhɛe yɛ Ɛhɛe la ɛ?

17 Nea kenlebie mɔɔ yɛ anyelielɛ mɔɔ wɔ ɛkɛ maa Gyihova azonvolɛ kɔsɔɔti mɔɔ maa bɛ Ɛhɛe yɛ Ɛhɛe a! Menli 144, 000 ne mɔɔ bɛkpokpa bɛ la bɛanyia damɛnlangoate ngoane wɔ anwuma, na bɛ nee Gyisɛse ali “belemgbunli ɛvolɛ apenle” wɔ ye Belemgbunlililɛ ne anu. (Yek. 20:6) Menli mbge dɔɔnwo noko bɛadɛnla paladaese azɛlɛ ne azo wɔ Kelaese Belemgbunlililɛ ne tumililɛ bo. Wɔ zɔhane mekɛ ne, bɛbaboa bɛ bɛamaa bɛali munli wɔ nwonane nu nee adwenle nu.—Yek. 21:3-5.

18 Saa yɛpɛ sɔnea ne mɔɔ li amozii wɔ Gyisɛse Ɛvolɛ Apenle Tumililɛ ne awieleɛ la a, yɛnrɛzu awie biala edwɛkɛ nwo kpolera bieko. (Yek. 20:7-10) Ɛhɛe biala bayɛ Ɛhɛe, yɛɛ Kyɛkyɛ biala bayɛ Kyɛkyɛ. Awie ko biala mɔɔ badɛnla aze wɔ zɔhane mekɛ ne la bazukoa yɛ anwuma Selɛ Gyihova, “nɔhavo Nyamenle” ne mɔɔ lɛ ɛlɔlɛ la bɔkɔɔ.—Edw. 31:5.