Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 9

“Bɛhɔ, Bɛyɛ . . . Menli Me Ɛdoavolɛma”

“Bɛhɔ, Bɛyɛ . . . Menli Me Ɛdoavolɛma”

Saa ɛyazonlɛnli ma zonle na ɔ ngome ɔnrɛhola ye te a, duzu a ɔbahola yeayɛ a?

1-3. (a) Saa ɛyazonlɛnli ma zonle mɔɔ ɔ ngomekye ɔngola ye te a, duzu a ɔyɛ a? (b) Ngyegyelɛ boni a Gyisɛse hɔle nu wɔ ɛvolɛ 33 Y.M. a, na kɛzi ɔlile nwolɛ gyima ɛ?

 ƐYAZONLƐNLI bie ɛyia ngyegyelɛ. Siane ekyi mɔɔ ɛze ɛhɔ la, ɔzonle ye ɛya na ɔluale ma. Ɔnleanle ye boɛ ɔmaanle ɔfifile, na mekɛ mɔɔ ma ne zole la ɔ nye liele. Akee ma ɛdelɛ mekɛ ne ɛdwu mɔɔ ɔbanyia ye gyima ɛsesebɛ ne anwo ahatualɛ a. Ye ngyegyelɛ a le ɛhye: Ma ne zonle somaa mɔɔ ɔ ngomekye ɔnrɛhola ye te a. Amaa yeali ngyegyelɛ ɛhye anwo gyima la, ɔzile kpɔkɛ kɛ ɔbabɔ gyimayɛvoma ɛkpa yeamaa bɛaboa ye wɔ ye ɛya ne anu. Ɔboalekɛ ɔze kɛ mekɛ ekyi bie ala a ɔwɔ kɛ ɔfa ɔte ma ɛhye mɔɔ hyia ye la a.

2 Wɔ ɛvolɛ 33 Y.M., Gyisɛse mɔɔ ɛnee bɛdwazo ye bɛvi ewule nu la yiale tɛnlabelɛ zɛhae bie. Wɔ ye ɛzonlenlɛ gyima ne anu, ɔguale nɔhalɛ ma ne. Kɛkala ɔwɔ kɛ ɔte, noko ma ne zonle kpalɛ. Ɔwɔ kɛ bɛboɔboa menli dɔɔnwo mɔɔ diele edwɛkɛ ne la anloa bɛyɛ bɛ ɛdoavolɛma. (Dwɔn 4:35-38) Kɛzi Gyisɛse lile tɛnlabelɛ ne anwo gyima ɛ? Mɔɔ ɔka ekyii ɔkɔ anwuma na ɔwɔ boka bie azo wɔ Galeli la, ɔmaanle ye ɛdoavolɛma ne gyima kɛ bɛhɔkpondɛ gyimayɛvoma, ɔhanle kɛ: “Bɛhɔ, bɛyɛ maanle maanle kɔsɔɔti anu menli me ɛdoavolɛma, bɛzɔne bɛ . . . , bɛhilehile bɛ bɛmaa bɛli ninyɛne kɔsɔɔti mɔɔ meha mehile bɛ la azo.”​—Mateyu 28:19, 20.

3 Gyima ɛhye a maa awie yɛ Kelaese ɛdoavolɛ amgba a. Akee maa yɛzuzu kpuya nsa ɛhye mɔ anwo. Duzu ati a Gyisɛse hanle kɛ bɛkpondɛ gyimayɛvoma dɔɔnwo a? Kɛzi ɔtetele ye ɛdoavolɛma ne ɔmaanle gyima ɛhye ɛ? Kɛzi gyima ɛhye fale yɛ nwo ɛnɛ ɛ?

Deɛmɔti Bɛhyia Gyimayɛvoma Dɔɔnwo La

4, 5. Duzu ati a Gyisɛse angola anwie gyima mɔɔ ɔbɔle ɔ bo la ɛ, na saa ɔsia ɔkɔ anwuma a nwane mɔ a badoa gyima ne azo a?

4 Mɔɔ Gyisɛse bɔle ye ɛzonlenlɛ gyima ne abo wɔ ɛvolɛ 29 Y.M. la, ɛnee ɔze kɛ ɔlɛbɔ gyima mɔɔ ɔ ngome ɔnrɛwie ye yɛ la abo. Ɛnee ɔze kɛ ɛleka ekyi bie a ɔbahola yeahɔ a yɛɛ menli ekyi bie ala a ɔbahola yeaha Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne yeahile bɛ wɔ mekɛ ekyi mɔɔ ɛha la anu a. Nɔhalɛ nu, ɔhanle ye edwɛkɛ ne ɔhilele Dwuuma nee menli mɔɔ bɛhakyi bɛrayɛ Dwuuma la titili, “Yizilayɛ sua nu mboane mɔɔ bɛminli la.” (Mateyu 15:24) Noko, ɛnee “mboane mɔɔ bɛminli la” ɛde ɛkponde Yizilayɛ maanle kpole ne anu amuala. Bieko, ɛnee ɔwɔ kɛ awieleɛ bɔkɔɔ ne bɛka edwɛkpa ne wɔ azɛlɛsinli mɔɔ wɔ ewiade amuala la anu.​—Mateyu 13:38; 24:14.

5 Gyisɛse nwunle kɛ gyima dɔɔnwo baha mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ wɔ ye ewule nzi a. Ɔhanle ɔhilele ye nɔhalɛ ɛzoanvolɛ 11 ne kɛ: “Meka nɔhalɛ ne meahile bɛ, awie mɔɔ kɛla ye ali kɛ ɔlɛ diedi wɔ me nu la, ɔdaye noko ɔbayɛ gyima mɔɔ meyɛ la bie; na ɔbayɛ gyima mgbole mɔɔ tɛla ɛhye mɔ la, ɔluakɛ melɛkɔ Selɛ ne anwo lɔ.” (Dwɔn 14:12) Kɛmɔ ɛnee Ralɛ ne ɛlɛsia ahɔ anwuma la ati, ɛnee ɔwɔ kɛ ye ɛdoavolɛma​—tɛ ye ɛzoanvolɛ ne mɔ angome, emomu menli mɔɔ bayɛ ye ɛdoavolɛma kenle bie la kɔsɔɔti​—toa edwɛkɛhanlɛ nee ngilehilelɛ gyima ne azo. (Dwɔn 17:20) Gyisɛse vile mɛlɛbɛnwoaze nu liele dole nu kɛ bɛbayɛ gyima ‘mɔɔ tɛla ye ɛdeɛ ne la.’ Wɔ adenle boni azo? Wɔ ndenle nsa azo.

6, 7. (a) Ndenle boni mɔ azo a gyima mɔɔ Gyisɛse ɛdoavolɛma bayɛ la badɛla ye ɛdeɛ ne a? (b) Kɛzi yɛbala ye ali kɛ diedi mɔɔ Gyisɛse nyianle ye wɔ ye ɛdoavolɛma anu la fɛta ɛ?

6 Mɔɔ limoa, Gyisɛse ɛdoavolɛma bayɛ azɛlɛsinli dɔɔnwo anu gyima. Ɛnɛ bɛ daselɛlilɛ gyima ne ɛdwu ewiade ɛleka biala, yedɛla azɛlɛ mɔɔ Gyisɛse mumua ne hale edwɛkɛ ne wɔ zo la. Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, bɛbaha bɛahile menli dɔɔnwo. Ɛdoavolɛma ekyi ne mɔɔ Gyisɛse gyakyile bɛ ɛkɛ ne la anwo ɛzo ndɛndɛ ɛyɛ apenle apenle. (Gyima ne 2:41; 4:4) Kɛkala bɛ dodo le mgbe mgbe yɛɛ bɛsɔne menli fofolɛ apenle ɛya dɔɔnwo ɛvolɛ biala. Mɔɔ tɔ zo nsa, bɛbayɛ ye mekɛ tendenle​—bɛyɛ too yeradwu yɛ mekɛ ye azo, asɛɛ ɛvolɛ 2,000 anzi ɔvi mekɛ mɔɔ Gyisɛse ɛvolɛ nsa nee foa ɛzonlenlɛ gyima ne rale awieleɛ la.

7 Mɔɔ Gyisɛse hanle kɛ ‘bɛbayɛ gyima mgbole mɔɔ tɛla ɛhye mɔ la’ ɛnee ɔlɛkile anwodozo mɔɔ ɔlɛ ye wɔ ye ɛdoavolɛma ne anu la. Ɛnee ɔlɛfa gyima mɔɔ nwolɛ hyia ye kpole kpalɛ, “Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkpa ne” nolobɔlɛ nee nwolɛ ngilehilelɛ yeawula bɛ sa nu. (Luku 4:43) Ɛnee ɔdie ɔdi kɛ bɛbava nɔhalɛlilɛ bɛayɛ gyima ne. Duzu a ɛhye kile maa yɛ ɛnɛ a? Saa yɛfi yɛ ahonle nu yɛbɔ mɔdenle yɛyɛ ɛzonlenlɛ gyima ne a, ɛnee yɛlɛda ye ali kɛ ɔfɛta kɛ Gyisɛse nyianle diedi wɔ ye ɛdoavolɛma anu la. Asoo ɛhye ɛnle nwolɛ adenle kpole ɔ?​—Luku 13:24.

Ɔtetele Bɛ Kɛ Bɛli Daselɛ

Ɛlɔlɛ ka yɛ maa yɛka edwɛkɛ ne wɔ ɛleka biala mɔɔ yɛbanwu menli la

8, 9. Ɛzonlenlɛ gyima ne anwo neazo boni a Gyisɛse yɛle a, na kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa ye neazo ne wɔ yɛ ɛzonlenlɛ gyima ne anu ɛ?

8 Gyisɛse vale ɛzonlenlɛ gyima ne anwo ndetelɛ mɔɔ di munli la maanle ye ɛdoavolɛma. Ɔyɛle nwolɛ neazo kɛnlɛma ɔmaanle bɛ. (Luku 6:40) Wɔ tile ne mɔɔ li ɛhye anyunlu la anu, yɛzuzule kɛzi ɔyɛle ye ɛzonlenlɛ gyima ne la anwo. Suzu ɛdoavolɛma ne mɔɔ nee Gyisɛse hɔhanle edwɛkɛ ne la anwo nea. Bɛnwunle kɛ ɔhanle edwɛkɛ ne wɔ ɛleka biala mɔɔ ɔnwunle menli la​—azule nloa, boka zo, azuamgbole zo nee gua nu yɛɛ menli awuke nu. (Mateyu 5:1, 2; Luku 5:1-3; 8:1; 19:5, 6) Bɛnwunle kɛ ɔyɛ gyima ɛsesebɛ, ɔdwazo ndɛ ɔyɛ gyima too nɔɔzo. Ɛnee ɛzonlenlɛ gyima ne anwo hyia Gyisɛse kpalɛ! (Luku 21:37, 38; Dwɔn 5:17) Ye ɛdoavolɛma ne nwunle kɛ ɛlɔlɛ kpole mɔɔ ɔlɛ ɔmaa menli la a hanle ye maanle ɔyɛle zɔ a. Bie a bɛnwunle kɛ ɔ kunlu yelɛyela ye kpole maa menli ne. (Maake 6:34) Ɛnea a kɛzi Gyisɛse neazo ne hanle ye ɛdoavolɛma ne ɛ? Kɛzi anrɛɛ ɔbaha ɛ?

9 Kɛ Kelaese ɛdoavolɛma la, yɛsukoa ye neazo ne wɔ yɛ ɛzonlenlɛ gyima ne anu. Ɔti, saa yɛlɛka edwɛkɛ ne a yɛbɔ mɔdenle ‘yɛdi daselɛ bɔkɔɔ.’ (Gyima ne 10:42) Kɛ mɔɔ Gyisɛse yɛle la, yɛkɔ menli azua nu. (Gyima ne 5:42) Yɛyɛ nzenzaleɛ wɔ yɛ ngyehyɛleɛ nu, amaa yɛahɔ mekɛ mɔɔ menli dɔɔnwo wɔ sua nu la. Eza yɛdua nrɛlɛbɛ adenle zo yɛka edwɛkɛ ne wɔ ɛleka mɔɔ menli dɔɔnwo wɔ la​—gua zo, ɛleka mɔɔ menli tɛnla die bɛ menle, sotɔɔ nu yɛɛ gyima nu. Yɛkɔ zo “yɛyɛ gyima ɛsesebɛ na yɛyele yɛ nwo” wɔ ɛzonlenlɛ gyima ne anu, ɔluakɛ yɛbu ye kɛ nwolɛ hyia. (1 Timote 4:10) Menli nwo ɛlɔlɛ kpole ka yɛ maa yɛkpondɛ ndenle yɛdua zo yɛka edwɛkɛ ne wɔ ɛleka nee mekɛ biala mɔɔ yɛkɛnyia menli la.​—1 Tɛsalonaekama 2:8.

‘Menli 70 ne vale anyelielɛ ziale rale’

10-12. Debie mɔɔ nwolɛ hyia la boni a Gyisɛse hilehilele ye ɛdoavolɛma kolaa na yeazoa bɛ kɛ bɛhɔha edwɛkɛ ne a?

10 Adenle bieko mɔɔ Gyisɛse luale zo tetele ye ɛdoavolɛma ne la a le kɛ ɔmaanle bɛ adehilelɛ dɔɔnwo. Kolaa na yeazoa ye ɛzoanvolɛma 12 ne yɛɛ nzinlii ye ɛdoavolɛma 70 ne la, Gyisɛse limoale tetele bɛ. (Mateyu 10:1-15; Luku 10:1-12) Debie kpalɛ vi ndetelɛ ne anu rale, ɔluakɛ Luku 10:17 bɔ amaneɛ kɛ: “70 ne vale anyelielɛ” ziale rale. Maa yɛzuzu ninyɛne nwiɔ mɔɔ anwo hyia mɔɔ Gyisɛse hilehilele la anwo, ɔnva nwo kɛ ɛnee Dwuuma amaamuo ne le ngakyile wɔ Baebolo mekɛ nu la, ɔbaboa yɛ.

11 Gyisɛse hilehilele ye ɛdoavolɛma ne kɛ bɛva bɛ nwo bɛdo Gyihova anwo zo. Ɔhanle ɔhilele bɛ kɛ: “Bɛmmakpondɛ nvutuke anzɛɛ dwɛtɛ fufule anzɛɛ kɔbele bɛgua bɛ ezukoa ahodoku nu, anzɛɛ bɛmmafa aleɛ kodoku bɛtu adenle ne, anzɛɛ adɛladeɛ nwiɔ, anzɛɛ mgbɔlaboa anzɛɛ kpɔma, ɔluakɛ ɔfɛta kɛ bɛmaa gyimayɛvolɛ ne aleɛ.” (Mateyu 10:9, 10) Ɛnee adenduvoma ta fa ezukoa ahodoku sia bɛ nwo na bɛfa aleɛ kodoku mɔɔ bɛbava aleɛ bɛagua nu la nee mgbɔlaboa nwiɔ. Ɔti mekɛ mɔɔ Gyisɛse hanle hilele ye ɛdoavolɛma ne kɛ bɛmmafa ninyɛne ɛhye mɔ la, ɛnee mɔɔ ɔkpondɛ yeahile la a le kɛ: “Bɛva bɛ nwo bɛdo Gyihova anwo zo bɔkɔɔ, na ɔbali bɛ ngyianlɛ nwo gyima.” Gyihova baha menli mɔɔ badie edwɛkpa ne la ahonle yeamaa bɛazonle bɛ nyɛvolɛ kɛ mɔɔ ɛnee Yizilayɛma yɛ la amaa bɛ sa aha ninyɛne mɔɔ bɛhyia nwo la.​—Luku 22:35.

12 Eza Gyisɛse hilehilele ye ɛdoavolɛma ne kɛ bɛmmayɛ ninyɛne mɔɔ twehwe bɛ adwenle la. Ɔhanle kɛ: “Bɛmmabiza awie biala ahye.” (Luku 10:4) Asoo ɛnee Gyisɛse ɛlɛka kɛ bɛ nee menli mmatendɛ ɔ? Kyɛkyɛ. Wɔ Baebolo mekɛ nu ɛnee bɛyɛ ninyɛne dɔɔnwo wɔ ahyebizalɛ nu. Ɛnee ninyɛne dɔɔnwo nee adawubɔlɛ ndendenle boka ahyebizalɛ ne anwo. Baebolo nwo abɔlɔba ko ka kɛ: “Aduduleɛ amra ahyebizalɛ ɛnle kɛ yɛ ɛdeɛ ne mɔɔ yɛka yɛ nwo aze ekyi anzɛɛ yɛtende yɛ sa ala la, emomu ɛnee bɛyɛ bɛ nwo atuu fane dɔɔnwo, bɛbɔ bɛ ti aze, na bɔbɔ bɛbutu bɛ nyunlu aze. Ɛhye mɔ amuala die mekɛ.” Ɔti mɔɔ Gyisɛse hanle hilele ye ɛdoavolɛma ne kɛ bɛmmabiza ahye zɛhae la, ɛnee ɔlɛka yeahile bɛ kɛ: “Bɛva bɛ mekɛ ne bɛli gyima kpalɛ ɔluakɛ edwɛkɛ ne hyia ndɛndɛ.” a

13. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛahile kɛ adehilelɛ mɔɔ Gyisɛse vale maanle ɛdoavolɛma ne wɔ ɛvoya mɔɔ limoa la anu la anwo hyia yɛ a?

13 Yɛbu adehilelɛ mɔɔ Gyisɛse vale maanle ye ɛdoavolɛma wɔ ɛvoya mɔɔ limoa anu la kɛ nwolɛ hyia. Yɛfa yɛ nwo yɛto Gyihova anwo zo bɔkɔɔ wɔ yɛ ɛzonlenlɛ gyima ne anu. (Mrɛlɛbulɛ 3:5, 6) Yɛze kɛ saa ‘yɛkɔ zo yɛdimoa yɛkpondɛ Belemgbunlililɛ ne’ a yɛbanyia ninyɛne mɔɔ yɛhyia nwo la. (Mateyu 6:33) Menli mɔɔ fa mekɛ dɔɔnwo ka Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne wɔ ewiade amuala la di daselɛ kɛ wɔ mekɛ mɔɔ anu yɛ se bɔbɔ la anu, Gyihova maa bɛ sa ka mɔɔ bɛhyia la. (Edwɛne 37:25) Eza yɛze kɛ ɔnle kɛ yɛmaa debie biala twehwe yɛ adwenle. Saa yɛannea boɛ a, ewiade ɛhye bahola ahwehwe yɛ adwenle. (Luku 21:34-36) Noko, tɛ mekɛ ɛhye a ɔwɔ kɛ yɛmaa ninyɛne twehwe yɛ adwenle a. Menli ngoane la esiane nu, ɔti ɔwɔ kɛ yɛka edwɛkɛ ne ndɛndɛ. (Wulomuma 10:13-15) Saa yɛmaa ɔtɛnla yɛ adwenle nu kɛ ɔwɔ kɛ yɛka edwɛkɛ ne ndɛndɛ a, yɛnrɛmaa debie biala mɔɔ wɔ ewiade ye la ɛnrɛzɛkye yɛ mekɛ anzɛɛ yɛ anwosesebɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛfa yɛyɛ ɛzonlenlɛ gyima ne la. Kakye kɛ mekɛ mɔɔ ɛha la le ekyi yɛɛ ma dɔɔnwo ɛbolo mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛte a.​—Mateyu 9:37, 38.

Gyima Mɔɔ Ɔwɔ Kɛ Yɛyɛ Bie

14. Duzu a kile kɛ gyima mɔɔ bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Mateyu 28:18-20 la fale Kelaese ɛdoavolɛma kɔsɔɔti anwo a? (Eza nea ɔbodwɛkɛ ne.)

14 Gyisɛse mɔɔ bɛdwazo ye bɛvi ewule nu la luale edwɛkɛ, “Bɛhɔ, bɛyɛ . . . menli me ɛdoavolɛma” la azo ɔvale gyima kpole ɔwulale ye ɛdoavolɛma asa anu. Ɛnee tɛ ɛdoavolɛma mɔɔ wɔ Galeli boka ne azo la angome a wɔ ye adwenle nu a. b Gyima mɔɔ ɔvale ɔmaanle bɛ la a le kɛ bɛha edwɛkɛ ne bɛhile “maanle maanle kɔsɔɔti anu menli” na ɛnee bɛbayɛ ‘bɛahɔkpula mekɛ ɛhye awieleɛ.’ Ɔda ali kɛ, ɔwɔ kɛ Kelaese ɛdoavolɛma amuala mɔɔ yɛdayɛ noko yɛboka nwo la yɛ gyima ɛhye bie. Maa yɛnleɛnlea Gyisɛse edwɛkɛ mɔɔ bɛhɛlɛ wɔ Mateyu 28:18-20 la anu kpalɛ.

15. Duzu ati a nrɛlɛbɛ wɔ nu kɛ yɛbadie edwɛkɛ mɔɔ Gyisɛse hanle hilele ye ɛdoavolɛma ne la ɛ?

15 Kolaa na Gyisɛse ava gyima ne amaa la ɔhanle kɛ: “Bɛva tumi muala bɛmaa me wɔ anwuma nee azɛlɛ ye azo.” (Ngyɛnu 18) Asoo amgba Gyisɛse lɛ tumi kpole ɛhye? Ɛhɛe! Ɔle anwumabɔvolɛ kpanyinli, ɔnea anwumabɔvolɛ mgbe mgbe nwo zo. (1 Tɛsalonaekama 4:16; Yekile 12:7) Kɛmɔ Kelaese “le asafo ne ati” la ati, ɔlɛ tumi wɔ ye ɛdoavolɛma mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo la noko anwo zo. (Ɛfɛsɛsema 5:23) Ɔlɛdi tumi kɛ Mɛzaya Belemgbunli wɔ anwuma ɔvi 1914 mɔɔ ba la. (Yekile 11:15) Ɔlɛ tumi wɔ mowuamra anwo zo bɔbɔ, ɔluakɛ ɔkola ɔdwazo bɛ. (Dwɔn 5:26-28) Gyisɛse limoale hanle tumi mɔɔ ɔlɛ la anwo edwɛkɛ ɔvale ɔhilele kɛ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la ɛnle nzuzulɛ ala, emomu ɔle debie mɔɔ ɔse bɛyɛ. Nrɛlɛbɛ wɔ nu kɛ yɛbali zo, ɔluakɛ ye tumi ne ɛnvi ɔdaye mumua ne, emomu ɔvi Nyamenle.​—1 Kɔlentema 15:27.

16. Mɔɔ Gyisɛse hanle kɛ “bɛhɔ” la, ɛnee duzu a ɔkpondɛ kɛ yɛyɛ a, na kɛzi yɛyɛ gyima ɛhye ɛ?

16 Mɔɔ Gyisɛse hanle kɛ “bɛhɔ” la ɔmaanle bɛnwunle kɛzi gyima ne de la. (Ngyɛnu 19) Ɔkile kɛ yɛdayɛ a ɔwɔ kɛ yɛfa Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne yɛkɔ menli ne ɛkɛ a. Yɛbahola yɛalua ndenle ngakyile zo yɛayɛ gyima ɛhye kpalɛ. Azua nu daselɛlilɛ a le adenle kpalɛ mɔɔ yɛdua zo yɛka edwɛkɛ ne yɛkile menli a. (Gyima ne 20:20) Eza yɛkpondɛ ndenle yɛdua zo yɛdi daselɛ wɔ mekɛ mɔɔ yɛnle daselɛlilɛ nu; yɛbɔ mɔdenle yɛdimoa yɛbɔ adwelielilɛ bo wɔ mekɛ mɔɔ fɛta la anu dahuu. Yɛbahola yɛahakyihakyi ndenle mɔɔ yɛdua zo yɛka edwɛkɛ ne la anu amaa ɔ nee tɛnlabelɛ mɔɔ wɔ yɛ ɛkɛ ne la ayɛ ko. Noko debie ko a ɛngakyi a: ‘yɛkɔ’ na yɛkɔkpondɛ menli mɔɔ fɛta la.​—Mateyu 10:11.

17. Kɛzi yɛmaa menli bayɛ “ɛdoavolɛma” ɛ?

17 Akee Gyisɛse hilele bodane mɔɔ gyima ne gyi zo la, “bɛyɛ maanle maanle kɔsɔɔti anu menli me ɛdoavolɛma.” (Ngyɛnu 19) Kɛzi yɛmaa menli bayɛ “ɛdoavolɛma” ɛ? Nɔhalɛ nu, ɛdoavolɛ le sukoavo, awie mɔɔ bɛlɛkilehile ye la. Noko, ɛdoavolɛyɛlɛ ɛngile nɔhalɛ edwɛkɛ mɔɔ yɛka yɛahile menli la ala. Saa yɛ nee awie mɔ ɛlɛsukoa Baebolo ne a, yɛ bodane a le kɛ yɛboa bɛ yɛamaa barayɛ Kelaese ɛdoavolɛma. Yɛfa nwolɛ adenle mɔɔ yɛkɛnyia la yɛtwe adwenle yɛkɔ Gyisɛse neazo ne azo yɛfa yɛkile sukoavoma amaa bɛazukoa Gyisɛse kɛ bɛ Kilehilevolɛ, bɛabɔ ɛbɛla mɔɔ ɔbɔle la bie na bɛayɛ gyima mɔɔ ɔyɛle la bie.​—Dwɔn 13:15.

18. Duzu ati a ɛzɔnenlɛ nwo hyia kpalɛ wɔ ɛdoavolɛ bie ɛbɛlabɔlɛ nu a?

18 Yɛnwu gyima ne foa mɔɔ anwo hyia kpalɛ la wɔ edwɛkɛ ɛhye anu: “Bɛzɔne bɛ wɔ Selɛ ne, Ralɛ ne nee sunsum nwuanzanwuanza ne duma nu.” (Ngyɛnu 19) Ɛzɔnenlɛ le debie mɔɔ nwolɛ hyia kpole kpalɛ wɔ ɛdoavolɛ bie ɛbɛlabɔlɛ nu a, ɔluakɛ ɔle ye ahonle nu mɔɔ yevi yeyila ɔ nwo zo yemaa Nyamenle la anwo sɛkɛlɛneɛ mɔɔ fɛta. Ɔti, nwolɛ hyia maa ngoanelielɛ. (1 Pita 3:21) Saa ɛdoavolɛ mɔɔ bɛzɔne ye la bɔ mɔdenle sonle Gyihova kpalɛ a, ɔbahola yeanyia anyelazo kɛ ɔbanyia nyilalɛ dɔɔnwo wɔ ewiade fofolɛ ne anu. Wɔboa awie wɔmaa bɛzɔne ye kɛ Kelaese ɛdoavolɛ ɔ? Debie biala ɛmmaa yɛ nye ɛnlie ɛndɛla ɛhye wɔ Kilisiene ɛzonlenlɛ gyima ne anu.​—3 Dwɔn 4.

19. Duzu a yɛkilehile ɛdoavolɛma fofolɛ a, na duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛtoa zo wɔ bɛ ɛzɔnenlɛ ne anzi a?

19 Gyisɛse hilehilele gyima ne foa mɔɔ doa zo la anu kɛ: “Bɛhilehile bɛ bɛmaa bɛli ninyɛne kɔsɔɔti mɔɔ meha mehile bɛ la azo.” (Ngyɛnu 20) Yɛkilehile ɛdoavolɛma fofolɛ yɛmaa bɛdi Gyisɛse edwɛkɛ ne azo, bie a le Nyamenle nee yɛ gɔnwo mɔ mɔɔ yɛkulo bɛ yɛɛ menli mɔɔ yɛmaa barayɛ ɛdoavolɛma la. (Mateyu 22:37-39) Yɛkilehile bɛ ngyikyi ngyikyi yɛmaa bɛnwu kɛzi bɛbahilehile Baebolo nu nɔhalɛ edwɛkɛ nu na bɛaha bɛ diedi ne mɔɔ ɛlɛnyi anwo edwɛkɛ bɛahile awie mɔ la. Saa bɛfɛta kɛ bɛyɛ edwɛkɛhanlɛ gyima ne bie a, yɛ nee bɛ kɔ, yɛdua yɛ edwɛkɛhanlɛ nee yɛ neazo zo yɛkilehile bɛ kɛzi ɔwɔ kɛ bɛyɛ gyima ɛhye kpalɛ la. Saa bɛsɔne awie a ɔngile kɛ yɛhilehile ye yɛwie. Ɛdoavolɛma mɔɔ bɛzɔne bɛ fofolɛ la hyia ngilehilelɛ bieko mɔɔ baboa bɛ yeamaa bɛagyinla ngyegyelɛ mɔɔ bɛbayia ye kɛ Kelaese ɛdoavolɛma anloa la.​—Luku 9:23, 24.

“Me Nee Bɛ Lua Dahuu”

20, 21. (a) Duzu ati a ɔnle kɛ yɛsulo wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛyɛ Gyisɛse gyima ne la ɛ? (b) Duzu ati a tɛ mekɛ ɛhye a ɔwɔ kɛ yɛto yɛ adwenle nu a, na kpɔkɛ boni a ɔwɔ kɛ yɛbɔ a?

20 Edwɛkɛ mɔɔ li awieleɛ mɔɔ Gyisɛse hanle la maa anwosesebɛ kpalɛ: “Nea! me nee bɛ lua dahuu kɔkpula mekɛ ɛhye awieleɛ.” (Mateyu 28:20) Ɛnee Gyisɛse ze kɛ gyima ɛhye le kpole. Ɛnee eza ɔze kɛ ɔdwu mekɛ ne bie a ye ɛyɛlɛ baha dwazotiama ɛya na bɛakpɔ ye ɛdoavolɛma ne. (Luku 21:12) Noko, ɔnle kɛ yɛsulo. Yɛ Adekilevolɛ ne ze kɛ yɛhyia moalɛ na yɛahola yɛayɛ gyima ɛhye. Asoo yɛ rɛle ɛnkyekye kɛ Ahenle mɔɔ ‘bɛva tumi muala bɛmaa ye wɔ anwuma nee azɛlɛ ye azo’ la boka yɛ nwo a yɛlɛyɛ gyima ɛhye a?

21 Gyisɛse bɔle ye ɛdoavolɛma ɛwɔkɛ kɛ ɔbaboka bɛ nwo too “kɔkpula mekɛ ɛhye awieleɛ.” Kɔkpula kɛ awieleɛ ne bara la ɔwɔ kɛ yɛkɔ zo yɛyɛ gyima mɔɔ Gyisɛse ɛva ɛmaa yɛ la. Tɛ ɛnɛ a le mekɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛto yɛ adwenle nu a. Sunsum nu ma ɛdelɛ kpole ɛlɛkɔ zo! Bɛlɛboɔboa menli dɔɔnwo mɔɔ ɛlɛtie edwɛkɛ ne la anloa. Kɛ Kelaese ɛdoavolɛma la, bɛmaa yɛbɔ mɔdenle yɛyɛ gyima kpole ɛhye mɔɔ bɛva bɛmaa yɛ la. Bɛmaa yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbava yɛ mekɛ, yɛ anwosesebɛ nee yɛ anwonyia yɛadie Kelaese edwɛkɛ ne mɔɔ se: “Bɛhɔ, bɛyɛ . . . menli me ɛdoavolɛma” la.

a Mekɛ bie, ngapezonli Yilaehya vale adehilelɛ ko ne ala bie maanle. Mekɛ mɔɔ ɔlɛsoa ye sonvolɛ Gɛheezae wɔ raalɛ ne mɔɔ ɛnee ɔ ra ɛwu sua nu la, Yilaehya hanle kɛ: “Saa ɛyia awie biala a, mmabiza ye ahye.” (2 Arelemgbunli 4:29) Ɛnee mɔɔ ɔkayɛ la anwo hyia, ɔti ɔnle kɛ ɔsɛkye mekɛ.

b Kɛmɔ ɛnee ye ɛdoavolɛma ne dɔɔnwo wɔ Galeli la ati, bie a mekɛ mɔɔ Gyisɛse mɔɔ bɛdwazo ye la hanle edwɛkɛ mɔɔ wɔ Mateyu 28:16-20 la anu a ɔyele ɔ nwo ɔhilele menli “mɔɔ bo 500” la a. (1 Kɔlentema 15:6) Ɔti mɔɔ Gyisɛse hanle kɛ bɛmaa menli ɛrayɛ ɛdoavolɛma la ɛnee menli dɔɔnwo wɔ ɛkɛ.