Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Debie Mɔɔ Maa Yɛnwu Kɛ Nyamenle Wɔ Ɛkɛ

Debie Mɔɔ Maa Yɛnwu Kɛ Nyamenle Wɔ Ɛkɛ

Foa 3

Debie Mɔɔ Maa Yɛnwu Kɛ Nyamenle Wɔ Ɛkɛ

1, 2. Ngyinlazo boni a boa yɛ maa yɛnwu ye saa Nyamenle wɔ ɛkɛ a?

ADENLE ko mɔɔ yɛdua zo yɛnwu ye saa Nyamenle wɔ ɛkɛ la a le ngyinlazo ɛhye mɔɔ di munli mɔɔ yɛbava yɛali gyima la: Debie biala mɔɔ bɛyɛle la lɛ yɛvolɛ. Saa deɛ ne ɛyɛlɛ yɛ se a, ɛnee ɔwɔ kɛ ahenle mɔɔ yɛle la yɛ awie mɔɔ bɔ mɔdenle kpalɛ a.

2 Kɛ neazo la, fa ɛ nye fa wɔ awuke ne anu. Kɛmɔ awie a liele bane ne, dole sua ne anu azɛlɛ ne anwo na ɔsilile ɔ nye la, zɔhane ala a ɛkponle, mbia, ɔfese ɛkponle, ɛsokpa, mbuakɛ, ahyɛnze, pɛlɛte nee ninyɛne gyɛne biala mɔɔ bɛdi aleɛ wɔ nu la noko hyia yɛvolɛ a. Noko akee, ninyɛne ɛhye mɔ ɛyɛlɛ ɛnyɛ se. Saa ninyɛne mɔɔ bɛ ɛyɛlɛ ɛnyɛ se la hyia yɛvolɛ a, asoo ndelebɛbo ɛnle nu kɛ ninyɛne mɔɔ le kpomgbondee la noko kɛnyia yɛvolɛ mɔɔ ze nrɛlɛbɛ kpalɛ ɔ?

Yɛ Maanzaleɛ ne Yɛ Nwanwane

3, 4. Adenle boni azo a maanzaleɛ ne boa yɛ maa yɛnwu kɛ Nyamenle wɔ ɛkɛ a?

3 Wate yɛvolɛ a yɛ wate a. Na yɛ solar system ne mɔɔ nuhua ninyɛne zonle na ɔle kpomgbondee, Sɛnzɛne ne nee ye pelanet ne mɔ mɔɔ bɛfa mekɛ ekyi bie ala bɛbɔ nwolɛ mgbɔlɛka bɛyia pɛpɛɛpɛ ɛvoya biala la noko ɛ? Na nwɔlɔra ekpunli ne mɔɔ yɛ nwanwane mɔɔ bɛfɛlɛ ye Milky Way mɔɔ nuhua nwɔlɔra bo mgbe mgbe 100 mɔɔ yɛwɔ nu la ɛ? Asoo wɔgyinla kenle ko nɔɔzo ɛlɛ kɛ ɛnea Milky Way ne? Ɔzinle ɛ nwo ɔ? Akee suzu maanzaleɛ tɛtɛtɛlɛlɛ ye mɔɔ nwɔlɔra ekpunli ekpunli mɔɔ bɛle kɛ yɛ Milky Way ne la mgbe mgbe dɔɔnwo mɔɔ bɛnze ɔ nloa wɔ nu la anwo! Bieko, anwomanyunlu abɔdeɛ ne mɔ di gyima pɛpɛɛpɛ ɛvoya biala, yemɔti bɛva bɛ bɛdo wate mɔɔ kile mekɛ pɛpɛɛpɛ la anwo.

4 Saa wate mɔɔ ye ɛyɛlɛ ɛnyɛ se kpalɛ la maa yɛnwu kɛ wate yɛvolɛ wɔ ɛkɛ a, ɛnee nɔhalɛ nu, yɛ maanzaleɛ ye mɔɔ le kpomgbondee kpalɛ na ɔyɛ nwanwane la noko maa yɛnwu kɛ yɛvolɛ bie mɔɔ hyehyɛle la wɔ ɛkɛ. Ɛhye ati, Baebolo ne to ɛsalɛ fɛlɛ yɛ kɛ, ‘yɛdo yɛ nye anwuma na yɛnlea,’ na akee ɔbiza kɛ: “Nwane a bɔle ɛhye mɔ a?” Ɔbua kɛ: “Yemɔ [Nyamenle] yɛɛ ɔbɔle bɛ kɔsɔɔti a, yɛɛ ɔfa ko biala duma ɔfɛlɛ ye. Ye tumi kpole ne ati, yɛɛ ɔlɛ tumi na ɔ nwo yɛ se la ati, ko bɔbɔ ɛmminli.” (Ayezaya 40:26) Yemɔti, Nyamenle bie mɔɔ ɛnyelɛ ɛnnwu ye, ɔlɛ tumi, na ɔze nrɛlɛbɛ kpole la a bɔle yɛ maanzaleɛ ne a.

Yɛ Azɛlɛ ne Yɛ Nwanwane

5-7. Azɛlɛ ne anwo edwɛkɛ boni a kile kɛ ɔlɛ Hyehyɛvolɛ a?

5 Mekɛ mɔɔ abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛma ɛlɛsukoa azɛlɛ ne anwo ninyɛne dɔɔnwo la, ɛnee ndelebɛbo mɔɔ bɛlɛ ye wɔ nwo kɛ bɛbɔle ye bɛmanle ɔyɛle nwanwane amaa alesama adɛnla zo la ɛlɛyɛ kpole. Adenle mɔɔ la azɛlɛ ne nee sɛnzɛne ne avinli la le mɔɔ ɔfɛta na ɛhye maa ɔnyia wienyi nee wuluwulu kpalɛ. Ɔbɔ sɛnzɛne ne anwo mgbɔlɛka ɔyia ɛvolɛ biala, ɔkyeɛhyea ɔ nwo kɛmɔ ɔfɛta la, amaa yɛanyia ɛlobɔ ngakyile wɔ azɛlɛ ye azo ɛleka dɔɔnwo. Azɛlɛ mumua ne pɛne ɔ nwo yia wɔ dɔnehwele 24 biala anu, ɛhye maa yɛnyia alehyenlɛ nee aledwolɛ dahuu. Anwoma bie mɔɔ fɛta la ɛbɔ nwolɛ mgbɔlɛka ɛyia, na ɔmaa yɛnyia anwoma kpalɛ na ɔbɔ yɛ nwo bane ɔfi ninyɛne mɔɔ evinli wɔ nu mɔɔ vi anwomanyunlu ba mɔɔ bahola amaa yɛ ewule la anwo. Eza nzule nee azɛlɛ mɔɔ hyia amaa aleɛ ayɛ kpalɛ la wɔ zo.

6 Saa zɛhae ninyɛne ne mɔ nee gyɛne mɔɔ ɛha mɔɔ bɔ nu yɛ gyima la ɛnle ɛkɛ a, anrɛɛ ngoane ɛnrɛhola ɛnrɛdɛnla azɛlɛ ye azo. Asoo ninyɛne ɛhye mɔ angome a rale a? Science News magazine ne ka kɛ: “Ɔbayɛ se kɛ yɛkɛha kɛ ninyɛne ɛhye mɔ mɔɔ di gyima pɛpɛɛpɛ la angome a rale a.” Kyɛkyɛ, bɛ ngome bɛnrɛhola bɛnrɛyɛ bɛ nwo. Bɛhyia Hyehyɛvolɛ mɔɔ ɛbe na ɔlɛ atiakunlukpɔkɛ.

7 Saa ɛkɔ sua kɛnlɛma bie anu na ɛkɔnwu kɛ bɛvi ahunlunyele nu bɛva aleɛ dɔɔnwo bɛzie nu, milahyinli mɔɔ maa wuluwulu nee anwoma mɔɔ fɛta, ngyehyɛleɛ mɔɔ maa nzule kɔ ɛleka biala la wɔ ɛkɛ a, anrɛɛ duzu a ɛbaha a? Asoo anrɛɛ ɛbaha kɛ ɔ ngome a ɔrale ɔ? Kyɛkyɛ, kpolerazulɛ biala ɛnle nwolɛ kɛ anrɛɛ ɛbaha kɛ awie bie mɔɔ ze nrɛlɛbɛ la a yɛle nwolɛ ngyehyɛleɛ a, na ɔdɔle alagye kpalɛ wɔ ye ɛyɛlɛ nu. Azɛlɛ ne noko, bɛdɔle alagye a bɛyɛle nwolɛ ngyehyɛleɛ a na bɛyɛle ye kpalɛ amaa bɛdabɛ mɔɔ bɛbadɛnla zo la asa aha mɔɔ bɛbahyia nwo la, ɔle kpomgbondee yɛɛ bɛva ninyɛne dɔɔnwo bɛziezie ye bɛdɛla sua biala.

8. Azɛlɛ ne anwo debie boni bieko a maa yɛnwu kɛ Nyamenle fi ɛlɔlɛ nu dwenle yɛ nwo a?

8 Bieko, suzu ninyɛne ngakyile dɔɔnwo mɔɔ maa asetɛnla yɛ anyelielɛ la anwo. Nea felawɔse ngakyile dɔɔnwo ne mɔɔ le ngɛnlɛma na bɛbɔ evuanlɛ na menli anye die nwo la. Akee aleɛ ngakyile dɔɔnwo mɔɔ yɛ fɛ la wɔ ɛkɛ. Ɛhoayelɛ, awoka, tandane, yɛɛ abɔdeɛ gyɛne ngakyile mɔɔ bɛ ɛnleanlɛ yɛ ahomeka la dɔɔnwo wɔ ɛkɛ. Na sɛnzɛne ne ɛdɔlɛ kɛnlɛma ne mɔɔ maa yɛ nye die wɔ asetɛnla nu la noko ɛ? Mɔɔ fane nane ne mɔ anwo la, asoo yɛ nye ɛnlie ahwea mralɛ, ahusu mralɛ, nee nane gyɛne mralɛ nwɔhoalilɛ nee bɛ nyɛleɛ ngɛnlɛma bie mɔ anwo ɔ? Yemɔti, ninyɛne dɔɔnwo mɔɔ maa yɛ nye die noko nwolɛ ɛngyia fee na ngoane ahola adɛnla ɛkɛ la wɔ azɛlɛ ye azo. Ɛhye kile kɛ bɛvile ɛlɔlɛ nu yɛɛ bɛdwenlenle sonla nwo na bɛayɛ azɛlɛ ne amaa yɛadɛnla zo na yɛ nye alie.

9. Nwane a bɔle azɛlɛ ne a, na duzu ati a ɔbɔle a?

9 Ɛhye ati, nrɛlɛbɛ wɔ nu kɛ yɛkɛlie Ahenle mɔɔ vale ninyɛne ɛhye mɔ amuala manle yɛ la yɛkɛdo nu, kɛmɔ Baebolo kɛlɛvolɛ ne mɔɔ hanle ye Gyihova Nyamenle anwo kɛ: “Ɛdawɔ a ɛbɔle azɛlɛ ye nee anwuma” yɛle la. Duzu ati a ɔbɔle a? Baebolo kɛlɛvolɛ ne buale ɔlua Nyamenle anwo edwɛkɛ ɛhye mɔɔ ɔhanle la azo, “Yemɔ mɔɔ ɔhyehyɛle na ɔbɔle azɛlɛ ye la, ɔbɔle ɔmanle ɔlile munli, yeambɔ ye sesakaa biala yeanzie ɛkɛ; ɔbɔle ewiade, amaa sonla adɛnla nu.”—Ayezaya 37:16; 45:18.

Ngoane Kɛkɛba Mɔɔ Yɛ Nwanwane

10, 11. Kɛmɔti a ngoane kɛkɛba yɛ nwanwane a?

10 Ninyɛne mɔɔ ngoane wɔ nu la noko ɛ? Asoo bɛngyia awie mɔɔ yɛle bɛ ɔ? Kɛ neazo la, maa yɛzuzu ngoane kɛkɛba nwo ninyɛne mɔɔ yɛ nwanwane la anu ekyi bie anwo. Michael Denton mɔɔ le abɔdeɛ ngyikyi mɔɔ ngoane wɔ nu nwo nrɛlɛbɛvolɛ ka ye wɔ ye buluku Evolution: A Theory in Crisis ne anu kɛ: “Abɔdeɛ mɔɔ ngoane wɔ nu wɔ azɛlɛ ye azo ɛnɛ la anu ekyi kpalɛ ne mɔɔ yemɔ a le ngoane ngɛkɛba ngyikyi kpalɛ kpalɛ ne bɔbɔ le kpomgbondee kpole. Ɔnvane nwolɛ kɛ ngoane ngɛkɛba ngyikyi ɛhye mɔ le ngyikyi kpalɛ kpalɛ la, . . . bɛ nuhua ko biala le kɛ gyimayɛlɛ ɛleka mɔɔ milahyinli mɔɔ bɛdɔ bɛ rɛle aze bɛyɛ ye boɛ la ngyikyi apenle apenle dɔɔnwo wɔ nu a . . . ɔle kpomgbondee ɔtɛla milahyinli biala mɔɔ sonla ɛyɛ la, na abɔdeɛ mɔɔ ngoane ɛnle nu la biala nee ye ɛnzɛ fee.”

11 Ɔhanle ye wɔ subane mɔɔ bɛfa bɛwo nwo mɛla mɔɔ wɔ ngoane kɛkɛba ko biala anu la anwo kɛ: “Kɛzi DNA ne kola fa edwɛkɛ dɔɔnwo sie la tɛla ngyehyɛleɛ biala mɔɔ wɔ ɛkɛ ne la kolaa; ɔze gyima kpalɛ, yemɔti edwɛkɛ mɔɔ ɔhyia na yeahola yeahile debie mɔɔ le kpomgbondee kɛ sonla la, ɛlomboɛ ɛndwu gram mɔɔ bɛhyɛ nu mgbe dɔɔnwo la anu nretee bɔbɔ. . . . Saa yɛyɛ ndotonwo a, anrɛɛ yɛbanwu kɛ kɛzi ngoane ngɛkɛba ne mɔ yɛ gyima nee kɛzi bɛle kpomgbondee la ɔmaa anyuhɔlɛ kpole mɔɔ yɛnyia ye wɔ [ninyɛne mɔɔ yɛyɛ] anu bɔbɔ la tɔ sinli bɔkɔɔ. Yɛte nganeɛ kɛ yɛnle ɛhwee.”

12. Duzu a abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛ bie ka ye ngoane kɛkɛba ne mɔlebɛbo nwo a?

12 Denton toa zo kɛ: “Kɛzi ngoane kɛkɛba anu ekyi kpalɛ kpalɛ ne mɔɔ yɛze ye la le kpomgbondee la, yɛnrɛhola yɛnrɛha kɛ zɛhae deɛ ne rale arɛlevilɛ nu ala.” Ɔwɔ kɛ awie a hyehyɛ na ɔyɛ a.

Yɛ Amelɛ ne Yɛ Nwanwane

13, 14. Kɛmɔti a, amelɛ ne yɛ nwanwane tɛla ngoane kɛkɛba ɛ?

13 Akee abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛ ɛhye ka kɛ: “Mɔɔ fane mɔɔ le kpomgbondee kpalɛ anwo la, saa yɛfa ngoane kɛkɛba ko yɛto sonla amelɛ nwo a, ngoane kɛkɛba ne ɛndwu bie. Ngoane ngɛkɛba mɔɔ le kɛ ndinli la kɛyɛ mgbe apenle bulu a ka bɔ nu yɛ sonla amelɛ ne a. Ngoane ngɛkɛba ɛhye ko biala nee ndinli gyɛne kɛyɛ apenle bulu mɔɔ kɔ apenle ɛya ko la yia, na ɔdua zo ɔ nee ngoane ngɛkɛba ɛhye mɔ fofolɛ mɔɔ wɔ amelɛ ne anu la di ngitanwo. Saa bɛka ɔ muala bɛbɔ nu a, ndinli dodo mɔɔ wɔ sonla amelɛ ne anu la ɛkakyi dwu . . . mgbe mgbe apenle.”

14 Denton toa zo kɛ: “Saa ndinli dodo mɔɔ wɔ amelɛ ne anu la, anu ɛya ngyɛnu ko yɛɛ bɛdɔle alagye bɛhyehyɛle bɔbɔ a, anrɛɛ ngyehyɛleɛ ɛhye badɛla ngitanwolilɛ ngyehyɛleɛ mɔɔ wɔ Azɛlɛ ye azo la kɔsɔɔti.” Akee ɔbiza kɛ: “Asoo debie mɔɔ ɔ ngome a ɔba la bie ɛhola ɛyɛ ninyɛne zɛhae bie ɛlɛ ɔ?” Ɔda ali kɛ, ɔwɔ kɛ mualɛ ne yɛ kyɛkyɛ. Ɔwɔ kɛ amelɛ ne nyia Hyehyɛvolɛ nee Yɛvolɛ mɔɔ dwenle yɛ nwo a.

15. Adwenle ne anwo edwɛkɛ boni a awie mɔ ka a?

15 Sonla amelɛ maa kɔmputa mɔɔ yɛ gyima kpalɛ bɔbɔ la yɛ mɔɔ ye mekɛ ɛkpa nwo a. Morton Hunt mɔɔ le abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛ kɛlɛvolɛ la hanle kɛ: “Edwɛkɛ mɔɔ yɛ adwenle ne kola fa sie la bo mɔɔ adwuleso kɔmputa kpole mɔɔ bɛfa bɛyɛ neɛnleanu fa sie la azo mgbe mgbe dɔɔnwo.” Ɔlua ɛhye azo, adwenle nwo Dɔketa Robert J. White hanle kɛ: “Debie bieko ɛnle ɛkɛ mɔɔ mebahola meayɛ a, emomu ɔwɔ kɛ medie meto nu kɛ Nrɛlɛbɛvolɛ Bedevinli bie wɔ ɛkɛ, yemɔ yɛɛ ɔhyehyɛle na ɔyɛle ngitanwolilɛ mɔɔ wɔ amelɛ ne nee adwenle ne avinli la a—debie mɔɔ bo sonla ndelebɛbo zo la. . . . Ɔwɔ kɛ medie medi kɛ nrɛlɛbɛ nwo hyia na ɛhye mɔ amuala ara, kile kɛ Awie a yɛle a.” Eza noko ɔwɔ kɛ ɔyɛ Awie mɔɔ dwenle yɛ nwo a.

Mogya Gyimalilɛ ne Le Ngakyile

16-18. (a) Ndenle boni mɔ azo a, mogya gyimalilɛ ne le ngakyile a? (b) Duzu a ɔwɔ kɛ ɛhye maa yɛdie yɛto nu a?

16 Eza suzu kɛzi mogya ne fa anwosesebɛ mɔɔ yɛnyia yɛfi aleɛ nu nee anwoma kpalɛ kpɔsa sonlabaka ne anu na ɔbɔ nwolɛ bane ɔfi ewulenzane nwo wɔ adenle mɔɔ le ngakyile zo la anwo. Buluku ABC’s of the Human Body ka ye wɔ mogya nu ngoane ngɛkɛba kɔkɔlɛ mɔɔ le gyimalilɛ ɛhye anu debie titile la anwo kɛ: “Mogya nu ngoane ngɛkɛba kɔkɔlɛ mɔɔ bo mgbe 250 la a wɔ mogya ɛdɔkɛ ko pɛ anu a . . . Ɔkɛyɛ kɛ mgbe mgbe mgbe 25 a wɔ sonlabaka ne anu a, na saa bɛwola bɛgua aze a, ɔbava ɛleka mɔɔ bɛbɔ tennis la nna. . . . Wɔ ɛnyelɛ ɛbɔlɛ ko biala anu, ngoane ngɛkɛba fofolɛ mgbe 3 a bɛasie mɔɔ kɛvi nu la agyakɛ anu a.”

17 Mɔɔ fane mogya nu ngoane ngɛkɛba fufule ne mɔ, mogya gyimalilɛ ne mɔɔ le ngakyile la anu debie fofolɛ anwo la, buluku ko ne ala ka kɛ: “Mekɛ mɔɔ mogya nu ngoane ngɛkɛba kɔkɔlɛ ekpunli kokye ala a wɔ ɛkɛ la, mogya nu ngoane ngɛkɛba fufule ne mɔ wɔ nu ngakyile dɔɔnwo, ekpunli ko biala kola ko maa sonlabaka ne wɔ adenle ngakyile zo. Kɛ neazo la, ekpunli ko sɛkye ngoane ngɛkɛba mɔɔ kɛwu la. Ekpunli ne bie mɔ ko tia ewule ngɛkɛba, bɛye evinli mɔɔ ninyɛne mɔɔ ɛnle sonlabaka ne anu kɛva kɛra nu la, anzɛɛ saa yɛbaha ye fɔɔnwo a bɛdi ewule ngɛkɛba ngyikyi ngyikyi na bɛsɛkye bɛ.

18 Nea kɛzi ngyehyɛleɛ ɛhye yɛ nwanwane na ɔle kɛnlɛma a! Kpolerazulɛ biala ɛnle nwolɛ kɛ debie biala mɔɔ bɛhyehyɛ ye kɛnlɛma na ɔkola ɔbɔ ɔ nwo bane kpalɛ la ɔwɔ kɛ nyia yɛvolɛ mɔɔ ze nrɛlɛbɛ na ɔdwenle nwo a—Nyamenle.

Ninyɛne Gyɛne Mɔɔ Yɛ Nwanwane

19. Saa ɛfa ɛnyelɛ ne ɛto milahyinli mɔɔ menli ɛyɛ la anwo a, kɛ ɔde ɛ?

19 Ninyɛne gyɛne dɔɔnwo wɔ sonlabaka ne anu mɔɔ yɛ nwanwane a. Nuhua ko a le ɛnyelɛ ne mɔɔ kɛzi bɛyɛle ye la milahyinli mɔɔ bɛfa bɛkye nvoninli la biala nee ye ɛnzɛ a. Nwɔlɔra nwo abɔlɔba Robert Jastrow hanle kɛ: “Ɔda ali kɛ awie a yɛle ɛnyelɛ ne a; menli mɔɔ yɛ telescope la anu biala ɛnrɛhola ɛnrɛyɛ mɔɔ tɛla ye la.” Yɛɛ buluku Popular Photography ne noko ka kɛ: “Sonla nye kola nwu ninyɛne dɔɔnwo tɛla milahyinli mɔɔ bɛfa bɛpɛ nvoninli. Ɔnwu debie wɔ ndenle nsa ɛhye azo, mɔɔ tɛlɛ kpalɛ, ɔnyɛ monzomonzo, nee mɔɔ ɔkeha ɔ nwo mekɛ biala la . . . Ɔnfɛta kɛ yɛkɛva milahyinli mɔɔ bɛfa bɛpɛ nvoninli la yɛkɛdo sonla nye nwo. Sonla nye le kɛ kɔmputa mɔɔ yɛ ninyɛne dɔɔnwo kpalɛ mɔɔ sonla ɛmaa ye nrɛlɛbɛ, ɔkola ɔsuzu edwɛkɛ nwo, ɔ nwo yɛ ndɛ, na adenle mɔɔ ɔfa zo ɔyɛ gyima la tɛla milahyinli biala mɔɔ sonla ɛyɛ, kɔmputa anzɛɛ milahyinli mɔɔ bɛfa bɛpɛ nvoninli la.”

20. Duzu bieko a yɛ nwanwane wɔ sonlabaka ne anwo a?

20 Eza suzu kɛzi sonlabaka ne nvɛyeba ne mɔ mɔɔ yɛ nwanwane bɔ nu yɛ gyima mɔɔ yɛnyɛ nwolɛ ɛhwee la anwo. Kɛ neazo la, yɛdi aleɛ ngakyile yɛgua yɛ kunlu yɛɛ yɛnlo ninyɛne dɔɔnwo, noko ɛkolɛ ne yɛ nwolɛ gyima na ɔye anwosesebɛ mɔɔ wɔ nu la. Bɔ mɔdenle fa ninyɛne ngakyile ɛhye mɔ gua kale tank mɔɔ bɛgua patulo nu la anu na nea mɔɔ bado ye la! Akee kɛzi awolɛ yɛ nwanwane la noko wɔ ɛkɛ, adɔma mɔɔ anwo yɛ anyelielɛ—ɔzɔho ye awovolɛ—mɔɔ bɛwo ye wɔ siane ngɔnla pɛ anu la. Na kɛzi kakula mɔɔ ɛnyia ɛvolɛ ekyi bie ala la kola sukoa aneɛ mɔɔ yɛ se ka la noko ɛ?

21. Duzu a menli mɔɔ lɛ ndelebɛbo mɔɔ suzu kɛzi sonlabaka ne yɛ nwanwane nwo la ka a?

21 Ɛhɛe, abɔdeɛ nu ninyɛne mɔɔ yɛ nwanwane dɔɔnwo mɔɔ yɛnwu ye sonlabaka ne anwo la ma ɛzulolɛ ka yɛ. Menli mɔɔ ɛbe ninyɛne ɛyɛlɛ nu la anu biala ɛnrɛhola ɛnrɛyɛ zɔhane ninyɛne ne mɔ bie. Asoo bɛrale arɛlevilɛ nu ala? Kyɛkyɛ. Emomu, saa menli mɔɔ lɛ ndelebɛbo la suzu sonlabaka ne anwo ninyɛne mɔɔ yɛ nwanwane la anwo a, bɛka edwɛkɛ mɔɔ Edwɛndolɛnli ne hanle la bie: “Meye wɔ [Nyamenle] ayɛlɛ, ɔluakɛ ɛ nwo yɛ ɛzulolɛ nee nwanwane. Wɔ gyima yɛ nwanwane!”—Edwɛndolɛ 139:14.

Suasivolɛ Bedevinli Ne

22, 23. (a) Kɛmɔti a ɔwɔ kɛ yɛdie yɛto nu kɛ Bɔvolɛ bie wɔ ɛkɛ ɛ? (b) Duzu edwɛkɛ a Baebolo ne ka ye Nyamenle anwo mɔɔ ɔle nɔhalɛ a?

22 Baebolo ne ka kɛ: “Sonla ala a si sua a, yɛɛ Nyamenle noko a ɛyɛ ninyɛne muala a.” (Hibuluma 3:4) Kɛmɔ ɔwɔ kɛ awie a si sua mɔɔ ye ɛzilɛ ɛnyɛ se la, zɔhane ala a saa awie na yeayɛ maanzaleɛ ye mɔɔ le kpomgbondee nee ninyɛne ngakyile mɔɔ ngoane wɔ nu wɔ azɛlɛ ye azo la a. Eza kɛmɔ yɛdie yɛto nu kɛ menli mɔɔ yɛle ninyɛne le kɛ anwumalɛne, tɛlevihyɛne, nee kɔmputa wɔ ɛkɛ la, asoo ɔnle kɛ yɛdie yɛto nu kɛ Ahenle mɔɔ ɔmanle menli adwenle ɔmanle bɛyɛle ninyɛne ɛhye mɔ la noko wɔ ɛkɛ ɔ?

23 Baebolo ne fɛlɛ ye, “[Gyihova] Nyamenle ne mɔɔ bɔle anwuma na ɔdɛlɛle ye, mɔɔ bɔle azɛlɛ ye nee zolɛ debie biala, na ɔmaa menli mɔɔ de azɛlɛ ye azo la ɛnwomenle.” (Ayezaya 42:5) Ɔfɛta kɛ Baebolo ne ka kɛ: “Yɛ Awulae nee yɛ Nyamenle! Ɛfɛta anyunlunyia, enililɛ, nee tumi. Ɔluakɛ ɛdawɔ a ɛbɔle ninyɛne kɔsɔɔti a. Wɔ ɛhulolɛ zo yɛɛ ɛbɔle bɛ a. Wɔ ɛhulolɛ zo yɛɛ bɛwɔ ɛkɛ a.”—Yekile 4:11.

24. Kɛzi yɛkola yɛnwu kɛ Nyamenle bie wɔ ɛkɛ ɛ?

24 Ɛhɛe, yɛkola yɛdua ninyɛne mɔɔ Nyamenle ɛbɔ la azo yɛnwu kɛ ɔwɔ ɛkɛ. “Sumunli kɛ Nyamenle bɔle ewiade la yɛɛ ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔye ye su kpalɛ ne mɔɔ yɛ nye ɛnnwu ye la wienyi yeahile sonla a. . . . Menli nwu ɛhye wɔ ninyɛne mɔɔ Nyamenle ɛbɔ la anu.”—Wulomuma 1:20.

25, 26. Duzu ati a yɛnrɛhola yɛnrɛgyinla debie bie mɔɔ bɛanva bɛanli gyima kpalɛ la azo yɛnrɛha kɛ ɔnlɛ yɛvolɛ a?

25 Saa awie yɛ debie na bɛanva bɛanli gyima wɔ adenle kpalɛ zo a, ɛnee ɔngile kɛ tɛ awie a yɛle a. Bɛbahola bɛava anwumalɛne bali atiakunlukpɔkɛ mɔɔ anzondwolɛ wɔ nu la anwo gyima, bɛadu adenle. Noko eza bɛbahola bɛava bɛazɛkye ninyɛne, bɛado bɔmbo. Ɛhunlɛ mɔɔ bɛfa bɛku menli la ɛngile kɛ tɛ awie a yɛle a.

26 Zɔhane ala a, ninyɛndane mɔɔ menli dɔɔnwo yɛ la noko ɛngile kɛ bɛnlɛ Yɛvolɛ mɔɔ kile kɛ Nyamenle biala ɛnle ɛkɛ a. Zɔhane ati, ɔfɛta kɛ Baebolo ne ka kɛ: “Bɛdabɛ bɛkakyi ninyɛne ti aze! Asoo buakɛ nwovolɛ bahakyi ɔ nwo ɛva, yeamaa deɛ ne mɔɔ yenwo la aha kɛ, ‘Tɛ wɔ a ɛnwonle me a.’ Anzɛɛ asoo deɛ ne mɔɔ yehyehyɛ la baha kɛ, ‘Sonla ne mɔɔ hyehyɛle me la ɛnlɛ ndelebɛbo’?”—Ayezaya 29:16.

27. Duzu ati a yɛbahola yɛanlea kɛ Nyamenle babua yɛ kpuyia biala mɔɔ fane amaneɛnwunlɛ nwo la ɛ?

27 Bɔvolɛ ne ɛlua abɔdeɛ mɔɔ yɛ nwanwane na ɔle kpomgbondee mɔɔ yeyɛ la azo yela ye nrɛlɛbɛ ali. Yelua azɛlɛ ne mɔɔ yeyɛ mɔɔ yɛkola yɛtɛnla zo, yɛ sonlabaka ne nee yɛ adwenle ne mɔɔ yɛ nwanwane la, nee ninyɛne kpalɛ dɔɔnwo mɔɔ yeva yemaa yɛ la azo yehile kɛ amgba ɔdwenle yɛ nwo. Kpolerazulɛ biala ɛnle nwolɛ kɛ ɔbala kɛzi ɔze nrɛlɛbɛ na ɔdwenle yɛ nwo wɔ adenle ɛhye azo la ali bieko ɔlua kpuyia ɛhye mɔ anwo mualɛ mɔɔ ɔbala ye ali la azo: Duzu ati a Nyamenle ɛmaa amaneɛnwunlɛ nwo adenle a? Duzu a ɔbayɛ ye wɔ nwolɛ a?

[Debiezukoalɛ kpuyia ne mɔ]

[Nvoninli wɔ mukelɛ 5]

Azɛlɛ ne nee anwoma mɔɔ bɔ nwolɛ bane la le awuke kɛnlɛma mɔɔ Nyamenle mɔɔ dwenle yɛ nwo la a ɛyɛ ɛmaa yɛ a

[Nvoninli wɔ mukelɛ 6]

Bɛvile ɛhulolɛ nu a bɛyɛle azɛlɛ ne a amaa yɛ nye alie zolɛ kpalɛ

[Nvoninli wɔ mukelɛ 7]

‘Ndinli dodo mɔɔ wɔ amelɛ ko anu la tɛla ngitanwolilɛ ngyehyɛleɛ mɔɔ wɔ Azɛlɛ ye azo la kɔsɔɔti.’—Abɔdeɛ ngyikyi mɔɔ ngoane wɔ nu nwo nrɛlɛbɛvolɛ

[Nvoninli wɔ mukelɛ 8]

“Ɔda ali kɛ awie a yɛle ɛnyelɛ ne a; menli mɔɔ yɛ telescope la anu biala ɛnrɛhola ɛnrɛyɛ mɔɔ tɛla ye la.”—Nwɔlɔra nwo abɔlɔba