Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Keleseɛnemaanle Ne Ɛkpo Nyamenle Nee Baebolo Ne

Keleseɛnemaanle Ne Ɛkpo Nyamenle Nee Baebolo Ne

Foa 4

Keleseɛnemaanle Ne Ɛkpo Nyamenle Nee Baebolo Ne

1, 2. Duzu ati a menli bie mɔ ɛmbu Baebolo ne ɛ, noko duzu a Baebolo ne ka a?

1 Kɛmɔ bɛdabɛ mɔɔ bɛkile kɛ bɛdie Baebolo ne bɛdi la bɔ ɛbɛlatane la ati, menli mɔɔ wɔ maanle dɔɔnwo anu la ɛkpo Baebolo ne na bɛmbu ye. Wɔ maanle bie mɔ anu, bɛka kɛ Baebolo ne fa konle ba, ɔle alɔfolɛ buluku yɛɛ ɔmaa maanle mɔɔ lɛ tumi la adenle maa ɔdi maanle ngyikyi zo. Noko ɛhye mɔ amuala ɛnle nɔhalɛ.

2 Baebolo ne mɔɔ bɛhɛlɛle ye wɔ Aduduleɛ Avinli afoa nu la ɛnli ɛmboa nzisi nee konle konle mɔɔ bɛho ye Keleseɛne duma nu mekɛ tendenle la. Emomu, saa ɛkenga Baebolo ne na ɛsukoa nɔhalɛ ngilehilelɛ mɔɔ Gyisɛse vale manle Keleseɛnema la a, ɛbanwu kɛ Baebolo ne tendɛ tia konle, ɛbɛlatane nee nzisi. Yemɔti nvonleɛ ne vi anyeboloma na tɛ Baebolo ne ɔ. (1 Kɔlentema 13:1-6; Gyemise 4:1-3; 5:1-6; 1 Dwɔn 4:7, 8) Ɛhye ati, mmatoa ɛbɛlatane mɔɔ menli ɛhye mɔ bɔ, mɔɔ nee folɛdulɛ kpalɛ mɔɔ wɔ Baebolo ne anu ɛnyia la na ɛmaa nuhua ninyɛne mɔɔ sonle bolɛ la bɔ wɔ.

3. Duzu a tetedwɛkɛ ka fane Keleseɛnemaanle ne anwo a?

3 Menli nee maanle mɔɔ bɔ nu yɛ Keleseɛnemaanle ne la boka bɛdabɛ mɔɔ bɛndie Baebolo ne la anwo. “Keleseɛnemaanle” ne a le ewiade ne foa ne mɔɔ Keleseɛne ɛzonlenlɛ ɛlie duma wɔ nu la. Bɛ nuhua dɔɔnwo wɔ ewiade ye Adɔleɛ, ɛleka mɔɔ asɔne asɔne ɛralie duma ɔvi ɛvoya nna Y.M. toonwo mɔɔ ba la. Keleseɛnemaanle ne asa hanle Baebolo ne la ɛhyɛ, na ye ɛsɔfo ne mɔ kile kɛ yemɔ a bɛkilehile a na bɛgyi Nyamenle agyakɛ anu. Noko asoo Keleseɛnemaanle ne ɛsɔfo ne mɔ nee ye edwɛkpatɛlɛvoma kilehile nɔhalɛ ne? Asoo bɛ nyɛleɛ kile kɛ bɛgyi Nyamenle nee Baebolo ne agyakɛ anu? Asoo Keleseɛnemaanle ne da nɔhalɛ Keleseɛne nyɛleɛ ali? Kyɛkyɛ. Ɔvi mekɛ mɔɔ ye ɛzonlenlɛ ne mɔ raliele duma wɔ ɛvoya nna ne anu la, Keleseɛnemaanle ne ɛrayɛ Nyamenle nee Baebolo ne kpɔvolɛ. Ɛhɛe, tetedwɛkɛ da ye ali kɛ Keleseɛnemaanle ne ɛhakyi ɔ nzi ɛzi Nyamenle nee Baebolo ne.

Ngilehilelɛ Mɔɔ Ɛngyi Baebolo ne Azo

4, 5. Ngilehilelɛ mɔɔ ɛngyi Baebolo ne azo la boni a asɔne asɔne ne mɔ kilehile a?

4 Ngilehilelɛ titile mɔɔ wɔ Keleseɛnemaanle ne anu la ɛngyi Baebolo ne azo, emomu ɔgyi tete nwɔra mɔɔ vi Gilisi, Yigyibiti, Babelɔn nee maanle gyɛne nu la azo. Ngilehilelɛ mɔɔ le kɛ ɛkɛla mɔɔ ɛnwu ɛlɛ, hellsenle nu amaneɛnwunlɛ, avinli ɛleka, nee Nsa-Ko nyamenle ne ɛnle Baebolo ne anu.

5 Kɛ neazo la, suzu ngilehilelɛ mɔɔ kile kɛ bɛbahile ɛtanevolɛma nyane wɔ hellsenle nu dahuu la anwo nea. Kɛzi ɛte nganeɛ wɔ ɛhye anwo ɛ? Ɔka menli dɔɔnwo ɛya kpole. Bɛnnwu nrɛlɛbɛ mɔɔ wɔ nu kɛ Nyamenle bateetee menli nyane nu dahuu a. Adwenle ɛtane ɛhye nee mɔɔ Nyamenle ne mɔɔ hɛlɛle Baebolo ne lɛ la ɛnle ko, ɔluakɛ “Nyamenle le ɛhulolɛ.” (1 Dwɔn 4:8) Baebolo ne da ye ali wienyi kɛ ngilehilelɛ zɛhae ‘ɛtɛbale Tumivolɛ Bedevinli ne adwenle nu bɔbɔ.’—Gyɛlɛmaya 7:31; 19:5; 32:35.

6. Duzu a Baebolo ne ka mɔɔ tia ɛkɛla mɔɔ ɛnwu ɛlɛ ngilehilelɛ ne a?

6 Ɛnɛ, ɛzonlenlɛ dɔɔnwo mɔɔ Keleseɛnemaanle ne asɔne asɔne ne mɔ boka nwo la kilehile kɛ sonla lɛ ɛkɛla mɔɔ ɛnwu ɛlɛ, na saa sonla wu a ye ɛkɛla kɔ anwuma anzɛɛ hell. Ɛhye ɛnle Baebolo ngilehilelɛ. Emomu, Baebolo ne ka ye wienyi kɛ: “Anyewɔzoamra ze kɛ bɛbawu, na mɔwuamra ɛnze ɛhwee, . . . ɔluakɛ gyima anzɛɛ ndwenlenwo anzɛɛ adwenle anzɛɛ nrɛlɛbɛ biala ɛnle Ɛbolɔ mɔɔ ɛlɛkɔ la.” (Nolobɔvo ne 9:5, 10) Na edwɛndolɛnli ne noko ka kɛ saa sonla wu a “ɔsia ɔkɔ ye ndɛtɛlɛ ne anu; kenle ko ne ala ɛnee ye ngyehyɛlɛ biala ɛzɛkye.”—Edwɛndolɛ 146:4.

7. Adam nee Yive bulule Nyamenle mɛla zo la, anzohwenlɛ boni a ɔvale ɔmanle bɛ a?

7 Eza kakye kɛ, mɔɔ Adam bulule Nyamenle mɛla zo la, anzohwenlɛ mɔɔ ɔvale ɔmanle bɛ la ɛnle dahuu ngoane. Anrɛɛ yemɔ bayɛ nvasoɛ na tɛ anzohwenlɛ ɔ! Emomu, ɔzele bɛ kɛ ‘bɛbazia bɛahɔ ndɛtɛlɛ nu, ɔluakɛ nuhua yɛɛ bɛvi bɛrale a.’ Nyamenle zele Adam kɛ: “Ɛle ndɛtɛlɛ na ɛbazia wɔahɔ ndɛtɛlɛ nu.” (Mɔlebɛbo 3:19) Yemɔti ɛkɛla mɔɔ ɛnwu ɛlɛ ngilehilelɛ ne ɛnle Baebolo ne anu, emomu Keleseɛnemaanle ne nyianle ye vile menli mɔɔ ɛnle Keleseɛnema mɔɔ dɛnlanle aze kolaa na yeara la ɛkɛ.

8. Duzu a Baebolo ne ka mɔɔ bɔ Keleseɛnemaanle Nsa-Ko ngilehilelɛ ne gua a?

8 Bieko, Keleseɛnemaanle ne Nsa-Ko ngilehilelɛ ne maa ɔyɛ kɛ asɛɛ Nyamenle anwo yɛ ɛzulolɛ na ɔwɔ nu nsa. Ngilehilelɛ ɛhye noko ɛnle Baebolo ne anu. Kɛ neazo la, Nyamenle ɛha ye wienyi wɔ Ayezaya 40:25 kɛ: “Ɛnee akee nwane anwo a bɛfa me bɛto a, amaa meazɔho ahenle [“amaa me nee ye azɛ,” NW].” Nyelebɛnloa ne da ali wienyi: Awie biala nee ye ɛnzɛ. Eza Edwɛndolɛ 83:18 ka kɛ: ‘Maa bɛnwu kɛ ɛdawɔ ɛ ngomekye, mɔɔ wɔ duma a le Gyihova la a ɛle Anwuma Anwumanli ne mɔɔ sie azɛlɛ ye a.’—Eza nea Ayezaya 45:5; 46:9; Dwɔn 5:19; 6:38; 7:16.

9. Duzu a yɛbahola yɛaha ye Baebolo ngilehilelɛ ne nee mɔɔ Keleseɛnemaanle ne kilehile la anwo a?

9 Mɔɔ Baebolo ne kilehile fane Nyamenle nee ye atiakunlukpɔkɛ nwo la anu la ɛkɛ, ɔ bo ɛdelɛ ɛnyɛ se yɛɛ nrɛlɛbɛ wɔ nu. Keleseɛnemaanle asɔne asɔne ne mɔ ngilehilelɛ ɛnle zɔ. Bɛ nee Baebolo ne ɛnyia fee.

Nyɛleɛ Ɛtane

10, 11. Ndenle boni azo a, mɔɔ Keleseɛnemaanle ne asɔne asɔne ne mɔ ɛlɛyɛ la le mɔɔ Baebolo ne kile kɛ yɛyɛ la angɔbɛnzi a?

10 Wɔ adalɛ ngilehilelɛ ne anzi, Keleseɛnemaanle ne eza ɛva ye nyɛleɛ ɛkpo Nyamenle nee Baebolo ne. Mɔɔ ɛsɔfo ne mɔ nee asɔne asɔne ne mɔ ɛyɛ ye ɛvoya dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ anu, yɛɛ mɔɔ bɛlɛkɔ zo bɛayɛ ye yɛ mekɛ ye anu la nee mɔɔ Nyamenle ne mɔɔ hɛlɛle Baebolo ne kpondɛ la ɛnle ko; eza ɔ nee Gyisɛse Kelaese mɔɔ vale Keleseɛne ɛzonlenlɛ ziele ɛkɛ ne la ngilehilelɛ ɛnle ko.

11 Kɛ neazo la, Gyisɛse hilehilele ye ɛdoavolɛ ne mɔ kɛ, ɔnle kɛ bɛfa bɛ nwo bɛwulowula ewiade maanyɛlɛ nee konle konle nu. Eza ɔhilehilele bɛ kɛ bɛhulo anzondwolɛ, bɛli mɛla zo, bɛhulo bɛ gɔnwo mɔ mɔɔ bɛnyɛ nyeyenu a, na bɛnyia ɛhulolɛ kɛ bɛbava bɛ ngoane bɛabɔ afɔle tɛla kɛ bɛbamaa awie mɔ aminli bɛ ngoane.—Dwɔn 15:13; Gyima ne 10:34, 35; 1 Dwɔn 4:20, 21.

12. Duzu a Gyisɛse hanle kɛ ɔbayɛ nɔhalɛ Keleseɛnema nzonlɛyɛlɛ a?

12 Nɔhalɛ nu, Gyisɛse hanle kɛ ɛlɔlɛ mɔɔ nɔhalɛ Keleseɛnema lɛ maa menli gyɛne la a bayɛ nzonlɛyɛlɛ mɔɔ bamaa bɛayɛ ngakyile bɛavi adalɛ Keleseɛnema anwo a. Ɔzele bɛdabɛ mɔɔ bɛbali ɔ nzi la kɛ: “Memaa bɛ mɛla fofolɛ: Bɛhulo bɛ nwo ngoko ngoko. Kɛ mezi mehulo bɛ la, zɔhane ala yɛɛ bɛhulo bɛ nwo ngoko ngoko a. Saa bɛkulo bɛ nwo ngoko ngoko a yɛɛ awie biala kɛnwu kɛ bɛle me ɛdoavolɛma a.”—Dwɔn 13:34, 35; 15:12.

13, 14. Duzu a kile kɛ Keleseɛnemaanle ne asɔne ne mɔ ɛngyi Nyamenle agyakɛ anu ɛ?

13 Noko, Keleseɛnemaanle ne ɛsɔfo ne mɔ ɛva bɛ nwo ɛwulowula maanle maanle ne maanyɛlɛ nee konle konle nu wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu. Bɛli bɛboa afoa nwiɔ mɔɔ ko tia bɛ nwo wɔ Keleseɛnemaanle ne anu la konle konle mɔɔ le kɛ ewiade konle nwiɔ ne mɔɔ bɛho ye ɛvoya ɛhye anu la. Wɔ konle zɔhane mɔ anu, ɛsɔfo ne mɔ mɔɔ wɔ afoa nwiɔ ne la yɛle asɔne kɛ bɛ menli ne ɛli konim, yemɔti menli mɔɔ wɔ ɛzonlenlɛ ko anu wɔ maanle ko anu la hunle zɔhane ɛzonlenlɛ ko ne ala anu amra mɔɔ wɔ maanle gyɛne nu la. Noko kɛ Baebolo ne kile kɛ Seetan amra bɔ bɛ ɛbɛla la ɛne, na tɛ Nyamenle amra ɔ. (1 Dwɔn 3:10-12, 15) Yemɔti, ɔwɔ nuhua kɛ ɛsɔfo ne mɔ nee bɛ ɛdoavolɛ ne mɔ kile kɛ bɛle Keleseɛnema ɛdeɛ, noko bɛkpo Gyisɛse Kelaese mɔɔ zele ye ɛdoavolɛ ne mɔ kɛ, ‘bɛva bɛ dadeɛ ne bɛzie la’ ngilehilelɛ ne.—Mateyu 26:51, 52.

14 Asɔne ne mɔ ɛhɔ zo ɛva bɛ nwo ɛbɔnle Keleseɛnemaanle ne maanyɛlɛ tumililɛ wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu, wɔ mekɛ mɔɔ maanle zɔhane mɔ lile maanle gyɛne nwo zo konim, yɛle bɛ ngɛkɛlɛ na bɛbɔle awie mɔ anyiemgba wɔ mekɛ mɔɔ maanle mɔɔ lɛ tumi di maanle gyɛne nwo zo la. Ɛhye noko hɔle zolɛ wɔ Afeleka wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu. Ɛhye bie dole China wɔ mekɛ mɔɔ Adɔleɛ amra vale konle doale bɛ, mɔɔ bie a le konle mɔɔ China nee Britain honle ye 1839 kɔdwu 1842 yɛɛ China Atuadelɛ Konle ne.

15. Munzule nyɛleɛ boni mɔ a Keleseɛnemaanle ne ɛhɔ zo ɛli ɛboa a?

15 Menli mɔɔ ɛnee bɛ nee Keleseɛnemaanle ne ɛnyɛ adwenle mɔɔ bɛkpɔle bɛ, bɛyɛle bɛ amumuyɛ na bɛhunle bɛ wɔ ɛvoya ne mɔ mɔɔ ɛnee anyebukelɛ ɛtɛbale la anu la, amuala vi Keleseɛnemaanle ne. Wɔ ɛvolɛ ɛya ɛya dɔɔnwo anu, bɛhɔle zo bɛlile menli mɔɔ ɛtɛyɛle ɛtane biala la edwɛkɛ wɔ atisesebɛ adenle zo, bɛyɛle bɛ amumuyɛ na bɛhunle bie mɔ. Ɛsɔfo ne mɔ nee bɛ ɛdoavolɛma mɔɔ kile kɛ bɛle Keleseɛnema la a ɛnee gyi nyɛleɛ ɛtane ɛhye anzi a. Bɛbɔle mɔdenle bɔbɔ kɛ bɛsɛkye Baebolo ne amaa menli anyia bie angenga.

Bɛnle Keleseɛnema

16, 17. Duzu ati a yɛkola yɛka kɛ asɔne asɔne ne mɔ ɛnle Keleseɛnema ɛ?

16 Kyɛkyɛ, maanle maanle nee asɔne asɔne mɔɔ wɔ Keleseɛnemaanle ne anu la ɛnle Keleseɛnema. Bɛnle Nyamenle azonvolɛ. Ye Edwɛkɛ ne ka fane bɛ nwo kɛ: “Bɛdabɛ bɛse bɛze Nyamenle, noko bɛ nyɛleɛ ɛngile zɔhane. Ɛkpɔlɛ nee anzosesebɛ ɛyi bɛ tɛkɛɛ, yɛɛ bɛnze debie kpalɛ biala yɛ.”—Taetɛse 1:16.

17 Gyisɛse hanle kɛ ɔlua adalɛ ɛzonlenlɛ nyɛleɛ mɔɔ ɔda ye ali la azo a yɛbanwu ye a. Ɔzele kɛ: “Bɛnlea bɛ nwo boɛ wɔ Nyamenle kpɔmanvolɛma alanema anwo; bɛle menli bie mɔɔ bɛyɛ bɛ nwo kɛ asɛɛ bɛnze nwolɛ bie, noko bɛ kunlu le bile. Menli zɔhane mɔ nyɛleɛ yɛɛ bɛbava bɛanwu bɛ a. . . . Baka kpalɛ biala so ma kpalɛ, yɛɛ baka ɛtane so ma ɛtane. Baka kpalɛ ɛnzo ma ɛtane, yɛɛ baka ɛtane ɛnzo ma kpalɛ. Baka biala mɔɔ ɛnzo ma kpalɛ la bɛpɛ ye bɛto na bɛfa bɛwuda senle. Zɔhane ala yɛɛ bɛbalua Nyamenle Kpɔmanvolɛma alanema nyɛleɛ zo bɛanwu bɛ a.”—Mateyu 7:15-20.

18. Duzu a vi Keleseɛnemaanle ne ngilehilelɛ nee bɛ nyɛleɛ nu ɛra a?

18 Yemɔti, ɛzonlenlɛ ne mɔ mɔɔ wɔ Keleseɛnemaanle ne anu la ɛlua mɔɔ bɛhilehile nee mɔɔ bɛyɛ la azo bɛla ye ali kɛ edwɛkɛ mɔɔ bɛka kɛ bɛdie Baebolo ne bɛdi, bɛsulo Nyamenle yɛɛ bɛle Keleseɛnema la le adalɛ. Bɛkpo Nyamenle nee Baebolo ne. Ɔlua zɔhane ɛyɛlɛ zo, bɛha menli mgbe dɔɔnwo ɛya, na ɔmmaa bɛnlie Tumivolɛ Bedevinli ne bɛnli.

19. Asoo Keleseɛnemaanle ne mɔɔ ɛkpo aze la kile kɛ Nyamenle nee Baebolo ne ɛkpo aze ɔ?

19 Noko akee, nɔhalɛ mɔɔ ɛsɔfo ne mɔ, asɔne asɔne mɔɔ wɔ Keleseɛnemaanle ne anu nee ɛzonlenlɛ gyɛne mɔɔ ɛha la ɛnli la ɛngile kɛ Baebolo ne ɛkpo aze. Anzɛɛ ɔngile kɛ Nyamenle ɛkpo aze. Emomu Baebolo ne kile yɛ kɛ Tumivolɛ Bedevinli bie wɔ ɛkɛ ne mɔɔ ɔdwenle yɛ nee yɛ kenlebie nwo a. Ɔkile kɛ ɔbayila bɛdabɛ mɔɔ bɛkulo kɛ bɛyɛ mɔɔ le kpalɛ, na bɛnwu kɛ pɛlepɛlelilɛ nee anzondwolɛ ɛra azɛlɛ ye azo amuala la. Eza ɔkile deɛ mɔɔ ɔti Nyamenle ɛmaa atisesebɛ nee amaneɛnwunlɛ nwo adenle nee kɛzi ɔbaye menli mɔɔ yɛ bɛ gɔnwo mɔ amumuyɛ yɛɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛkile kɛ bɛsonle ye noko bɛnzonle ye yeavi ɛkɛ ne la.

[Debiezukoalɛ kpuyia ne mɔ]

[Nvoninli wɔ mukelɛ 17]

Dante “Senle” ne

[Credit Line]

Barrators nvoninli mɔɔ Doré yɛle—Giampolo yɛle manle Dante Divine Comedy

[Nvoninli wɔ mukelɛ 17]

Keleseɛnemaanle Nsa-Ko

[Nvoninli wɔ mukelɛ 17]

Hindu nsa-ko

[Credit Line]

The British Museum ne a manle nwolɛ adenle a

[Nvoninli wɔ mukelɛ 17]

Yigyibitima nsa-ko

[Credit Line]

Museo Egizio, Turin

[Nvoninli ne mɔ wɔ mukelɛ 18]

Mɔɔ nee Gyisɛse ngilehilelɛ ne ɛnyia la, ɛsɔfo ne mɔ mɔɔ wɔ afoa nwiɔ ne la ɛgyinla konle konle nzi

[Credit Line]

U.S. Army photo