Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Nwane A Bahola Aha Ahile Yɛ a?

Nwane A Bahola Aha Ahile Yɛ a?

Foa 2

Nwane A Bahola Aha Ahile Yɛ a?

1, 2. Adenle mɔɔ fɛta la boni a yɛbahola yɛalua zo yɛanwu deɛ mɔɔ ɔti bɛyɛle debie bie la ɛ?

1 Nwane a bahola aha mɔɔ le asetɛnla atiakunlukpɔkɛ la ahile yɛ a? Saa ɛkɔto awie mɔɔ yɛ milahyinli la kɛ ɔlɛhyehyɛ milahyinli bie mɔɔ yɛ nwanwane na ɛnze ye milahyinli holɛ ko a, kɛ ɛbayɛ na wɔanwu deɛ mɔɔ ɔbava yeayɛ la ɛ? Debie mɔɔ fɛta kɛ ɛyɛ la ala a le kɛ ɛbabiza ye.

2 Ɛnee, akee, ninyɛne ngɛnlɛma mɔɔ ɛbɔ yɛ nwo mgbɔlɛka ɛyia wɔ azɛlɛ ye azo, mɔɔ le kɛ mɔɔ yɛnwu ye wɔ tease abɔdeɛ kɔsɔɔti nee ngoane ngɛkɛba ngyikyi ngyikyi anu la noko ɛ? Bɛhyehyɛ ngoane ngɛkɛba nu ninyɛne ngyikyi ngyikyi ne pɛpɛɛpɛ wɔ nwanwane adenle zo. Na sonla adwenle ne mɔɔ yɛ nwanwane la noko ɛ? Na ewia ne mɔɔ azɛlɛ ye nee ninyɛne gyɛne bɔ nwolɛ mgbɔlɛka, nwɔlɔra ekpunli ekpunli mɔɔ yɛnwu bɛ yɛɛ maanzaleɛ ye ɛ? Asoo tɛ Hyehyɛvolɛ bie a yɛle nwanwane ninyɛne ɛhye mɔ amuala a? Nɔhalɛ nu, yemɔ a ɔbahola yeahile deɛ mɔɔ ɔti ɔyɛle ninyɛne ɛhye mɔ a.

Asoo Ngoane Rale Mgbane Ala?

3, 4. Asoo ɔbahola yeara ye kɛ ngoane rale mgbane ala?

3 Encyclopedia Americana ne ka “kɛzi bɛhyehyɛ ninyɛne mɔɔ wɔ tease abɔdeɛ ne mɔ anu pɛpɛɛpɛ maa ɔyɛ ɛzulolɛ” la anwo edwɛkɛ kɛ: “Saa yɛneɛnlea felawɔse, ngɛkɛba, anzɛɛ nane nane ne mɔ anu boɛ a yɛnwu kɛ bɛhyehyɛle bɛ kpalɛ.” Nwɔlɔra nwo nrɛlɛbɛvolɛ Yɛmenle Bernard Lovell mɔɔ vi Britain la ka ninyɛne mɔɔ wɔ abɔdeɛ mɔɔ ngoane wɔ nu la anwo edwɛkɛ la ɔhɛlɛle kɛ: ‘Ɔnrɛhola ɔnrɛra ye kɛ ngoane tumi ngyikyi kpalɛ mɔɔ wɔ ɛkɛ ne la rale mgbane ala mɔɔ tɛ awie a yɛle a.’

4 Nwɔlɔra nwo nrɛlɛbɛvolɛ Fred Hoyle noko hanle kɛ: “Abɔdeɛ nwo edwɛkɛ mɔɔ menli dɔɔnwo die to nu la a le kɛ ngoane rale arɛlevilɛ nu ala mɔɔ tɛ awie a yɛle a. Noko akee neɛnleanu dɔɔnwo mɔɔ bɛyɛ wɔ kɛzi ngoane yɛ nwanwane nwo la ɛmaa yela ali kɛ, ɔyɛ se kɛ ninyɛne ɛhye mɔ bara arɛlevilɛ nu. Ngoane amba mgbane ala.”

5-7. Kɛzi ngoane ngɛkɛba nu ninyɛne ngyikyi ngyikyi nwo debie mɔɔ bɛzukoa la ɛla ye ali kɛ ngoane amba mgbane ala ɛ?

5 Kenle nsa ye abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvoma ɛlɛsukoa tease abɔdeɛ nu ninyɛne ngyikyi ngyikyi ne mɔ anwo ninyɛne dɔɔnwo. Michael Denton mɔɔ boka menli mɔɔ ɛlɛsukoa ninyɛne ɛhye mɔ anwo la hanle mɔɔ bɛnwu ye la anwo edwɛkɛ kɛ: “Ngoane kɛkɛba ekyi kpalɛ kpalɛ ne anwo edwɛkɛ yɛ ɛzulolɛ kpole mɔɔ maa ɔyɛ se kɛ yɛbaha kɛ ɔrale arɛlevilɛ nu mɔɔ tɛ awie a dɔle alagye hyehyɛle a.” “Noko tɛ ngoane kɛkɛba nwo edwɛkɛ mɔɔ le kpomgbondee la ala a gyegye adwenle a, emomu eza ɔda nrɛlɛbɛ kpole ali wɔ kɛzi bɛhyehyɛ ye la anu.” “Abɔdeɛ nu ninyɛne ngyikyi ngyikyi nu yɛɛ . . . nrɛlɛbɛ kpole mɔɔ fane kɛzi bɛhyehyɛ abɔdeɛ mɔɔ ngoane wɔ nu yɛɛ kɛzi ɔdi ye gyima pɛpɛɛpɛ la da ali a.”

6 Eza Denton hanle kɛ: “Ɛleka biala mɔɔ yɛkɛnlea, neɛnleanu biala mɔɔ yɛkɛyɛ la, yɛnwu nrɛlɛbɛ kpole mɔɔ tia adwenle mɔɔ menli lɛ kɛ ninyɛne rale mgbane ala la. Asoo debie mɔɔ rale arɛlevilɛ nu ala la bahola ahyehyɛ ɔ nwo kpalɛ mɔɔ nuhua ekyi bɔbɔ—ngoane tumi anzɛɛ awozule—kola bo mɔɔ yɛdayɛ mumua ne yɛkola yɛyɛ la azo, debie mɔɔ tia adwenle mɔɔ le kɛ ninyɛne rale mgbane ala, na ɔtɛla debie biala mɔɔ sonla adwenle kola yɛ wɔ adenle biala azo la ɔ?” Eza ɔhanle kɛ: “Ngakyile kpole kpalɛ wɔ ngoane ngɛkɛba nee abɔdeɛ mɔɔ ngoane ɛnle nu mɔɔ bɛhyehyɛ ye kpalɛ mɔɔ bie a le ezukɔtweaba la avinli.” Chet Raymo mɔɔ ɛbe abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛ nu la noko hanle kɛ: “Ɔsi me nwo . . . Ɔle kɛ asɛɛ bɛhyehyɛ ngoane ngɛkɛba nu ninyɛne ngyikyi ngyikyi ne mɔ bɛmaa bɛ gyima ne.”

7 Denton dwulale ye edwɛkɛ ne kɛ “menli mɔɔ gyi zo kyengye kɛ ninyɛne ɛhye mɔ amuala rale mgbane ala la” ɛlɛdie nwɔra ali. Nɔhalɛ nu, ɔfɛlɛ Darwin diedi mɔɔ kile kɛ tease abɔdeɛ rale mgbane ala la kɛ “maanzaleɛ ye anwo nwɔra kpole wɔ ɛvoya 20 ɛhye anu.”

Debie Mɔɔ Bɛhyehyɛ la Hyia Hyehyɛvolɛ

8, 9. Fa ndonwo kile kɛ debie biala mɔɔ bɛhyehyɛ la hyia hyehyɛvolɛ.

8 Ɔnrɛyɛ boɛ fee kɛ debie mɔɔ ngoane ɛnle nu la bahola ara ngoane nu arɛlevilɛ nu mɔɔ tɛ awie a yɛle a. Kyɛkyɛ, tease abɔdeɛ mɔɔ yɛ nwanwane mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo la amba mgbane ala, ɔluakɛ debie biala mɔɔ bɛhyehyɛ la hyia hyehyɛvolɛ. Asoo bie wɔ ɛkɛ mɔɔ tɛ awie a hyehyɛle a? Kyɛkyɛ, bie ɛnle ɛkɛ. Na debie biala mɔɔ ye ɛhyehyɛlɛ yɛ se la noko hyia hyehyɛvolɛ mɔɔ ɛbe kpalɛ.

9 Maa yɛyɛ ɛhye anwo ndonwo: Saa yɛnwu nvoninli bie a, yɛdie yɛto nu kɛ awie mɔɔ dolɔdolɔ nvoninli la wɔ ɛkɛ. Saa yɛkenga buluku bie a, yɛdie yɛto nu kɛ awie a hɛlɛle a. Saa yɛnwu sua bie a, yɛnzu kpolera kɛ tɛ awie a zile a. Saa yɛnwu telafeke kɛnlaneɛ a, yɛze kɛ mɛlalilɛma wɔ ɛkɛ. Menli mɔɔ yɛle ninyɛne ɛhye mɔ amuala la lɛ atiakunlukpɔkɛ mɔɔ ɔti bɛyele a. Bie a yɛnze menli ɛhye mɔ anwo edwɛkɛ dɔɔnwo ɛdeɛ, noko yɛnzu kpolera kɛ bɛnle ɛkɛ.

10. Daselɛ mɔɔ kile kɛ Hyehyɛvolɛ Bedevinli bie wɔ ɛkɛ la boni a yɛnwu ye a?

10 Zɔhane ala a saa yɛnea kɛzi bɛhyehyɛ tease abɔdeɛ mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo pɛpɛɛpɛ wɔ nwanwane adenle zo la a ɔdi daselɛ kɛ Hyehyɛvolɛ Bedevinli bie wɔ ɛkɛ a. Bɛ muala bɛdi daselɛ kɛ Nrɛlɛbɛvolɛ Bedevinli bie wɔ ɛkɛ. Ɛhye noko le nɔhalɛ wɔ kɛzi bɛhyehyɛ yɛ maanzaleɛ ye pɛpɛɛpɛ wɔ nwanwane adenle zo mɔɔ nuhua nwɔlɔra ekpunli le mgbe mgbe dɔɔnwo na ekpunli ko biala anu nwɔlɔra le bebelebee la anwo. Anwomanyunlu abɔdeɛ ne mɔ di mɛla mɔɔ fane wuluwulu, wienyi, dede, kɛzi ninyɛne keha bɛ nwo, tumi mɔɔ twe ninyɛne bikye nwo nee mɔɔ twe ninyɛne ba aze la azo pɛpɛɛpɛ. Asoo mɛla bie wɔ ɛkɛ mɔɔ tɛ awie a lile a? Abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛ Dkt. Wernher von Braun mɔɔ ze anwumalɛne mɔɔ bɛfa bɛkɔ siane zo nwo edwɛkɛ la hanle kɛ: “Maanzaleɛ ye anu abɔdeɛ nu mɛla mɔɔ wɔ ɛkɛ la le pɛpɛɛpɛ, yemɔti ɔnyɛ se ɔmaa yɛ kɛ yɛkɛyɛ anwumalɛne mɔɔ kɔ siane zo na yɛkɛmaa ye mekɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔfa ɔdwu ɛkɛ a. Awie a lile mɛla ɛhye mɔ a.”

11. Duzu ati a ɔnle kɛ yɛka kɛ kɛmɔ yɛnnwu Hyehyɛvolɛ Bedevinli ne la ati, ɔnle ɛkɛ ɛ?

11 Nɔhalɛ nu, yɛngola yɛnva yɛ nye yɛnnwu Hyehyɛvolɛ Bedevinli nee Mɛla Maavolɛ ne. Noko asoo yɛsu kpolera kɛ tumi mɔɔ twe ninyɛne ba aze nee mɔɔ twe ninyɛne bikye nwo, lateleke, anzɛɛ anwoma nu tumi mɔɔ maa yɛte edwɛkɛ wɔ riledio nu la ɛnle ɛkɛ ɔluakɛ yɛnnwu bɛ la ati? Kyɛkyɛ, ɔboalekɛ yɛnwu gyima mɔɔ bɛyɛ a. Ɛnee akee duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛka kɛ Hyehyɛvolɛ Bedevinli nee Mɛla Maavolɛ bie ɛnle ɛkɛ ɔluakɛ yɛnnwu ye, wɔ mekɛ mɔɔ yɛkola yɛnwu ɔ sa anloa gyima mɔɔ yɛ nwanwane la ɛ?

12, 13. Kɛzi daselɛ mɔɔ yɛnwu ye la kile kɛ Bɔvolɛ bie wɔ ɛkɛ ɛ?

12 Paul Davies mɔɔ ɛbe wɔ abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛ edwɛkɛ nu la dwulale edwɛkɛ ne kɛ sonla amba mgbane ala. Ɔse: “Awie a bɔle yɛ guale ɛke a.” Ɔhanle maanzaleɛ ye anwo edwɛkɛ kɛ: “Abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛ nwo neɛnleanu dɔɔnwo mɔɔ meyɛ la ɛmaa melie meli kɛ bɛvale nrɛlɛbɛ kpole mɔɔ yɛ nwanwane la a bɛhyehyɛle maanzaleɛ ye a, yemɔti menrɛhola menrɛha kɛ ɔle edwɛkɛ mɔɔ ɛnlɛ ngyinlazo a. Menea a, menwu kɛ nwolɛ ngilenu dɔɔnwo wɔ ɛkɛ.”

13 Yemɔti daselɛ ne kile kɛ maanzaleɛ ye, azɛlɛ ne, nee tease abɔdeɛ mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo la amba mgbane ala. Bɛ muala bɛdi daselɛ kɛ Bɔvolɛ bie mɔɔ lɛ tumi na ɔze nrɛlɛbɛ kpole la wɔ ɛkɛ.

Mɔɔ Baebolo ne Ka

14. Duzu a Baebolo ne ka ye Bɔvolɛ ne anwo a?

14 Baebolo ne, alesama buluku mɔɔ ɛhyɛ kpalɛ la noko ka edwɛkɛ ko ne ala. Kɛ neazo la, ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hɛlɛle ye Baebolo buluku mɔɔ bɛfɛlɛ ye Hibuluma la anu kɛ: “Sonla ala a si sua a, yɛɛ Nyamenle noko a ɛyɛ ninyɛne muala a.” (Hibuluma 3:4) Baebolo buluku mɔɔ li awieleɛ mɔɔ ɛzoanvolɛ Dwɔn hɛlɛle la noko ka kɛ: “Yɛ Awulae nee yɛ Nyamenle! Ɛfɛta anyunlunyia, enililɛ, nee tumi. Ɔluakɛ ɛdawɔ a ɛbɔle ninyɛne kɔsɔɔti a. Wɔ ɛhulolɛ zo yɛɛ ɛbɔle bɛ a. Wɔ ɛhulolɛ zo yɛɛ bɛwɔ ɛkɛ a.”—Yekile 4:11.

15. Kɛ yɛbayɛ na yɛahola yɛanwu Nyamenle subane ne mɔ ɛ?

15 Baebolo ne kile kɛ ɔwɔ nuhua kɛ yɛngola yɛnnwu Nyamenle ɛdeɛ, noko yɛkola yɛnwu ye subane ne mɔ wɔ ninyɛne mɔɔ yeyɛ la anu. Ɔka kɛ: “Sumunli kɛ Nyamenle bɔle ewiade la yɛɛ ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔye ye su kpalɛ ne mɔɔ yɛ nye ɛnnwu ye la wienyi yeahile sonla a. Ninyɛne ɛhye mɔ a le ye damɛnlangoate tumi ne nee ye nyamenleyɛlɛ ne. Menli nwu ɛhye wɔ ninyɛne mɔɔ Nyamenle ɛbɔ la nu.”—Wulomuma 1:20.

16. Duzu ati a ɔwɔ kɛ ɔyɛ yɛ fɛ kɛ yɛngola yɛnva yɛ nye yɛnnwu Nyamenle a?

16 Yemɔti Baebolo ne maa yɛgyinla ninyɛne mɔɔ wɔ ɛkɛ la azo yɛnwu kɛ Nyamenle bie mɔɔ lɛ tumi na ɔze nrɛlɛbɛ la a yɛle a. Eza noko ɔwɔ kɛ yɛ nye die kɛ yɛnnwu ye la, ɔluakɛ kɛ maanzaleɛ ye Bɔvolɛ la, ɔda ali kɛ ɔlɛ tumi kpole kpalɛ yemɔti dasanli mɔɔ le nwonane nee mogya la ɛnrɛhola ɛnrɛnwu ye na ɔnrɛnyia ngoane. Na zɔhane pɛpɛɛpɛ yɛɛ Baebolo ne ka a: “Awie biala ɛnrɛnwu [Nyamenle] . . . na ɔnrɛdɛnla ngoane nu.”—Adendulɛ 33:20.

17, 18. Duzu ati a ɔwɔ kɛ edwɛkɛ mɔɔ kile kɛ Bɔvolɛ bie wɔ ɛkɛ la kyia yɛ a?

17 Ɔwɔ kɛ yɛmaa edwɛkɛ mɔɔ kile kɛ Hyehyɛvolɛ Kpole, Tumivolɛ Bedevinli bie—Nyamenle—wɔ ɛkɛ la kyia yɛ kpalɛ. Saa Bɔvolɛ bie a bɔle yɛ a, ɛnee ɔlɛ adwenle anzɛɛ atiakunlukpɔkɛ bie mɔɔ ɔti ɔbɔle yɛ a. Saa bɛbɔle yɛ mɔɔ yɛlɛ atiakunlukpɔkɛ wɔ asetɛnla nu a, ɛnee anyelazo wɔ ɛkɛ ne kɛ ninyɛne bayɛ boɛ amaa yɛ kenlebie. Tɛ ye zɔ a, yɛbadɛnla aze na yɛawu mɔɔ yɛnlɛ anyelazo a. Yemɔti ɔhyia kpalɛ kɛ yɛkɛkpondɛ atiakunlukpɔkɛ mɔɔ Nyamenle lɛ maa yɛ la. Saa yɛnwu ye a yɛɛ yɛbahola yɛakpa mɔɔ nee ye atiakunlukpɔkɛ le ko anzɛɛ mɔɔ nee ye ɛnle ko la a.

18 Bieko, Baebolo ne kile kɛ Bɔvolɛ ne le ɛlɔlɛ Nyamenle mɔɔ dwenle yɛ nwo kpalɛ a. Ɛzoanvolɛ Pita hɛlɛle kɛ: “Ɔdwenle bɛ nwo.” (1 Pita 5:7; eza nea Dwɔn 3:16; yɛɛ 1 Dwɔn 4:8, 16.) Adenle ko mɔɔ yɛbahola yɛalua zo yɛanwu kɛ Nyamenle dwenle yɛ nwo la a le kɛ yɛbazuzu kɛzi ɔbɔle yɛ adwenle nee yɛ sonlabaka ne ɔmanle ɔyɛle nwanwane la anwo.

‘Bɛyɛle Yɛ Mɔɔ Yɛ Nwanwane’

19. Nɔhalɛ edwɛkɛ boni a edwɛndolɛnli Devidi twe yɛ adwenle kɔ zo a?

19 Edwɛndolɛnli Devidi hanle ye Baebolo ne anu kɛ: “Kɛzi ɛyɛle me la yɛ ɛzulolɛ yɛɛ nwanwane.” (Edwɛndolɛ 139:14, NW) Ɛhye le nɔhalɛ wienyi, ɔluakɛ Hyehyɛvolɛ Bedevinli ne hyehyɛle yɛ adwenle nee yɛ sonlabaka ne manle ɔyɛle nwanwane.

20. Duzu a encyclopedia bie ka ye sonla adwenle nwo a?

20 Kɛ neazo la, wɔ adwenle ne yɛ ɛzulolɛ tɛla kɔmputa biala. The New Encyclopædia Britannica ne kile kɛ: “Ngitanwolilɛ mɔɔ kɔ zo wɔ sonlabaka ne anu la tɛla mɔɔ kɔ zo wɔ telefuu gyima kpole biala anu la; kɛzi sonla adwenle kola di ngyegyelɛ nwo gyima la tɛla mɔɔ kɔmputa mɔɔ bɛziezie ye kpalɛ kola yɛ la.”

21. Saa yɛnwu mɔɔ adwenle ne kola yɛ la a, adwenle boni a ɔwɔ kɛ yɛnyia a?

21 Wɔ adwenle kola fa edwɛkɛ nee nvoninli mgbe dɔɔnwo sie, noko tɛ mɔɔ ɔyɛ la ala ɛne. Ɔkola ɔmaa ɛsukoa nvonloma ɛbɔlɛ, kpanwo ɛdonlɛ, aneɛ gyɛne, kɛzi bɛfa kɔmputa bɛdi gyima anzɛɛ bɛka anwumalɛne la. Ɛkola ɛnwu kɛzi ɛnwomenlelielɛ mekɛ anzɛɛ baka ma bie fɛlɛko bayɛ. Ɛkola ɛsuzu ninyɛne nwo na ɛyɛ. Eza noko ɛkola ɛyɛ ngyehyɛleɛ, ɛkile anyezɔlɛ, ɛda ɛlɔlɛ ali, na ɛfa wɔ adwenle nzuzulɛ ɛto dɛba ne, ɛnɛ, nee kenlebie ɛdeɛ nwo. Kɛmɔ dasanli ɛngola ɛnyɛ debie mɔɔ yɛ nwanwane mɔɔ le kɛ sonla adwenle la ati, ɔda ali kɛ Ahenle mɔɔ hyehyɛle adwenle ne la ze nrɛlɛbɛ yɛɛ ɔlɛ tumi kpole ɔtɛla dasanli biala.

22. Duzu a abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvoma die to nu wɔ sonla adwenle ne anwo a?

22 Abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvoma ɛha adwenle ne anwo edwɛkɛ kɛ: “Kɛzi milahyinli kpomgbondee ɛhye anu ninyɛne mɔɔ bɛhyehyɛ la di gyima pɛpɛɛpɛ wɔ nwanwane adenle zo la abo ɛdelɛ yɛ se. . . . Alesama ɛnrɛwie gyima mɔɔ adwenle ne di la abo te ɛlɛ.” (Scientific American) Raymo se: “Saa yɛbaha nɔhalɛ a, yɛnze kɛzi sonla adwenle ne fa edwɛkɛ sie anzɛɛ kakye edwɛkɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔkulo la anwo edwɛkɛ dɔɔnwo. . . . Ngoane ngɛkɛba mgbe mgbe ɛya wɔ sonla adwenle ne anu. Ngoane kɛkɛba ko biala nee ngoane ngɛkɛba apenle apenle mɔɔ ɛha la di ngitanwo. Na kɛzi bɛdi ngitanwo la yɛ nwanwane kpole.”

23, 24. Bobɔ sonlabaka ne nvɛyeba mɔɔ yɛ nwanwane la bie duma, na duzu a awie hanle ye wɔ ɛhye anwo a?

23 Ɛ nye nwu debie kpalɛ na ɔkola ɔyɛ nzenzaleɛ mɔɔ fɛta la ɔtɛla mɔɔ milahyinli biala mɔɔ bɛfa bɛkye nvoninli kola yɛ la; nɔhalɛ nu, ɔdaye mumua ne ɔkola ɔkye nvoninli ngakyile dɔɔnwo. Ɛ nzo kola te dede ngakyile na ɔmaa ɛnwu ɛleka mɔɔ ɔvi la. Wɔ ahonle ne kola bɔ mogya kɔ sonlabaka ne ɛleka biala na menli mɔɔ ɛbe milahyinli ɛyɛlɛ nu la ɛtɛkolale ɛtɛyɛle ye ɛsaso. Wɔ sonlabaka ne nvɛyeba mɔɔ ɛha la noko yɛ nwanwane, bie mɔ a le: ɛ bonyi, ɛ tafinlima, ɛ sa, yɛɛ ninyɛne mɔɔ maa ɛdie ɛnwomenle nee mɔɔ twe aleɛ mɔɔ ɛdi la anu anwosesebɛ la.

24 Ɛhye ati, awie bie mɔɔ bɛbɔle ye ɛkpa kɛ ɔhyehyɛ kɔmputa kpole bie la hanle kɛ: “Saa me kɔmputa ne hyia hyehyɛvolɛ a, ɛnee akee kɛ ɔyɛ mɔɔ milahyinli ɛhye, mɔɔ le me sonlabaka ne, mɔɔ abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛ kɔsɔɔti da ali wɔ nu—na ɔle maanzaleɛ kpole ɛhye foa ekyi bie ala la ɛngyia hyehyɛvolɛ ɛ?”

25, 26. Duzu a ɔwɔ kɛ Hyehyɛvolɛ Bedevinli ne kola ka kile yɛ a?

25 Kɛmɔ menli mɔɔ yɛ anwumalɛne, kɔmputa, basekɛ, nee ninyɛne gyɛne lɛ atiakunlukpɔkɛ mɔɔ ɔti bɛyɛ la, zɔhane ala a adwenle nee sonlabaka ne Hyehyɛvolɛ ne lɛ atiakunlukpɔkɛ mɔɔ ɔti ɔyɛle a. Na kɛmɔ yɛ nuhua biala ɛtɛkolale ɛtɛyɛle mɔɔ yeyɛ la bie la ati, ɔda ali kɛ Hyehyɛvolɛ ne ze nrɛlɛbɛ kpole tɛla sonla. Ɛnee nrɛlɛbɛ wɔ nu kɛ Yemɔ a ɔbahola yeaha deɛ mɔɔ ɔti ɔbɔle yɛ, deɛ mɔɔ ɔti ɔvale yɛ ɔguale azɛlɛ ye azo, yɛɛ mɔɔ bado yɛ kenlebie la yeahile yɛ a.

26 Saa yɛsukoa zɔhane ninyɛne ne mɔ a, yɛɛ yɛbahola yɛava yɛ adwenle nee yɛ sonlabaka ne mɔɔ yɛ nwanwane mɔɔ Nyamenle ɛva ɛmaa yɛ la yɛali yɛ asetɛnla nu atiakunlukpɔkɛ nwo gyima a. Noko akee, nwane a bahola ahile yɛ Ye atiakunlukpɔkɛ ne anwo debie a? Na nienwu a yɛbanwu ɛhye a?

[Debiezukoalɛ kpuyia ne mɔ]

[Nvoninli wɔ mukelɛ 7]

Adenle kpalɛ mɔɔ ɛbalua zo wɔanwu deɛ mɔɔ ɔti bɛhyehyɛle debie bie la a le kɛ ɛbabiza hyehyɛvolɛ ne

[Nvoninli wɔ mukelɛ 8]

Ɛbahola wɔanwu kɛzi bɛhyehyɛ tease abɔdeɛ bɛmaa yeyɛ nwanwane la wɔ ngoane ngɛkɛba nu ninyɛne ngyikyi ngyikyi mɔɔ maa yɛnyia awozule la anu

[Nvoninli wɔ mukelɛ 9]

“Kɛzi sonla adwenle kola di ngyegyelɛ nwo gyima la tɛla mɔɔ kɔmputa mɔɔ bɛziezie ye kpalɛ kola yɛ la”