Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Bɛle Awuke Zo Neavolɛma Mɔɔ Bɛdi Nɔhalɛ A!

Bɛle Awuke Zo Neavolɛma Mɔɔ Bɛdi Nɔhalɛ A!

“Bɛdabɛ bɛnlɛ bɛ nwo.”​—1 KƆL. 6:19.

1. Adwenle boni a ewiade ne lɛ ye wɔ fanwodi nwo a?

GILIKI nwɔhoa kɛlɛvolɛ bie hɛlɛle ye wɔ ɛvolɛ 2,500 mɔɔ ɛze ɛhɔ la anu kɛ: “Awie biala ɛngulo kɛ ɔyɛ akɛlɛ.” Menli dɔɔnwo nee ye bayɛ adwenle ɛnɛ. Nvoninli mɔɔ akɛlɛyɛlɛ maa ɔba yɛ adwenle nu la a le menli mɔɔ bɛsisi bɛ na bɛkile bɛ nyane, bɛyɛ gyima bɛmaa awie mɔ nyia zolɛ nvasoɛ mɔɔ bɛdabɛ mumua ne bɛnnyia bie la.

2, 3. (a) Nwolɛ adenle boni a Kelease azonvolɛ lɛ a? (b) Awuke zo neavolɛ nwo kpuyia boni a yɛbazuzu nwo a?

2 Noko, Gyisɛse hanle kɛ ye ɛdoavolɛ ne mɔ bayɛ sonvolɛma mɔɔ bɛlɛ bɛ nwo aze anzɛɛ ngɛkɛlɛ. Noko akee, wɔ nɔhalɛ Keleseɛnema afoa nu, bɛ akɛlɛyɛlɛ ne ɛngile kɛ bɛ nyunlu bagua aze anzɛɛ bɛbahile bɛ nyane. Bɛdi sonvolɛ ɛhye mɔ eni, bɛdie bɛ bɛdi yɛɛ bɛbu bɛ. Fa “sonvolɛ” bie mɔɔ Gyisɛse hanle ɔ nwo edwɛkɛ kolaa na Yeawu la kɛ neazo. Kelaese hanle kɛ ɔbamaa “sonvolɛ nɔhavo [ɛhye] mɔɔ ze nrɛlɛbɛ la” gyima bie mɔ.—Mat. 24:45-47.

3 Ɔyɛ anyelielɛ kɛ eza bɛhanle sonvolɛ ɛhye anwo edwɛkɛ kɛ ɔ menle ɛyɛ ye “kpanyinli wɔ ye awuke ne anu.” (Bɛgenga Luku 12:42-44.) Nɔhalɛ Keleseɛnema mɔɔ wɔ ɛkɛ ɛnɛ la anu dɔɔnwo ɛmboka awuke zo neavolɛ eku ɛhye mɔɔ ɔdi nɔhalɛ la anwo. Noko, Ngɛlɛlera ne maa yɛnwu ye kɛ Nyamenle azonvolɛ kɔsɔɔti bayɛ awukɛ zo ɛnleanlɛ gyima. Yemɔ a le gyima boni? Kɛzi ɔwɔ kɛ bɛbu gyima ne mɔ ɛ? Bɛmaa yɛzuzu tete awuke zo neavolɛma gyima nwo na ɔbamaa yɛanwu mualɛ ne.

AWUKE ZO NEAVOLƐMA GYIMA

4, 5. Gyima boni mɔ a tete awuke zo neavolɛma yɛle a? Maa neazo.

4 Tete ne, ɛnee awuke zo neavolɛ le sonvolɛ mɔɔ bɛdie ye bɛdi kpalɛ mɔɔ ɔ menle ɛva ye awuke anzɛɛ ye gyima ɛwula ɔ sa nu a. Awuke zo neavolɛ lɛ tumi, ɔnea awuke ne anu gyima, ezukoa, nee azonvolɛ mɔɔ ɛha la anwo zo. Yɛkola yɛnwu ɛhye wɔ Ɛleyizɛ mɔɔ Ebileham vale ye debie biala wulale ɔ sa la edwɛkɛ ne anu. Ɔbayɛ kɛ Ɛleyizɛ a Ebileham zoanle ye kɛ ɔhɔgya raalɛ wɔ Mɛsɔpɔteemea ɔrɛlɛ ɔ ra Ayezeke la. Ɛnee ɛhye le nwolɛ adenle kpole!—Mɔl. 13:2; 15:2; 24:2-4.

5 Ebileham angabɛnzo Dwosefi nleanle Pɔtefaa sua nu amra anwo zo. (Mɔl. 39:1, 2) Nzinlii, Dwosefi mumua ne ranyianle awuke zo neavolɛ, na bɛhanle ɔ nwo edwɛkɛ kɛ “sonvolɛ ne mɔɔ nea Dwosefi sua nu ɛkɛ ne la.” Awuke zo neavolɛ ɛhye zonlenle Dwosefi amediema bulu ne ɛyɛvolɛ. Yɛɛ ɔdaye a Dwosefi vale kɔpo ne mɔɔ ‘bɛwuale’ la anwo ngyehyɛleɛ ne wulale ɔ sa nu a. Ɔda ali kɛ ɛnee bɛdie awuke zo neavolɛma bɛdi kpalɛ.—Mɔl. 43:19-25; 44:1-12.

6. Awuke zo ɛnleanlɛ gyima boni mɔ a Keleseɛne asafo ne anu mgbanyima yɛ a?

6 Ɛvoya dɔɔnwo pɛle nu la, ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hɛlɛle kɛ Keleseɛnema mɔɔ bɛle neavolɛ la bayɛ ‘Nyamenle awuke zo neavolɛma.’ (Tae. 1:7, NW) Bɛkpa bɛ kɛ bɛnlea “mboane ekpunli ne mɔɔ Nyamenle ɛva ɛwula bɛ sa nu la.” Neavolɛma fa adehilelɛ maa na bɛdi asafo ne anyunlu. (1 Pita 5:1, 2) Nɔhalɛ nu, ɛnee bɛyɛ gyima ngakyile. Kɛ neazo la, Keleseɛnema mɔɔ bɛle neavolɛma mɔɔ bɛwɔ ɛkɛ ɛnɛ la anu dɔɔnwo sonle wɔ asafo ko ala anu. Neavolɛ adenduvoma sonle asafo dɔɔnwo. Yɛɛ Ɔfese Kɔmatii ne anu amra nea asafo mɔɔ bɛwɔ maanle ne mɔ anu la kɔsɔɔti azo. Noko, ɔwɔ kɛ bɛfa nɔhalɛlilɛ bɛyɛ bɛ gyima ne; bɛ kɔsɔɔti “bɛbabu bɛ gyima nwo mgbonda” bɛahile Nyamenle.—Hib. 13:17.

7. Kɛzi yɛkola yɛka kɛ, wɔ adenle bie azo, Keleseɛnema kɔsɔɔti le awuke zo neavolɛma ɛ?

7 Na nɔhalɛ Keleseɛnema mɔɔ bɛnle neavolɛma la noko ɛ? Ɛzoanvolɛ Pita hɛlɛle Keleseɛnema kɔsɔɔti kɛlata na ɔhanle kɛ: “Kɛmɔ bɛ muala bɛnea bɛ Nyamenle ahyɛlɛdeɛ ngakyile ne mɔ boɛ la, ko biala ɛva ye ɛdeɛ mɔɔ yenyia ye la ɛkpondɛ ɔ gɔnwo mɔ kpalɛ ɛyɛlɛ.” (1 Pita 1:1; 4:10) Nyamenle ɛlolɛ ne ati, yemaa yɛ kɔsɔɔti ahyɛlɛdeɛ, agyapadeɛ, anwosesebɛ, anzɛɛ ɛlolɛ ahyɛlɛdeɛ mɔɔ yɛbahola yɛava yɛaboa yɛ mediema diedima la. Ɛhye ati, Nyamenle azonvolɛ kɔsɔɔti le awuke zo neavolɛma, na bɛ gyima ne maa bɛdi bɛ eni, bɛdie bɛ bɛdi yɛɛ bɛdi ɛzonle kpole.

YƐLE NYAMENLE ƐDEƐ

8. Ngyinlazo ko mɔɔ anwo hyia la boni a ɔwɔ kɛ yɛkakye a?

8 Kɛmɔ yɛle awuke zo neavolɛma la ati, yɛbazuzu ngyinlazo nsa anwo. Mɔɔ ɔlumua: Yɛ kɔsɔɔti yɛle Nyamenle ɛdeɛ na yɛbabu mgbonda yɛahile ye. Pɔɔlo hɛlɛle kɛ: “Bɛdabɛ bɛnlɛ bɛ nwo; bɛle Nyamenle ɛdeɛ. Ɔdɔle bɛ bolɛ ɛsesebɛ,” Kelaese mogya ne mɔɔ ɔvale ɔbɔle afɔle la. (1 Kɔl. 6:19, 20) Yɛle Gyihova ɛdeɛ, yemɔti ɔwɔ kɛ yɛdi ye mɛla ne mɔ azo, bɛnyɛ ɛnlomboɛ. (Wulo. 14:8; 1 Dwɔn 5:3) Eza yɛle Kelaese azonvolɛ. Kɛmɔ bɛyɛle bɛmanle tete awuke zo neavolɛma la, bɛmaa yɛdayɛ noko fanwodi dɔɔnwo noko yɛ fanwodi ne lɛ ye ɛweɛne. Ɔwɔ kɛ yɛyɛ yɛ gyima ne kɛmɔ bɛhile yɛ la. Ɔnva nwo ɛzonlenlɛ nwo adenle biala mɔɔ yɛlɛ la, yɛtɛde Nyamenle nee Kelaese azonvolɛ.

9. Kɛzi Gyisɛse yɛle abusuabɔlɛ mɔɔ wɔ menlenlɛ nee sonvolɛ avinli la anwo ndonwo ɛ?

9 Gyisɛse ɛboa yɛ yemaa yɛnwu abusuabɔlɛ mɔɔ wɔ menlenlɛ nee sonvolɛ avinli la. Mekɛ bie ɔhanle sonvolɛ bie mɔɔ ɔhɔyɛle gyima wɔ alehyenlɛ ne anu amuala na ɔrale sua nu la anwo edwɛkɛ ɔhilele ye ɛdoavolɛma ne. Asoo ɔ menle ne hanle kɛ: “Ka ɛ nwo bɛla badɛnla aze di debie ɔ?” Kyɛkyɛ. Emomu, ɔzele ye kɛ: “Siezie me aleɛ ne na kendɛ maa menli debie na mewie a wɔahɔli wɔ ɛdeɛ ne.” Kɛzi Gyisɛse hilehilele ndonwo ne anu ɛ? “Zɔhane ala yɛɛ bɛdabɛ noko saa bɛyɛ mɔɔ bɛkɛze bɛ kɛ bɛyɛ la amuala bɛwie a, bɛha kɛ, ‘Yɛle sonvolɛma mɔɔ yɛ nwo ɛnlɛ nvasoɛ a; yɛyɛ yɛ gyima mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛyɛ la.’”—Luku 17:7-10.

10. Duzu a kile kɛ Gyihova anye sɔ mɔdenle mɔɔ yɛbɔ yɛsonle ye la ɛ?

10 Nɔhalɛ nu, Gyihova anye sɔ mɔdenle mɔɔ yɛbɔ yɛsonle ye la kpalɛ. Baebolo ne bɔ yɛ ɛwɔkɛ kɛ: “Nyamenle ɛnli nzisi. Ɔ rɛle ɛnrɛvi gyima mɔɔ bɛyɛle nee ɛhulolɛ mɔɔ bɛhile wɔ ɔ nwo” la. (Hib. 6:10) Gyihova ɛmkpondɛ mɔɔ ɔbo yɛ nwo zo la ɛnvi yɛ ɛkɛ. Bieko, mɔɔ ɔkpondɛ kɛ yɛyɛ la boa yɛ, ɔnyɛ ɛnlomboɛ somaa mɔɔ ɔbu yɛ kɔme a. Noko, kɛmɔ yɛnwu ye wɔ Gyisɛse ndonwo ne anu la, sonvolɛ ɛnyɛ mɔɔ sɔ ɔdaye mumua ne ɔ nye la, ɔnva mɔɔ ɔ nye die nwo la ɔnlumua. Mɔɔ ɛhye kile la a le kɛ, saa yɛyila yɛ nwo zo yɛmaa Nyamenle a, yɛfa mɔɔ ɔkulo la yɛdumua yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu. Asoo ɛdie ɛto nu?

MƆƆ GYIHOVA KPONDƐ AVI YƐ ƐKƐ LA

11, 12. Kɛmɔ yɛle awuke zo neavolɛma la ati, subane boni mɔ a ɔwɔ kɛ yɛda ye ali a, na subane boni mɔ a ɔwɔ kɛ yɛkoati a?

11 Ngyinlazo mɔɔ ɔtɔ zo nwiɔ la a le kɛ: Yɛle awuke zo neavolɛma yemɔti yɛ kɔsɔɔti yɛdi ngyinlazo ko ne ala azo. Bɛfa nwolɛ adenle bie mɔ bɛmaa menli ekyi bie wɔ Keleseɛnema asafo ne anu. Noko akee, gyima dɔɔnwo wɔ ɛkɛ mɔɔ yɛ kɔsɔɔti a yɛyɛ a. Kɛ neazo la, yɛle Kelaese ɛdoavolɛma nee Gyihova Alasevolɛ, ɛhye ati yɛkulo yɛ nwo ngoko ngoko. Gyisɛse hanle kɛ ɛlɔlɛ a maa bɛnwu nɔhalɛ Keleseɛnema a. (Dwɔn 13:35) Noko, tɛ yɛ mediema ne mɔ angome a yɛkulo bɛ a. Yɛbɔ mɔdenle yɛda ɛlɔlɛ ali yɛkile menli mɔɔ yɛ nee bɛ diedi ɛnle ko la. Ɛhye le debie mɔɔ yɛ kɔsɔɔti yɛbahola yɛayɛ na ɔwɔ kɛ yɛyɛ noko.

12 Eza ɔhyia kɛ yɛbɔ ɛbɛla kpalɛ. Yɛkulo kɛ yɛkoati subane nee ɛbɛlabɔlɛ biala mɔɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne tendɛ tia la. Pɔɔlo hɛlɛle kɛ: “Menli mɔɔ bɔ ɛbɛla mgbane mgbane, bɛdabɛ mɔɔ bɛsonle awozonle, bɛfa nwuvolɛ, mrenya mɔɔ fa bɛ gɔnwo mɔ mrenya nee mraalɛ mɔɔ fa mraalɛ, bɛdabɛ mɔɔ bɛle nwule, bɛle anyebolo, bɛdabɛ mɔɔ nza ɛgya bɛ, bɛdabɛ mɔɔ bɛ nloa ɛdendɛlɛ ɛnyɛ fɛ nee bɛdabɛ mɔɔ bɛle ahɔdiawu la, biala ɛnrɛnyia Nyamenle Belemgbunlililɛ ne.” (1 Kɔl. 6:9, 10) Nɔhalɛ nu, ɔhyia mɔdenlebɔlɛ na yɛahola yɛayɛ mɔɔ ɔ nee Nyamenle tenlene ngyinlazo ne yia la. Noko, saa yɛmia yɛ nwo a, yɛbanyia nvasoɛ dɔɔnwo mɔɔ bie a le kɛ ɔbamaa yɛabɔ ɛbɛla mɔɔ ɔbamaa yɛanyia kpɔkɛdelɛ kpalɛ, yɛ nee awie mɔ banyia agɔnwolɛvalɛ kpalɛ, na yɛanyia gyinlabelɛ kpalɛ wɔ Nyamenle anyunlu la.—Bɛgenga Ayezaya 48:17, 18.

13, 14. Gyima boni a bɛva bɛmaa Keleseɛnema kɔsɔɔti a, na kɛzi ɔwɔ kɛ yɛbu ye ɛ?

13 Eza kakye kɛ, ɛnee awuke zo neavolɛ lɛ gyima yɛ. Yɛdayɛ noko yɛlɛ gyima yɛyɛ. Bɛmaa yɛ ahyɛlɛdeɛ mɔɔ sonle bolɛ—nɔhalɛ ne anwo nrɛlɛbɛ. Nyamenle kpondɛ kɛ yɛka nrɛlɛbɛ ɛhye anwo edwɛkɛ yɛkile awie mɔ. (Mat. 28:19, 20) Pɔɔlo hɛlɛle kɛ: “Ɔwɔ kɛ bɛbu yɛ kɛ Kelaese sonvolɛma mɔɔ nea Nyamenle gyima ne mɔɔ vea la azo a.” (1 Kɔl. 4:1) Ɛnee Pɔɔlo ze kɛ awuke zo ɛnleanlɛ gyima ɛhye kile kɛ yɛbanlea “gyima ne mɔɔ vea la” azo kpalɛ na yɛaha yɛahile awie mɔ kɛmɔ Gyisɛse Kelaese mɔɔ ɔle yɛ Menle la hanle la.—1 Kɔl. 9:16.

14 Nɔhalɛ ne mɔɔ yɛka nwolɛ edwɛkɛ yɛahile awie mɔ la kile kɛ yɛkulo bɛ. Nɔhalɛ nu, asolo Keleseɛnenli biala tɛnlabelɛ. Yɛ kɔsɔɔti yɛnrɛhola yɛnrɛyɛ ɛzonlenlɛ gyima ne pɛpɛɛpɛ. Gyihova ze ye zɔ. Mɔɔ ɔhyia la a le kɛ yɛbayɛ mɔɔ yɛbahola ye yɛ la kɔsɔɔti. Yɛdua ɛhye azo yɛda nɔhalɛ ɛlɔlɛ ali yɛkile Nyamenle nee yɛ gɔnwo mɔ.

Bɛmaa yɛva nɔhalɛlilɛ yɛyɛ gyima mɔɔ bɛva bɛwula yɛ sa la

DEƐMƆTI ƆHYIA KƐ YƐDI NƆHALƐ LA

15-17. (a) Duzu ati a ɔhyia kɛ awuke zo neavolɛ di nɔhalɛ ɛ? (b) Kɛzi Gyisɛse yɛle mɔɔ fi nɔhalɛ mɔɔ bɛnli anu ba la anwo ndonwo ɛ?

15 Ngyinlazo mɔɔ tɔ zo nsa la bikye nwiɔ ne mɔɔ lumua la kpalɛ, yemɔ a le kɛ: Ɔwɔ kɛ yɛyɛ menli mɔɔ di nɔhalɛ, bɛdie yɛ bɛdi. Bie a awuke zo neavolɛ lɛ subane ngɛnlɛma dɔɔnwo na ɔbɔ mɔdenle kpalɛ, noko akee saa yeanyɛ ye gyima ne kpalɛ anzɛɛ yeanli nɔhalɛ yeammaa ɔ menle a nvasoɛ ɛnrɛra subane ɛhye mɔ azo. Nɔhalɛlilɛ nwo hyia na awie ahola ayɛ awuke zo neavolɛ kpalɛ. Kakye kɛ Pɔɔlo hɛlɛle kɛ: “Debie ko mɔɔ ɔwɔ kɛ [awuke zo neavolɛ] yɛ la a le kɛ ɔkɛli nɔhalɛ ɔkɛmaa ɔ menle ne.”—1 Kɔl. 4:2.

16 Kpolerazulɛ biala ɛnle nwolɛ kɛ, saa yɛdi nɔhalɛ a, yɛbanyia nwolɛ ahatualɛ. Saa yɛanli nɔhalɛ a yɛbavɛ mgbane. Yɛnwu ngyinlazo ɛhye wɔ Gyisɛse nzunza nwo ndonwo ne anu. Sonvolɛma mɔɔ lile nɔhalɛ vale bɛ menle ezukoa ne “hɔlile gua” la, nyianle nganvolɛ nee nyilalɛ dɔɔnwo. Bɛbule sonvolɛ zɔhane mɔɔ yeanva ezukoa ne mɔɔ ɔ menle vale manle ye la yeanyɛ gyima la kɛ ɔle “mgbovonle,” “amumuyɛ,” nee “sonvolɛ mgbane.” Bɛliele nzunza ne mɔɔ bɛvale bɛmanle ye la bɛvile ɔ sa nu na bɛvuandile ye bɛdole alie nwo.—Bɛgenga Mateyu 25:14-18, 23, 26, 28-30.

17 Gyisɛse eza hanle mɔɔ fi nɔhalɛ mɔɔ bɛnli anu ba la anwo edwɛkɛ wɔ mekɛ fofolɛ nu. Ɔhanle kɛ: “Sukoavolɛ bie mɔɔ lɛ sonla mɔɔ nea ye gya [anzɛɛ, ye awuke] zo la woale ɛkɛ. Bɛdoanle gyaneavolɛ ne bɛhilele ɔ menle ne kɛ ɔlɛsɛkye ye ezukoa ne. Yemɔti nrenya sukoavolɛ ne vɛlɛle ye na ɔzele ye kɛ, ‘Duzu edwɛkɛ a metete ye ɛ nwo la? Bɛla babu me ninyɛne mɔɔ wɔ ɛ sa nu la anwo mgbonda kile me, ɔluakɛ ɔvi ɛnɛ mɔɔ kɔ la ɛnle me gyaneavolɛ bieko.’” (Luku 16:1, 2) Kɛmɔ awuke zo neavolɛ ne zɛkyele ɔ menle ne agyapadeɛ la ati, ɔ menle ne yele ye ali. Ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ tumi wɔ nu la boni ɛ! Yɛkulo kɛ yɛdi nɔhalɛ wɔ gyima mɔɔ bɛva bɛwula yɛ sa la anu.

ASOO ƆWƆ KƐ YƐFA YƐ NWO YƐTO AWIE MƆ ANWO?

18. Duzu ati a ɔnlɛ kɛ yɛfa yɛ nwo yɛto awie mɔ anwo ɛ?

18 Yɛ nuhua ko biala bahola abiza ɔ nwo kɛ, ‘Kɛzi mebu me awuke zo ɛnleanlɛ gyima ne ɛ?’ Saa yɛfa yɛ nwo yɛto awie mɔ anwo a ɔbagyegye yɛ. Baebolo ne tu yɛ folɛ kɛ: “Awie biala ɔdaye ɔwɔ kɛ ɔbua ye nyɛleɛ nwo ndɛne, na saa ɔle kpalɛ a yeava mɔɔ yeyɛ la yeadu ɔ nwo; ɔmmafa awie ɛdeɛ mɔɔ ɛyɛ la ɔto ye ɛdeɛ ne anwo.” (Gal. 6:4) Kɛ anrɛɛ yɛbava mɔɔ yɛyɛ la yɛado awie mɔ ɛdeɛ nwo la, ɔwɔ kɛ yɛfa yɛ adwenle yɛkɔ mɔɔ yɛdayɛ mumua ne yɛkola ye yɛ la azo emomu. Saa yɛyɛ ye zɔ a, ɔnrɛmaa yɛnrɛmemaa yɛ nwo zo yɛɛ yɛ abɛ nu ɛnrɛbu. Saa yɛlɛsuzu mɔɔ yɛkola ye yɛ la anwo a, ɔwɔ kɛ yɛnwu kɛ tɛnlabelɛ ne kola kakyi. Bie a ɔlua anwondolɛ, kpanyinliyɛlɛ, anzɛɛ gyima bie mɔ ati, yɛngola yɛnyɛ mɔɔ ɛnee yɛyɛ ye dɛba ne la bieko. Noko, bie a yɛbahola yɛayɛ dɔɔnwo yɛadɛla mɔɔ yɛlɛyɛ ye kɛkala la. Saa ɔle zɔ a, ɛnee duzu ati a yɛmbɔ mɔdenle yɛnyɛ dɔɔnwo ɛ?

19. Saa yɛtɛnyianle nwolɛ adenle bie mɔ a, duzu ati a ɔnlɛ kɛ yɛmaa yɛ abɛ nu bu ɛ?

19 Debie bieko mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛsuzu nwo la a le nwolɛ adenle mɔɔ yɛlɛ anzɛɛ yɛkpondɛ kɛ yɛnyia la. Kɛ neazo la, bie a adiema nrenya bie kulo kɛ bɛkpa ye kɛ asafo nu kpanyinli anzɛɛ bɛmaa ye gyimalilɛ wɔ maanzinli anzɛɛ maangyeba nyianu bo. Ɔle kpalɛ kɛ yɛbabɔ yɛ nwo mɔdenle amaa yɛafɛta yɛamaa nwolɛ adenle ɛhye mɔ, noko saa yɛ sa anga nwolɛ adenle bie wɔ mekɛ bie anu a, ɔnle kɛ yɛmaa yɛ abɛ nu bu. Ɔlua ninyɛne bie mɔ mɔɔ yɛnze la ati, bie a kyesɛ mekɛ bie gua nu kolaa na bɛava nwolɛ adenle bie mɔ bɛamaa yɛ. Kakye kɛ ɛnee Mosisi te nganeɛ kɛ ɔbahola yeali Yizilayɛma anyunlu bɛavi Yigyibiti, noko ɛnee ɔwɔ kɛ ɔkendɛ ɛvolɛ 40 kolaa. Ɛhye manle ɔnyianle mekɛ dɔɔnwo ɔzukoale subane mɔɔ ɔbamaa yeahola yeali menli mɔɔ le dapele na bɛte atua anyunlu la.—Gyi. 7:22-25, 30-34.

20. Duzu a yɛkola yɛsukoa yɛfi Dwɔnatan edwɛkɛ ne anu a?

20 Ɔdwu mekɛ ne bie noko a, yɛnrɛnyia nwolɛ adenle bie mɔ ɛlɛ. Ɛhye bie a dole Dwɔnatan la. Ɔle Sɔɔlo ara, yemɔti ɛnee ɔkola ɔdi Yizilayɛ ebia ne. Noko, Nyamenle kpale Devidi mɔɔ ɛnee le kakula la belemgbunli. Duzu a Dwɔnatan yɛle ye wɔ ɛhye anwo a? Ɔliele ɔdole nu na ɔboale Devidi ɔnva nwo kɛ ɛnee ye ngoane bɔbɔ la esiane nu la. Ɔhanle ɔhilele Devidi kɛ: “Ɛbali Yizilayɛ belemgbunli na medame noko meadɛnla ɛ sa fema zo.” (1 Sam. 23:17) Wɔnwu ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ wɔ nu la? Dwɔnatan anyɛ kɛ ɔ ze la, yeandwe Devidi anwo nungule, ɔliele mɔɔ ɔzile la ɔdole nu. Kɛ anrɛɛ yɛbamaa yɛ nye abolo gyima mɔɔ bɛva bɛmaa awie mɔ la, ɔwɔ kɛ yɛ kɔsɔɔti yɛfa yɛ adwenle yɛsie kɛzi yɛbayɛ gyima mɔɔ bɛva bɛwula yɛ sa nu boɛ la azo. Yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ wɔ ewiade fofolɛ ne anu, Gyihova bamaa ye azonvonlɛ kɔsɔɔti anyia mɔɔ bɛkpondɛ la.

21. Kɛzi ɔwɔ kɛ yɛbu yɛ awuke zo ɛnleanlɛ gyima ne ɛ?

21 Bɛmaa yɛhakye kɛ yɛle awuke zo neavolɛma mɔɔ yɛdi nɔhalɛ a, yɛnle ngɛkɛlɛ mɔɔ bɛtinlitinli yɛ nwo zo bɛmaa yɛdi nyane na yɛsu a. Yɛ tɛnlabelɛ ne le ngakyile bɔkɔɔ. Bɛli yɛ eni bɛva gyima mɔɔ bɛnrɛyɛ ye bieko ɛlɛ mɔɔ yemɔ a le edwɛkpa ne mɔɔ yɛbɔ ye nolo wɔ awieleɛ mekɛ ɛhye anu la bɛwula yɛ sa. Mekɛ mɔɔ yɛlɛyɛ ɛhye la, yɛnyia fanwodi dɔɔnwo wɔ yɛ gyima ne mɔ ɛyɛlɛ nu. Ɛhye ati, bɛmaa yɛyɛ awuke zo neavolɛma mɔɔ yɛdi nɔhalɛ. Ɔrɛla ye kɛ yɛ nye bazɔ nwolɛ adenle mɔɔ yɛlɛ yɛlɛsonle Sonla kpole kpalɛ mɔɔ wɔ ewiade ye anu la.