Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Asoo Asetɛnla Lɛ Atiakunlukpɔkɛ?

Asoo Asetɛnla Lɛ Atiakunlukpɔkɛ?

Foa 1

Asoo Asetɛnla Lɛ Atiakunlukpɔkɛ?

1. Duzu a menli ta biza ye wɔ asetɛnla atiakunlukpɔkɛ nwo a, na duzu a kpavolɛ bie hanle ye wɔ nwolɛ a?

Ɔyɛ a, menli dɔɔnwo dwenle asetɛnla atiakunlukpɔkɛ nwo. Asoo yemɔ a le kɛ awie bayɛ gyima ɛsesebɛ anyia asetɛnla kpalɛ, yeanlea ye abusua, na bie a yeawu wɔ ɛvolɛ 70 anzɛɛ 80 anzi, na ɔ bo zo aminli bɔkɔɔ ɔ? Kpavolɛ bie mɔɔ ɛnee te nganeɛ zɛhae la hanle kɛ asetɛnla atiakunlukpɔkɛ ala a le kɛ “ɛbadɛnla aze, wɔawo mralɛ, ɛ nye alie na akee wɔawu.” Asoo ɛhye le nɔhalɛ? Asoo ewule amgba pɛ debie biala azo?

2, 3. Duzu ati a ninyɛne mɔɔ awie banyia ye la angomekye ɛnva asetɛnla mɔɔ ahunlundwolɛ wɔ nu la ɛmba ɛ?

2 Menli mɔɔ wɔ Aduduleɛ nee Adɔleɛ la anu dɔɔnwo te nganeɛ kɛ asetɛnla atiakunlukpɔkɛ ala a le kɛ awie banyia ɔ nwo. Bɛdie bɛdi kɛ ɛhye a fa anyelielɛ nee asetɛnla kpalɛ ba a. Noko kɛzi menli mɔɔ ɛnyia bɛ nwo la te nganeɛ ɛ? Canadanli kɛlɛvolɛ Harry Bruce hanle kɛ: “Azukoavolɛ dɔɔnwo kile kɛ bɛ nye ɛnlie.” Ɔhanle ɔbokale nwo kɛ: “Neɛnleanu mɔɔ bɛyɛ la kile kɛ menli mɔɔ wɔ Ameleka Sɔlɔ la ɛnlɛ anyelazo . . . Awie wɔ ewiade ye mɔɔ lɛ anyelielɛ ɔ? Saa awie wɔ ɛkɛ a, ɛnee duzu a maa ɔ nye die a?”

3 Jimmy Carter mɔɔ ɛnee le U.S. maanle kpanyinli la hanle kɛ: “Yɛnwu kɛ saa awie lɛ ninyɛne dɔɔnwo bɔbɔ a ɔmmaa ɔ nwo ɛndɔ ye wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu. . . . Anwonyia dɔɔnwo ɛkpondɛlɛ ɛmmaa awie ɛnnyia anyelazo wɔ asetɛnla mɔɔ atiakunlukpɔkɛ ɛnle nu la anu.” Maanyɛlɛ kpanyinli bie noko hanle kɛ: “Meva ɛvolɛ dɔɔnwo mekpondɛ nɔhalɛ mɔɔ fane me nee me asetɛnla nwo la; menli dɔɔnwo mɔɔ meze bɛ la noko ɛlɛyɛ zɔ. Ɛnɛ menli dɔɔnwo ɛlɛbiza kɛ, ‘Nwane a le yɛ? Yɛ atiakunlukpɔkɛ a le duzu?’”

Asetɛnla Mɔɔ Yɛ Se

4. Duzu ati a bie mɔ suzu kɛ asetɛnla ɛnlɛ atiakunlukpɔkɛ ɛ?

4 Saa menli dɔɔnwo nwu kɛ asetɛnla ne ɛyɛ se a, ɔmaa bɛsuzu kɛ asetɛnla ɛnlɛ atiakunlukpɔkɛ. Wɔ ewiade amuala menli mɔɔ bo mgbe mgbe ko la ɛnde kpɔkɛ fee anzɛɛ ɛnnyia aleɛ kpalɛ ɛnli, na ɛhye maa ngakula kɛyɛ mgbe bulu wu ɛvolɛ biala wɔ Afeleka angomekye. Menli kɛyɛ mgbe mgbe nsia a wɔ ewiade a, na ɛvolɛ biala menli mɔɔ bo mgbe 90 la baboka nwo, nuhua ɛya ngyɛnu mɔɔ bo 90 la wɔ maanle mɔɔ bɔ zo mɔɔ ɛlɛnyia anyuhɔlɛ la anu. Menli dodo ɛhye mɔɔ ɛlɛkɔ ɔ nyunlu dahuu la hyia aleɛ, azua, nee gyima dɔɔnwo, na ɛhye noko maa evinli nee ninyɛne gyɛne mɔɔ sɛkye azɛlɛ, nzule, nee anwoma la yɛ kpole.

5. Kɛ bɛlɛyɛ kpɔkɛ mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo la ɛ?

5 World Military and Social Expenditures 1991 buluku ne bɔ amaneɛ kɛ: “Ɛvolɛ biala bɛsɛkye ɛhoayelɛ mɔɔ ye kpole kɛyɛ kɛ [Britain] la. Ɛnea kɛzi (bɛlɛso) ɛhoayelɛ kɛkala la a, ɔkadwu ɛvolɛ 2000 la, ɛnee yɛzo ɛhoayelɛ mɔɔ wɔ ɛleka mɔɔ ezule tɔ la ɛya ngyɛnu 65.” Kɛmɔ UN eku bie kile la, wɔ ɛleka zɛhae mɔ saa bɛpɛ mbaka 10 a, 1 a bɛdua bɛsie ɔ bo zo a; na wɔ Afeleka baka 1 a bɛdua bɛsie mbaka mɔɔ bo 20 la abo zo a. Yemɔti ɛleka dɔɔnwo ɛlɛyɛ ɛsɛlɛ, na ɛvolɛ biala bɛso ɛleka mɔɔ ye kpole kɛyɛ kɛ Belgium la bɛdua aleɛ.

6, 7. Ngyegyelɛ mɔɔ ewiade tumivolɛma ɛtɛkolale ɛtɛnyianle ye sɔbelɛ la bie a le boni, na kpuyia boni a ɔhyia kɛ yɛbua a?

6 Bieko, menli mɔɔ ɛwu wɔ konle nu wɔ ɛvoya 20 ɛhye anu la dodo tɛla menli mɔɔ wule ɛvoya nna mɔɔ ɛze ɛhɔ anu la mɔnwo nna. Ɛtanelilɛ, titile amumuyɛyɛlɛ ɛbu zo wɔ ɛleka biala. Abusua mɔɔ ɛgyigya, nyile ɛtane ɛtane ɛnlonlɛ, AIDS, nla nu ewule, nee ninyɛne mɔɔ gyegye adwenle la ɛlɛmaa asetɛnla ayɛ se. Na ewiade tumivolɛma ɛtɛkolale ɛtɛnyianle ngyegyelɛ mɔɔ alesama yia ye la sɔbelɛ. Yemɔti ndelebɛbo wɔ nu kɛ menli kɛbiza kɛ, Duzu a le asetɛnla atiakunlukpɔkɛ a?

7 Kɛzi menli mɔɔ ze nwoma nee ɛzonlenlɛ nu adekilevoma ɛbua edwɛkɛ ɛhye ɛ? Wɔ ɛvoya dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la anu, asoo bɛhola bɛmaa yɛ mualɛ mɔɔ maa yɛ kunlu dwo la ɔ?

Mɔɔ Bɛka

8, 9. (a) Duzu a Chinanli abɔlɔba bie hanle ye wɔ asetɛnla atiakunlukpɔkɛ nwo a? (b) Duzu edwɛkɛ a nrenya bie mɔɔ nyianle ɔ ti wɔ Nazima asa nu la hanle a?

8 Chinanli abɔlɔba Tu Wei-Ming hanle kɛ: “Asetɛnla atiakunlukpɔkɛ mumua ne wɔ alesama azedɛnlanlɛ nu.” Nzuzulɛ ɛhye kile kɛ bɛbahɔ zo bɛawo menli, bɛapele kɛ bɛkɛdɛnla aze, na bɛawu. Anyelazo biala ɛnle edwɛkɛ ɛhye anu. Na asoo ɔle nɔhalɛ bɔbɔ?

9 Elie Wiesel mɔɔ nyianle ɔ ti wɔ Nazi efiade ne mɔɔ ɛnee bɛku nuhua menli wɔ Ewiade Konle II anu la hilele kɛ: “‘Duzu ati a yɛwɔ ɛke a?’ le kpuyia mɔɔ anwo hyia mɔɔ ɔwɔ kɛ dasanli biala bua a. . . . Ɔnvane nwolɛ kɛ menwu kɛ menli ɛwuwu mgbane mgbane la, medie medi kɛ asetɛnla lɛ atiakunlukpɔkɛ.” Noko yeangola yeangile mɔɔ le asetɛnla atiakunlukpɔkɛ la.

10, 11. (a) Kɛzi kpanuvolɛ bie hilele kɛ sonla ɛnlɛ mualɛ ne ɛ? (b) Duzu ati a nzuzulɛ mɔɔ ngakyingakyililɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛ bie lɛ ye la ɛndɔ ɛnzolɛ nu ɛ?

10 Kpanuvolɛ Vermont Royster hanle kɛ: “Saa yɛnea sonla mumua ne, . . . ye gyinlabelɛ wɔ maanzaleɛ ye anu a, ɔ nwo edwɛkɛ ekyi bie ala a yɛnwu ye a. Yɛtɛkolale yɛtɛbuale kpuyia mɔɔ le kɛ nwane a le yɛ, duzu ati a yɛwɔ ɛke a yɛɛ duzu a bado yɛ kenlebie a?”

11 Abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛ Stephen Jay Gould mɔɔ die ngakyingakyililɛ di la hanle kɛ: “Yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛkpondɛ nyelebɛnloa ‘kpalɛ’—noko bie ɛnle ɛkɛ.” Sonla zɛhae mɔɔ die ngakyingakyililɛ di la suzu kɛ ɛbɛlabɔlɛ ne le konle, mɔɔ anwo yɛ se la a kola gyinla a, na ɔ muala wie ewule nu. Anyelazo ɛnle nzuzulɛ ɛhye noko anu. Bieko, asoo ɔle nɔhalɛ?

12, 13. Adwenle boni a ɛzonlenlɛ nu adekilevoma lɛ ye a, na asoo bɛ nzuzulɛ ɛdeɛ ne le kpalɛ tɛla ewiade nrɛlɛbɛvoma ɛdeɛ ne ɔ?

12 Ɛzonlenlɛ nu adekilevoma dɔɔnwo ka kɛ asetɛnla atiakunlukpɔkɛ a le kɛ awie babɔ ɛbɛla kpalɛ, na ɔwu a ye ɛkɛla ahɔ anwuma ahɔdɛnla lɔ dahuu. Na Ɛtanevolɛma ɛdeɛ bɛbahile bɛ nyane wɔ hellsenle nu. Noko, kɛmɔ diedi ɛhye kile la, wɔ azɛlɛ ye azo, asetɛnla ko ne ala mɔɔ vi tete ne ahunlundwolɛ biala ɛnle nu la a bahɔ zo a. Na saa Nyamenle atiakunlukpɔkɛ a le kɛ ɔbamaa menli adɛnla anwuma kɛ anwumabɔvolɛma a, duzu ati a mɔlebɛbo ne ala yeambɔ bɛ yeangua anwuma kɛmɔ ɔyɛle anwuma bɔvolɛ ne mɔ la ɛ?

13 Ɔyɛ se ɔmaa ɛsɔfoma bɔbɔ kɛ bɛkɛde nzuzulɛ zɛhae mɔ abo. Dkt. W. R. Inge, mɔɔ ɛnee nea St.  Paul’s Cathedral mɔɔ wɔ London azo la, hanle kɛ: “Wɔ me ɛbɛlabɔlɛ kɔsɔɔti anu, mebɔ mɔdenle kɛ mekpondɛ atiakunlukpɔkɛ mɔɔ asetɛnla lɛ la. Mebɔ mɔdenle kɛ mekpondɛ ninyɛne nsa mɔɔ mesuzu kɛ nwolɛ hyia na ɔgyegye adwenle la anwo mualɛ: asetɛnla mɔɔ ɛnlɛ awieleɛ; kɛzi sonla mumua ne de; nee ɛtanelilɛ. Mekpo aze. Meangola biala anloa ye.”

Mɔɔ Vi Nu Ɛra

14, 15. Duzu a vi adwenle ngakyile mɔɔ menli lɛ la anu ɛra a?

14 Duzu a vi adwenle ngakyile mɔɔ mbɔlɔba nee ɛzonlenlɛ nu adekilevoma lɛ ye wɔ asetɛnla atiakunlukpɔkɛ nwo la anu ɛra a? Menli dɔɔnwo yɛ bɛ nyɛleɛ kɛmɔ nrenya kpanyinli bie yɛle la, ɔhanle kɛ: “Meva mekɛ tendenle mehɔ zo mebiza deɛ mɔɔ ɔti me wɔ ɛke la. Kɛkala saa atiakunlukpɔkɛ bie wɔ ɛkɛ ne bɔbɔ a, ɔngyia me.”

15 Menli bie mɔ mɔɔ ɛnwu adwenle ngakyile mɔɔ ewiade ɛzonlenlɛma lɛ la ka kɛ diedi mɔɔ awie lɛ la ɛnvane nwolɛ. Bɛsuzu kɛ ɛzonlenlɛ le debie mɔɔ maa yɛ nzo nu dwo yɛ ekyii ala na ɔmaa yɛnyia arɛlekyekyelɛ yɛgyinla ngyegyelɛ mɔɔ wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu la anloa. Bie mɔ noko suzu kɛ ɛzonlenlɛ le diedi funli bie ala. Bɛte nganeɛ kɛ edwɛkɛ mɔɔ ɛzonlenlɛ ne mɔ ɛha wɔ ɛvoya dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ anu la ɛtɛbuale atiakunlukpɔkɛ mɔɔ asetɛnla lɛ la anwo kpuyia anzɛɛ ɛtɛmanle menli ɛtɛnyianle asetɛnla kpalɛ. Nɔhalɛ nu, tetedwɛkɛ kile kɛ ewiade ɛzonlenlɛ ne mɔ boka nwo bie a alesama ɛnnyia anyuhɔlɛ a, na bɛdabɛ a bɛva ɛkpɔlɛ nee konle konle bɛra a.

16. Kɛzi asetɛnla atiakunlukpɔkɛ mɔɔ awie banwu ye la kola boa ye ɛ?

16 Noko, asoo ɔhyia bɔbɔ kɛ yɛkɛkpondɛ nɔhalɛ mɔɔ fane asetɛnla atiakunlukpɔkɛ nwo la? Viktor Frankl mɔɔ ɛbe adwenle nu ewule ayileyɛlɛ nwo la buale kɛ: “Mɔdenle mɔɔ awie bɔ kɛ ɔkɛnwu asetɛnla atiakunlukpɔkɛ la a le tumi mɔɔ wula sonla anwosesebɛ a. . . . Mebahola meaha kɛ, debie biala ɛnle ewiade ye mɔɔ kola maa sonla gyinla ngyegyelɛ mɔɔ anu yɛ se la anloa, tɛla kɛ ɔkɛnwu kɛ asetɛnla lɛ atiakunlukpɔkɛ.”

17. Kpuyia boni mɔ a ɔwɔ kɛ yɛbiza a?

17 Kɛmɔ sonla nrɛlɛbɛ nee ɛzonlenlɛ ne mɔ ɛtɛkolale ɛtɛkilele atiakunlukpɔkɛ mɔɔ asetɛnla lɛ anu kpalɛ la, nienwu a yɛbahola yɛanyia mualɛ a? Asoo ɛleka mɔɔ nrɛlɛbɛ mɔɔ tɛla biala la wɔ ɛkɛ mɔɔ bahola ahile nɔhalɛ mɔɔ wɔ edwɛkɛ ɛhye anu la ɔ?

[Debiezukoalɛ kpuyia ne mɔ]

[Nvoninli wɔ mukelɛ 4]

“Ɛvolɛ biala bɛsɛkye ɛhoayelɛ mɔɔ ye kpole kɛyɛ kɛ [Britain] la”

[Nvoninli wɔ mukelɛ 5]

“Meva mekɛ tendenle mehɔ zo mebiza deɛ mɔɔ ɔti me wɔ ɛke la”