Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 8

“Ɛhye Ati A Bɛzoanle Me A”

“Ɛhye Ati A Bɛzoanle Me A”

1-4. (a) Adenle kɛnlɛma boni a Gyisɛse luale zo hilehilele Samɛleanli raalɛ bie a, na duzu a vi nu rale a? (b) Duzu a ye ɛzoanvolɛma ne yɛle a?

 GYISƐSE nee ye ɛdoavolɛma ɛdia dɔnehwele dɔɔnwo. Bɛvi Dwudiya bɛlɛkɔ Galeli mɔɔ wɔ sɔlɔ afoa nu la. Adenle ne mɔɔ le sikalɛ mɔɔ fa Samɛlea la le kɛyɛ kenle nsa adenle. Mɔɔ bɛbikyele sua ekyi bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Saekaa wɔ kɛyɛ ewiazo bulu nee nwiɔ la, bɛgyinlanle na bɛliele bɛ menle.

2 Mɔɔ Gyisɛse ɛzoanvolɛma ne hɔle kɛ bɛkadɔ aleɛ la, ɔhɔdɛnlanle bula bie mɔɔ wɔ sua ne kandiba la azo kɛ ɔdie ɔ menle. Raalɛ bie rale kɛ ɔbaza nzule. Anrɛɛ Gyisɛse bahola aye ɔ nye mɔɔ ɔ nee ye ɛnrɛdendɛ a. Ɔluakɛ “ɛnee adendulɛ ne ɛmaa Gyisɛse ɛvɛ.” (Dwɔn 4:6) Anrɛɛ Gyisɛse bahola aheda ɔ nye alie ɔ menle mɔɔ ɔ nee Samɛleanli raalɛ ne ɛnrɛdendɛ fee a. Kɛ mɔɔ yɛnwunle ye wɔ buluku ɛhye Tile 4 ne anu la, ɛnee raalɛ ne ze kɛ Dwuunli biala nee ye ɛnrɛdendɛ. Noko, Gyisɛse nee ye dendɛle.

3 Ɔvale debie mɔɔ raalɛ ne yɛ ye alehyenlɛ biala la ɔyɛle ndonwo​—debie mɔɔ ɔgua zo ɔlɛyɛ la. Yera kɛ ɔbaza nzule; Gyisɛse hanle ngoane nzule mɔɔ ɔnrɛmaa nzuhɔne ɛnrɛhu ye wɔ sunsum nu la anwo edwɛkɛ. Raalɛ ne hanle edwɛkɛ dɔɔnwo mɔɔ anrɛɛ ɔbamaa bazu kpolera a. a Gyisɛse andoa edwɛkɛ mɔɔ raalɛ ne hanle la azo, ɔhɔle zo ɔhanle ye edwɛkɛ ne ɔhilele ye. Ɔhwenle adwenle ɔhɔle sunsum nu ninyɛne zo, nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nee Gyihova Nyamenle anwo zo. Ye edwɛkɛ ne boale menli dɔɔnwo, ɔluakɛ raalɛ ne hɔbɔle sua ne azo mrenyia amaneɛ na ɛnee bɛdabɛ noko bɛkulo kɛ bɛtie Gyisɛse.​—Dwɔn 4:3-42.

4 Mɔɔ ɛzoanvolɛma ne ziale rale la, kɛzi bɛdele nganeɛ wɔ daselɛ kɛnlɛma mɔɔ ɛnee Gyisɛse ɛlɛdi la anwo ɛ? Bɛ nye anlie nwolɛ fee. Ɔzinle bɛ nwo bɔbɔ kɛ Gyisɛse nee raalɛ ne ɛlɛtendɛ la, na ɔbara kɛ bɛanga ɛhwee bɛangile raalɛ ne. Mɔɔ raalɛ ne hɔle la, bɛhanle bɛhilele Gyisɛse fane dɔɔnwo kɛ ɔli aleɛ ne mɔɔ bɛ nee ye ɛra la bie. Noko, Gyisɛse zele bɛ kɛ: “Melɛ aleɛ medi mɔɔ bɛnze a.” Ɔzinle bɛ nwo ɔluakɛ bɛzuzule kɛ Gyisɛse ɛlɛka nwonane afoa nu aleɛ nwo edwɛkɛ. Akee ɔhilele nu kɛ: “Me aleɛ a le kɛ mebayɛ ahenle mɔɔ zoanle me la ɛhulolɛdeɛ na meawie ye gyima ne.” (Dwɔn 4:32, 34) Ɔti Gyisɛse maanle bɛnwunle kɛ ye gyima titili mɔɔ ɔyɛ ye wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu la anwo hyia ye kpalɛ tɛla aleɛlilɛ. Na ɔkulo kɛ bɛdabɛ noko bɛte nganeɛ zɔhane ala wɔ gyima ne anwo. Duzu gyima ɔ?

5. Gyima titili boni a Gyisɛse yɛle a, na duzu a yɛbazuzu nwo wɔ tile ɛhye anu a?

5 Mekɛ bie Gyisɛse hanle kɛ: “Ɔwɔ kɛ mebɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkpa ne nolo . . . , ɔluakɛ ɛhye ati a bɛzoanle me a.” (Luku 4:43) Ɛhɛe, bɛzoanle Gyisɛse kɛ ɔraha na ɔhilehile Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo debie. b Gyima ko ne ala a Gyisɛse ɛdoavolɛma yɛ ye ɛnɛ a. Ɔti, ɔhyia kɛ yɛsuzu deɛmɔti Gyisɛse hanle edwɛkɛ ne, debie mɔɔ ɔhanle nwolɛ edwɛkɛ nee subane mɔɔ ɔlale ye ali wɔ ye gyima ne anwo la anwo.

Deɛmɔti Gyisɛse Hanle Edwɛkɛ Ne La

6, 7. Kɛzi Gyisɛse kulo kɛ “kilehilevolɛ biala” te nganeɛ wɔ edwɛkpa ne mɔɔ ɔbɔ ye nolo la anwo ɛ? Maa neazo.

6 Maa yɛnlea kɛzi Gyisɛse dele nganeɛ wɔ nɔhalɛ ne mɔɔ ɔhilehilele la anwo; akee yɛbazuzu subane mɔɔ ɔlale ye ali ɔhilele menli mɔɔ ɔhilehilele bɛ la anwo. Gyisɛse yɛle ndonwo sikalɛ bie vale hilele kɛzi ɔte nganeɛ wɔ nɔhalɛ ne mɔɔ Gyihova hilehilele ye mɔɔ ɔfa yeahilehile awie mɔ la anwo. Ɔhanle kɛ: “Kilehilevolɛ biala mɔɔ bɛhilehile ye anwuma Belemgbunlililɛ ne anwo debie la le kɛ suamenle bie mɔɔ ye ninyɛne fofolɛ nee dɛba fi ɛleka mɔɔ ɔfa ye ninyɛne ɔsie la.” (Mateyu 13:52) Duzu ati a suamenle ne mɔɔ wɔ ndonwo ɛhye anu la ye ninyɛne fi ye ninyɛnezielɛleka ne a?

7 Tɛ kɛ suamenle ne kile kɛ ɔlɛ ninyɛne kɛ mɔɔ Belemgbunli Hɛzikaya yɛle ye mekɛ bie na ɔnwunle nwolɛ amaneɛ la. (2 Arelemgbunli 20:13-20) Duzu a maa suamenle ne yɛ ɛhye a? Suzu neazo ɛhye anwo nea: Wɔhɔkpɔla kilehilevolɛ bie mɔɔ ɛbu ye kpalɛ la wɔ ye sua nu. Yeye ngɛlata nwiɔ yevi ye kɔba ne anu​—ko le dɛba yɛɛ ko le fofolɛ. Ye papa a hɛlɛle ye ngɛlata ɛhye a​—ko ɛnyia ɛvolɛ dɔɔnwo, ɔhɛlɛle ye mekɛ mɔɔ ɛnee kilehilevolɛ ne le kakula la yɛɛ kenlensa ye ala a yehɛlɛ ko ne a. Ɔfa anyelielɛ ɔka kɛzi ngɛlata ne mɔ sonle bolɛ nee kɛzi folɛdulɛ mɔɔ wɔ nu la maanle ye ɛbɛlabɔlɛ hakyile na ɔbahola yeaboa ɛdawɔ noko la anwo edwɛkɛ. Ngɛlata ne mɔ sonle bolɛ maa kilehilevolɛ ne yɛɛ nwolɛ hyia ye kpole kpalɛ. (Luku 6:45) Tɛ kɛ ɔfa yeadu ɔ nloa anu anzɛɛ ɔkpondɛ nvasoɛ bie wɔ zo la ati a ɔlɛfa yeahile wɔ a, emomu amaa yeaboa wɔ na wɔanwu bolɛ mɔɔ bɛsonle la ati ɔ.

8. Ndelebɛbo kpalɛ boni ati a yɛte nganeɛ kɛ nɔhalɛ ne mɔɔ yɛsukoa ye wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu la sonle bolɛ a?

8 Adwenle ko ne ala ati a Gyisɛse, Kilehilevolɛ Kpole ne, hanle nɔhalɛ ne mɔɔ vi Nyamenle ɛkɛ la hilele awie mɔ a. Ɛnee nɔhalɛ zɔhane mɔ sonle bolɛ kpole maa ye. Ɛnee ɔkulo nɔhalɛ ne mɔ na ɔ nye die kɛ ɔbaha nwolɛ edwɛkɛ yeahile awie mɔ. Ɛnee ɔkulo kɛ ye ɛdoavolɛma kɔsɔɔti, “kilehilevolɛ biala” te nganeɛ zɔhane ala. Asoo yɛte nganeɛ zɔ? Ndelebɛbo kpalɛ bie ati yɛkulo nɔhalɛ biala mɔɔ yɛsukoa yɛfi Nyamenle Edwɛkɛ ne anu la. Nɔhalɛ ne sonle bolɛ maa yɛ, saa ɔle debie mɔɔ yɛze ye dɛba anzɛɛ ɔle nzenzaleɛ mɔɔ bɛyɛ ye kenlensa ye bɔbɔ a. Saa yɛfa anyelielɛ yɛfi ahonle nu yɛka edwɛkɛ ne na yɛkɔ zo yɛkulo mɔɔ Gyihova ɛhilehile yɛ la a, yɛmaa awie mɔ kulo nɔhalɛ ne kɛ mɔɔ Gyisɛse yɛle la.

9. (a) Kɛzi Gyisɛse bule menli mɔɔ ɔhilehilele bɛ la ɛ? (b) Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa subane mɔɔ Gyisɛse lale ye ali hilele menli la ɛ?

9 Eza Gyisɛse hulole menli mɔɔ ɔhilehilele bɛ la, kɛ mɔɔ yɛbazukoa nwolɛ edwɛkɛ dɔɔnwo wɔ Foa 3 ne anu la. Bɛhanle Mɛzaya ne anwo edwɛkɛ bɛdole ɛkɛ ne kɛ “ɔbaze koahweabane nee ehyianli anwunvɔne.” (Edwɛne 72:13) Nɔhalɛ nu, ɛnee Gyisɛse dwenle menli nwo. Ɛnee nzuzulɛ nee adwenle mɔɔ ka bɛ maa bɛyɛ ninyɛne la anwo edwɛkɛ hyia ye; ɛnee adesoa mɔɔ bɛzo nee ninyɛne mɔɔ si bɛ adenle mɔɔ ɔmmaa bɛnde nɔhalɛ ne abo la anwo edwɛkɛ gyegye ye. (Mateyu 11:28; 16:13; 23:13, 15) Kɛ neazo la, kakye Samɛleanli raalɛ ne. Ɔzinle ɔ nwo kɛ Gyisɛse nee ye dendɛle la. Ye ɛbɛlabɔlɛ nu edwɛkɛ mɔɔ Gyisɛse hanle la maanle ɔliele ɔdole nu kɛ ɔle ngapezonli na ɔhanle ɔ nwo edwɛkɛ ɔhilele awie mɔ. (Dwɔn 4:16-19, 39) Nɔhalɛ nu, ɛnɛ Gyisɛse ɛdoavolɛma ɛngola ɛnnwu menli mɔɔ bɛka edwɛkɛ ne bɛkile bɛ la ahonle nu. Noko, yɛbahola yɛamaa yɛ nye alie menli nwo kɛ mɔɔ Gyisɛse yɛle la; yɛbahola yɛamaa bɛanwu kɛ yɛdwenle bɛ nwo, yɛɛ yɛbahola yɛaha edwɛkɛ mɔɔ bɛ nye die nwo mɔɔ di bɛ ngyegyelɛ nee bɛ ngyianlɛ nwo gyima la.

Mɔɔ Gyisɛse Hanle Nwolɛ Edwɛkɛ La

10, 11. (a) Duzu a Gyisɛse hanle nwolɛ edwɛkɛ a? (b) Duzu ati a menli hyia Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo a?

10 Duzu a Gyisɛse hanle nwolɛ edwɛkɛ a? Asɔne dɔɔnwo mɔɔ bɛkile kɛ bɛgyi ɔ gyakɛ anu la ngilehilelɛ maa ɔyɛ kɛ menli ɛbɛlabɔlɛ nu nzenzaleɛ nwo edwɛkɛ a ɔhanle a. Anzɛɛ bie a ɛbadwenle kɛ ɔhanle maanyɛlɛ nu nzenzaleɛ nwo edwɛkɛ anzɛɛ ɔhanle kɛ ngoane mɔɔ awie banyia la a anwo hyia kpalɛ a. Noko akee, kɛ mɔɔ yɛlimoa yɛnwu ye la, Gyisɛse hanle ye wienyi kɛ: “Ɔwɔ kɛ mebɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkpa ne nolo.” Duzu a ɛhye kile a?

11 Kakye kɛ mekɛ mɔɔ Seetan limoale dendɛle tiale Gyihova duma ne nee ye tumililɛ ne la ɛnee Gyisɛse wɔ anwuma. Nea kɛzi ɔyɛle Gyisɛse nyane wɔ mekɛ mɔɔ bɛdendɛle bɛtiale ɔ Ze mɔɔ ɔdi pɛlepɛle na bɛzɛkyele ye duma kɛ ɔle Tumivolɛ mɔɔ fa ninyɛne mgbalɛ fea ye abɔdeɛ la a! Nea nyane mɔɔ Nyamenle Ara ne lile wɔ mekɛ mɔɔ Adam nee Yive mɔɔ bayɛ alesama awovolɛ la liele Seetan adalɛ ne dole nu la a! Gyisɛse nwunle kɛ ɔlua atuadelɛ ɛhye ati ɛtane nee ewule ɛha alesama abusua ne. (Wulomuma 5:12) Noko, nea kɛzi ɔ nye liele wɔ mekɛ mɔɔ ɔnwunle kɛ mekɛ bie ɔ Ze baziezie edwɛkɛ ne la!

12, 13. Edwɛkɛ boni a Nyamenle Belemgbunlililɛ ne baziezie a, na kɛzi Gyisɛse hilele kɛ Belemgbunlililɛ ne anwo hyia ye kpalɛ wɔ ye ɛzonlenlɛ gyima ne anu ɛ?

12 Edwɛkɛ boni a nwolɛ hyia kpalɛ kɛ bɛsiezie a? Ɔwɔ kɛ bɛte Gyihova duma nwuanzanwuanza ne anwo, bɛye evinli biala mɔɔ Seetan nee bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ ye afoa ɛmaa yera nwolɛ la. Saa bɛte Gyihova duma nwo a, ɔbamaa yeala ali kɛ ye tumililɛ anzɛɛ adenle mɔɔ ɔdua zo ɔdi tumi la le kpalɛ. Ɛnee Gyisɛse te edwɛkɛ ɛhye mɔ mɔɔ nwolɛ hyia la abo kpalɛ tɛla awie biala. Wɔ asɔneyɛlɛ nwo neazo ne anu, ɔhilehilele ye ɛdoavolɛma ne kɛ bɛlimoa bɛzɛlɛ kɛ ɔ Ze duma nwo ɛde, ɔ Ze Belemgbunlililɛ ne ɛrɛla, na akee bɛyɛ Nyamenle ɛhulolɛdeɛ wɔ azɛlɛ ye azo. (Mateyu 6:9, 10) Ɔnrɛhyɛ, Nyamenle Belemgbunlililɛ ne mɔɔ Kelaese Gyisɛse le zolɛ Belemgbunli la baye Seetan ngyehyɛleɛ ne mɔɔ ɛkpɔlɔ la avi azɛlɛ ye azo na yeava Gyihova tenlene tumililɛ ne yeazie ɛkɛ dahuu.​—Daneɛle 2:44.

13 Belemgbunlililɛ ɛhye a Gyisɛse hanle nwolɛ edwɛkɛ titili wɔ ye ɛzonlenlɛ gyima ne anu a. Edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle nee mɔɔ ɔyɛle la kɔsɔɔti boa maa yɛnwu kɛzi Belemgbunlililɛ ɛhye de nee kɛzi ɔbali Gyihova bodane nwo gyima la. Gyisɛse ammaa debie biala anzi ye adenle kɛ ɔbabɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkpa ne nolo. Wɔ ye mekɛ zo, ɛnee ninyɛne mɔɔ gyegye adwenle wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu nee nzisi dɔɔnwo wɔ ɛkɛ, noko ɔvale ye adwenle ɔziele edwɛkɛhanlɛ gyima ne azo. Asoo ɛhye kile kɛ ɛnee Gyisɛse ɛndwenle menli nwo, ɔ nye ɛnlie yɛɛ deɛ ko ne ala a ɔyɛ ɔ? Ɔnle zɔ fee!

14, 15. (a) Kɛzi Gyisɛse hilele kɛ ‘ɔle kpole ɔtɛla Sɔlɔmɔn ɛ’? (b) Kɛzi yɛbahola yɛazukoa Gyisɛse wɔ edwɛkɛhanlɛ gyima ne anu ɛ?

14 Kɛ mɔɔ yɛbanwu ye wɔ foa ɛhye anu la, Gyisɛse maanle ye ngilehilelɛ ne yɛle anyelielɛ. Ɔmaanle ɔhanle menli ahonle. Bie a yɛkakye Belemgbunli Sɔlɔmɔn nrɛlɛbɛvolɛ mɔɔ kpondɛle edwɛkɛ agbɔkɛ mɔɔ yɛ fɛ mɔɔ ɔle nɔhalɛ na ɔvale ɔhɛlɛle edwɛkɛ mɔɔ Gyihova vale ye sunsum ne maanle ye kɛ ɔhɛlɛ la. (Nolobɔvo 12:10) Gyihova maanle nrenyia ɛhye mɔɔ ɛnli munli la “ahonle mɔɔ anu pi” amaa yɛahola yɛaha ninyɛne dɔɔnwo le kɛ nloma, fɛlɛ, mbaka nee nane anwo edwɛkɛ. Menli vi maanle gyɛne nu radiele Sɔlɔmɔn. (1 Arelemgbunli 4:29-34) Noko akee, ɛnee Gyisɛse “le kpole tɛla Sɔlɔmɔn.” (Mateyu 12:42) Ɛnee ɔze nrɛlɛbɛ, ye ‘ahonle nu pi’ tɛla ye. Gyisɛse ɛlɛkilehile menli a, ɔfa ndelebɛbo kpole mɔɔ ɔlɛ ye wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu yɛɛ mɔɔ ɔlɛ ye wɔ nloma, nane, fɛlɛ, ɛyazonlɛ, maanle nu tɛnlabelɛ, edwɛkɛ mɔɔ ɛlɛsisi, tetedwɛkɛ nee ɛbɛlabɔlɛ nwo la ɔdi gyima. Noko, Gyisɛse ɛnva mɔɔ ɔyɛ la ɔndu ɔ nloa anu ɔngile awie mɔ. Ɔmaanle ye edwɛkɛ ne yɛle sikalɛ na nuhua lale ɛkɛ. Ɔnyɛ nwanwane kɛ ɛnee menli kulo kɛ bɛtie ye la!​—Maake 12:37; Luku 19:48.

15 Ɛnɛ, Kilisinema bɔ mɔdenle di Gyisɛse neazo ne anzi. Yɛnlɛ ye nrɛlɛbɛ nee ye adwenle kpole ne bie, noko yɛ kɔsɔɔti yɛze debie yɛɛ yɛlɛ anwubielɛ mɔɔ yɛbahola yɛava yɛali gyima yɛahilehile awie mɔ nɔhalɛ ne mɔɔ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu la. Kɛ neazo la, awovolɛ bahola ava anwubielɛ mɔɔ bɛnyia ye wɔ ngakula ɛtetelɛ nu la ayɛ neazo ahilehile ɛlɔlɛ mɔɔ Gyihova lɛ maa ɔ mra la anu. Bie mɔ noko bahola ava mɔɔ bɛze ye wɔ bɛ gyima nu, sukulu nu, menli nwo nee edwɛkɛ mɔɔ ɛlɛsisi la ayɛ neazo. Noko yɛnea boɛ kɛ yɛnrɛmaa debie biala ɛnrɛye yɛ adwenle ɛnrɛvi yɛ edwɛkɛ ne azo​—Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkpa ne.​—1 Timote 4:16.

Subane Mɔɔ Gyisɛse Nyianle Wɔ Ye Ɛzonlenlɛ Gyima Ne Anwo La

16, 17. (a) Subane boni a Gyisɛse nyianle wɔ ye ɛzonlenlɛ gyima ne anwo a? (b) Kɛzi Gyisɛse hilele kɛ ye ɛzonlenlɛ gyima ne a ɛnee le debie titili wɔ ye ɛbɛlabɔlɛ nu ɛ?

16 Gyisɛse bule ye ɛzonlenlɛ gyima ne kɛ anwonyia mɔɔ sonle bolɛ kpole. Ɔ nye liele kɛ ɔbaboa menli yeamaa bɛanwu kɛzi ye anwuma Selɛ ne de la bɔkɔɔ, na yeanva menli ngilehilelɛ nee amaamuo yeanda bɛ nye zo. Gyisɛse hulole kɛ ɔbaboa menli yeamaa bɛ nee Gyihova anyia agɔnwolɛvalɛ kpalɛ na bɛanyia dahuu ngoane nwo anyelazo. Ɔhulole kɛ ɔbahilehile menli edwɛkpa ne ɔluakɛ ɔze kɛ ɔbakyekye bɛ rɛle na yeamaa bɛ nye alie. Kɛzi ɔyɛle ɛhye ɛ? Maa yɛzuzu ndenle nsa anwo.

17 Mɔɔ limoa, Gyisɛse maanle ɛzonlenlɛ gyima ne hyianle ye titili wɔ ye ɛbɛlabɔlɛ nu. Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkɛhanlɛ ne a ɛnee le ye gyima titili a. Ɔti kɛ mɔɔ yɛnwunle ye wɔ Tile 5 ne anu la, Gyisɛse anva ninyɛne mgbole anzie ɔ nye zo. Ɔvale ɔ nye ɔziele debie mɔɔ nwolɛ hyia kpole kpalɛ la azo na ɔdule menli folɛ kɛ bɛyɛ zɔ. Yeammaa ninyɛne dɔɔnwo mɔɔ die mekɛ mɔɔ ɔbadɔ, yeanlea zo na yeaziezie anzɛɛ yeakpondɛ bie yeazie ɔ bo zo la andwehwe ye adwenle. Ɔmaanle ye ɛbɛlabɔlɛ yɛle sikalɛ ɔti debie biala andwehwe ye adwenle anvi ye ɛzonlenlɛ gyima ne azo.​—Mateyu 6:22; 8:20.

18. Mɔdenle boni a Gyisɛse bɔle yɛle ye ɛzonlenlɛ gyima ne a?

18 Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, Gyisɛse bɔle mɔdenle yɛle ye ɛzonlenlɛ gyima ne. Ɔvale ye anwosesebɛ ɔyɛle, na ɔdiale mayɛlɛ dɔɔnwo wɔ Palɛsetanye amuala ɔkpondɛle menli ɔhanle edwɛkɛ ne ɔhilele bɛ. Ɔdendɛle ɔhilele bɛ wɔ bɛ awuke nu, gua ne mɔ azo, gua nu yɛɛ ɛleka ngakyile dɔɔnwo. Ɔhanle edwɛkɛ ne wɔ mekɛ bɔbɔ mɔɔ ɛnee ɔhyia kɛ ɔdie ɔ menle, ɔdi aleɛ, ɔno nzule anzɛɛ ɔ nee ɔ gɔnwo mɔ mɔɔ bikye ye la die bɛ menle ekyi la. Mɔɔ ɔlɛwu bɔbɔ la, ɔhɔle zo ɔhanle Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkɛ ɔhilele awie mɔ!​—Luku 23:39-43.

19, 20. Ndonwo boni a Gyisɛse yɛle vale hilele kɛ edwɛkɛhanlɛ gyima ne hyia ndɛndɛ a?

19 Mɔɔ tɔ zo nsa, Gyisɛse bule ɛzonlenlɛ gyima ne kɛ nwolɛ hyia ndɛndɛ. Kakye adawu mɔɔ ɔ nee Samɛleanli raalɛ ne bɔle wɔ bula ne azo wɔ Saekaa sua ne kandiba la. Ɔda ali kɛ Gyisɛse ɛzoanvolɛma ne annwu kɛ ɛnee ɔhyia ndɛndɛ kɛ bɛka edwɛkpa ne bɛkile awie mɔ. Gyisɛse hanle hilele bɛ kɛ: “Asoo bɛnga kɛ yeha siane nna na ma ɛdelɛ mekɛ ne adwu ɔ? Nea! Meka meahile bɛ kɛ: Bɛmaa bɛ nye zo bɛnlea ɛya ne mɔ anu kɛ ma ɛbolo mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛte a.”​—Dwɔn 4:35.

20 Gyisɛse yɛle zɔhane ndonwo ne ɔlua ɛlobɔ mɔɔ ɛnee bɛwɔ nu la ati. Ɔbayɛ kɛ ɔle Keselɛve (November/December) siane ne anu. Ɛnee yeha siane nna na baale ma ɛdelɛ ne adwu, wɔ Akpabɛnwo Ɛvoyia ne anu, wɔ Naesan 14 ne azo. Ɔti ɛnee ɛyazonlɛma ne bu ye kɛ ma ɛdelɛ ne mekɛ ne ɛtɛdwule. Ɛnee mekɛ tɛbɔ nu. Na menli mɔɔ bɛka edwɛkɛ ne bɛahile bɛ la noko ɛ? Ɛnee menli dɔɔnwo kulo kɛ bɛtie, bɛsukoa, bɛbayɛ Kelaese ɛdoavolɛma na bɛnyia anyelazo kɛnlɛma mɔɔ Gyihova ɛlɛfa amaa la bie. Mɔɔ Gyisɛse nleanle sɛkɛlɛneɛ adenle zo ɛya ne anu la ɔnwunle kɛ ma ne kɔsɔɔti ɛbolo na anwoma ɛlɛbɔ bɛ mɔɔ kile kɛ ɔwɔ kɛ bɛte a. Ɛnee mekɛ ɛdwu mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ gyima ne ndɛndɛ a! Yemɔti, mekɛ mɔɔ sua bie azo amra bɔle mɔdenle kɛ bɛmaa Gyisɛse adɛnla bɛ nwo ɛkɛ la, ɔhanle kɛ: “Ɔwɔ kɛ mebɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkpa ne nolo wɔ azua mɔɔ ɛha la noko azo, ɔluakɛ ɛhye ati a bɛzoanle me a.”​—Luku 4:43.

21. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa Gyisɛse ɛ?

21 Yɛkola yɛsukoa Gyisɛse wɔ ndenle nsa ɛhye mɔ mɔɔ yɛzuzu nwo la kɔsɔɔti anu. Yɛbahola yɛamaa ɛzonlenlɛ gyima ne ayɛ debie titili wɔ yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu. Ɔnva nwo kɛ bie a yɛlɛ abusua anzɛɛ yɛyɛ nwonane afoa nu gyima la, yɛbahola yɛahile kɛ yɛfa ɛzonlenlɛ gyima ne yɛdimoa yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu ɔlua mɔdenle mɔɔ yɛbɔ yɛfa yɛ nwo yɛwula ɛzonlenlɛ gyima ne anu dahuu kɛ mɔɔ Gyisɛse yɛle la azo. (Mateyu 6:33; 1 Timote 5:8) Yɛbahola yɛabɔ mɔdenle yɛava yɛ mekɛ, yɛ anwosesebɛ nee yɛ anwonyia yɛaboa ɛzonlenlɛ gyima ne. (Luku 13:24) Eza yɛbahola yɛamaa yɛadɛnla yɛ adwenle nu dahuu kɛ yɛ gyima ne anwo hyia ndɛndɛ. (2 Timote 4:2) Ɔwɔ kɛ yɛfa nwolɛ adenle biala mɔɔ yɛkɛnyia ye la yɛka edwɛkɛ ne!

22. Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ tile mɔɔ doa zo la anu a?

22 Eza Gyisɛse hilele kɛ ɔze kɛzi gyima ne anwo hyia la ɔti ɔyɛle ngyehyɛleɛ amaa ɔwu a badoa gyima ne azo. Ɔhanle ɔhilele ye ɛdoavolɛma kɛ bɛdoa zo bɛyɛ edwɛkɛhanlɛ nee ngilehilelɛ gyima ne. Gyima ɛhye a yɛbazuzu nwo wɔ tile mɔɔ doa zo la anu a.

a Kɛ neazo la, mekɛ mɔɔ raalɛ ne bizale ye deɛmɔti Dwuunli nee Samɛleanli ɛlɛtendɛ la, ɛnee ɔlɛka akɛsakɛsa bie mɔɔ wɔ Dwuuma nee Samɛleama avinli mɔɔ yehyɛ la anwo edwɛkɛ. (Dwɔn 4:9) Eza raalɛ ne hanle kɛ ye mgbanyima le Gyekɔbo abozoamra, edwɛkɛ mɔɔ ɛnee Dwuuma ɛnlie ɛndo nu fee la. (Dwɔn 4:12) Ɛnee bɛfɛlɛ Samɛleama Kutama bɛfa bɛkile kɛ bɛle nyɛvolɛ.

b Edwɛkɛhanlɛ kile kɛ ɛbɔ debie nolo. Ngilehilelɛ kile debie ko ne ala noko eza ɔkile kɛ ɛkile edwɛkɛ ne anu kpalɛ wɔahɔ moa. Ngilehilelɛ kpalɛ kile kɛ ɛkpondɛ ndenle wɔalua zo wɔamaa wɔ edwɛkɛ ne aha tievolɛma ahonle na bɛava mɔɔ bɛkɛde la bɛayɛ gyima.