Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 12

“Yeandendɛ Yeangile Bɛ Mɔɔ Ndonwo Ɛnle Nu A”

“Yeandendɛ Yeangile Bɛ Mɔɔ Ndonwo Ɛnle Nu A”

1-3. (a) Nwolɛ adenle boni a ɛdoavolɛma mɔɔ nee Gyisɛse luale la nyianle a, na kɛzi ɔmaanle bɛhakyele ye ngilehilelɛ ɛ? (b) Duzu ati a yɛfa ndonwo yɛdi gyima wɔ adenle kpalɛ zo a ɔnyɛ se kɛ bɛbahakye a?

 ƐDOAVOLƐMA mɔɔ nee Gyisɛse lua la ɛnyia nwolɛ adenle kpole. Bɛlɛsukoa debie bɛavi Kilehilevolɛ Kpole mumua ne ɛkɛ. Bɛte kɛ ɔlɛkilehile Nyamenle Edwɛkɛ ne anu na yeamaa bɛanwu nɔhalɛ edwɛkɛ dɔɔnwo mɔɔ yɛ anyelielɛ la. Mekɛ ɛhye ɛnee ɔwɔ kɛ bɛkye ye edwɛkɛ ne bɛgua bɛ ti anu na bɛmaa ɔtɛnla bɛ ahonle nu; ɔluakɛ ɛnee mekɛ ɛtɛdwule mɔɔ bɛkɛlɛ ye edwɛkɛ ne a. a Noko, Gyisɛse ammaa yeanyɛ se kɛ bɛbahakye ye ngilehilelɛ ne. Wɔ adenle boni azo? Ɔlua kɛzi ɔhilehilele, titili ndonwo ngakyile mɔɔ ɔvale ɔlile gyima la azo.

2 Nɔhalɛ nu, ɔnyɛ se kɛ yɛbahakye ndonwo mɔɔ bɛfa bɛdi gyima wɔ adenle kpalɛ zo la. Kɛlɛvolɛ ko hanle kɛ ndonwo “maa awie fa ɔ nzo kakyi ɔ nye” na “ɔmaa tievolɛma yɛ ninyɛne nwo nvoninli wɔ bɛ adwenle nu.” Kɛmɔ yɛyɛ ninyɛne nwo nvoninli wɔ yɛ adwenle nu a yɛte ɔ bo kpalɛ la ati, ndonwo maa yɛte ninyɛne mɔɔ ɔ bo ɛdelɛ yɛ se la abo. Ndonwo maa ninyɛne nu da ɛkɛ na yɛnyia ɛzukoalɛdeɛ dɔɔnwo mɔɔ ɔyɛ se kɛ yɛ rɛle bavi a.

3 Kilehilevolɛ biala ɛnle azɛlɛ ye azo mɔɔ kola fa ndonwo di gyima kpalɛ tɛla Gyisɛse Kelaese a. Ɛnɛ bɔbɔ yɛkakye ye ndonwo ne mɔ. Duzu ati a Gyisɛse vale ndonwo dɔɔnwo lile gyima wɔ ye ngilehilelɛ nu a? Duzu a maanle ye ndonwo ne mɔ boale kpalɛ a? Kɛ ɔkɛyɛ na yɛava ndonwo yɛali gyima wɔ yɛ ngilehilelɛ nu ɛ?

Deɛmɔti Gyisɛse Vale Ndonwo Hilehilele La

4, 5. Duzu ati a Gyisɛse vale ndonwo lile gyima a?

4 Baebolo ne ka ninyɛne titili nwiɔ mɔɔ ɔti Gyisɛse vale ndonwo lile gyima la. Mɔɔ limoa, ɔmaanle ngapezo rale nu. Yɛkenga ye wɔ Mateyu 13:34, 35 kɛ: “Gyisɛse vale ndonwo hanle ɛhye mɔ amuala hilele menli ne. Nɔhalɛ nu, yeandendɛ yeangile bɛ mɔɔ ndonwo ɛnle nu a, amaa mɔɔ bɛluale ngapezonli ne anwo zo bɛhanle la ara nu kɛ: ‘Mebabuke me nloa wɔ ndonwo nu; mebabɔ ninyɛne mɔɔ sumunli mɔlebɛbo ne ɔvea la nolo meahile.’” Ngapezonli ne mɔɔ Mateyu hanle ɔ nwo edwɛkɛ la a hɛlɛle Edwɛne 78:2 ne a. Nyamenle sunsum ne hanle edwɛndolɛnli ne maanle ɔhɛlɛle edwɛkɛ ɛhye ɛvolɛ dɔɔnwo kolaa na bɛawo Gyisɛse. Suzu mɔɔ ɛhye kile la anwo nea. Gyihova hanle dole ɛkɛ ne dɛbadɛba kɛ Mɛzaya ne balua ndonwo zo a yeahilehile a. Ɔda ali kɛ Gyihova anye die adenle ɛhye mɔɔ bɛdua zo bɛkilehile la anwo.

5 Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, Gyisɛse hilehilele nu kɛ ɔfa ndonwo ɔdi gyima amaa yeanwu menli mɔɔ bɛ “ahonle ɛsolo” la. (Mateyu 13:10-15; Ayezaya 6:9, 10) Kɛzi ye ndonwo ne mɔ maanle adwenle mɔɔ menli lɛ lale ali ɛ? Ɔyɛ a ɛnee ɔkulo kɛ ye tievolɛma biza ngilenu dɔɔnwo amaa bɛade ye edwɛkɛ ne abo kpalɛ. Ɛnee menli mɔɔ bɛlɛ bɛ nwo aze la kulo kɛ bɛbiza ye noko anwomemaazoma anzɛɛ menli mɔɔ anye ɛnlie nwo la ɛnyɛ zɔ. (Mateyu 13:36; Maake 4:34) Ɔti, Gyisɛse ndonwo ne mɔ maanle ahonlekpalɛma nwunle nɔhalɛ ne; noko yeammaa menli mɔɔ memaa bɛ nwo zo la annwu nɔhalɛ ne.

6. Nvasoɛ boni mɔ a wɔ ndonwo mɔɔ Gyisɛse vale lile gyima la azo a?

6 Nvasoɛ dɔɔnwo wɔ ndonwo mɔɔ Gyisɛse vale lile gyima la azo. Ɔmaanle menli nye liele ye edwɛkɛ ne anwo na bɛdiele. Ɔmaanle menli yɛle ninyɛne nwo nvoninli wɔ bɛ adwenle nu na bɛdele ɔ bo. Kɛ mɔɔ yɛnwunle ye wɔ mɔlebɛbo ne la, Gyisɛse ndonwo ne mɔ maanle ye tievolɛma hakyele ye edwɛkɛ ne. Boka Zo Ɛdendɛlɛ ne mɔɔ bɛhɛlɛ ye wɔ Mateyu 5:3–7:27 la le neazo ko mɔɔ kile kɛ Gyisɛse vale ndonwo lile gyima dɔɔnwo a. Neɛnleanu bie kile kɛ edwɛkɛ mɔɔ maa bɛyɛ ninyɛne nwo nvoninli wɔ bɛ adwenle nu mɔɔ bo 50 la wɔ ɛdendɛlɛ ɛhye anu. Amaa wɔanwu deɛmɔti ɛhye yɛ nwanwane la, kakye kɛ mitini kɛyɛ 20 a ɛbahola wɔava wɔagenga ɛdendɛlɛ ɛhye a. Ɛhye kile kɛ saa ɛkyehyɛ nu a, ɔyɛle ndonwo ko wɔ kɛkɛ 20 biala anu! Ɔda ali wienyi kɛ ɛnee Gyisɛse ze nvasoɛ mɔɔ wɔ ndonwo zo la!

7. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛfa ndonwo yɛdi gyima kɛ Gyisɛse ɛ?

7 Kɛ Kelaese ɛdoavolɛma la, yɛkulo kɛ yɛsukoa adenle mɔɔ ɔluale zo ɔhilehilele mɔɔ bie a le ndonwo mɔɔ ɔvale ɔlile gyima la. Kɛ mɔɔ bɛfa ninyɛne evuanlɛ bɛto aleɛ bɛmaa ɔyɛ fɛ la, zɔhane ala a ndonwo kpalɛ maa menli nye die yɛ ngilehilelɛ nwo a. Edwɛkɛ kpalɛ mɔɔ maa menli yɛ ninyɛne nwo nvoninli wɔ bɛ adwenle nu la kola maa bɛte nɔhalɛ mɔɔ anwo hyia la abo ndɛndɛ. Maa yɛzuzu ninyɛne mɔɔ maanle Gyisɛse ndonwo ne boale kpalɛ la bie mɔ anwo. Ɛhye bamaa yɛanwu kɛzi yɛbahola yɛalua adenle ɛhye mɔɔ anwo hyia la azo yɛahilehile la.

Ɔyɛle Ndotonwo Mɔɔ Ɔ Bo Ɛdelɛ Ɛnyɛ Se La

Kɛzi Gyisɛse vale nloma nee felawɔse yɛle ndonwo hilele kɛ Nyamenle banlea yɛ ɛ?

8, 9. Ndotonwo sikalɛ boni mɔ a Gyisɛse yɛle a, na duzu a maanle ye ndotonwo ne mɔ boale kpalɛ a?

8 Ɛnee Gyisɛse ta yɛ ndotonwo sikalɛ mɔɔ ɔ bo ɛdelɛ ɛnyɛ se la wɔ ye ngilehilelɛ nu. Noko ndotonwo sikalɛ ɛhye mɔ maanle menli ne yɛle ninyɛne nwo nvoninli wɔ bɛ adwenle nu na bɛzukoale nɔhalɛ edwɛkɛ mɔɔ anwo hyia la. Kɛ neazo la, mekɛ mɔɔ ɔka yeahile ye ɛdoavolɛma kɛ bɛmmadwenledwenle ninyɛne mɔɔ bɛhyia nwo alehyenlɛ biala anwo la, ɔhanle “anwomanyunlu nloma” yɛɛ “ɛbɔ nu aloa” nwo edwɛkɛ. Nloma ɛnlua yɛɛ bɛmbu, yɛɛ aloa ɛnyɛ gyima anzɛɛ ɛnwo ndanlɛ. Noko Nyamenle nea bɛ. Nuhua la ɛkɛ ne wienyi​—saa Nyamenle nea nloma nee felawɔse a, ɛnee noko ɔbanlea alesama mɔɔ ‘bɛkɔ zo bɛdimoa bɛkpondɛ Belemgbunlililɛ ne’ la kpalɛ.​—Mateyu 6:26, 28-33.

9 Eza Gyisɛse vale ɛrɛlɛdendɛ mɔɔ tumi wɔ nu la lile gyima. Ɛrɛlɛdendɛ fa debie ko toto debie fofolɛ nwo kɛ asɛɛ bɛle ko la. Noko, ɔmaanle ndotonwo ne yɛle sikalɛ. Mekɛ bie, ɔhanle ɔhilele ye ɛdoavolɛma ne kɛ: “Bɛmɛ a bɛle ewiade ye kɛnlaneɛ a.” Ɛnee ɔnyɛ se kɛ ye ɛdoavolɛma ne bade ɔ bo kɛ bɛbahola bɛalua bɛ edwɛkɛ nee bɛ nyɛleɛ zo bɛamaa nɔhalɛ ne ada kɛ kɛnlaneɛ la amaa awie mɔ aye Nyamenle ayɛlɛ. (Mateyu 5:14-16) Gyisɛse vale ndonwo ɛhye bie lile gyima bieko kɛ: “Bɛmɛ a bɛle azɛlɛ ye azo ngyenle a” yɛɛ “Mame a mele vanye ne a; bɛmɛ bɛle ngane ne mɔ.” (Mateyu 5:13; Dwɔn 15:5) Tumi wɔ edwɛkɛ sikalɛ ɛhye mɔ anu.

10. Neazo boni mɔ a maa ɛnwu kɛzi ɛbahola wɔava ndonwo wɔali gyima wɔ wɔ ngilehilelɛ nu a?

10 Kɛ ɔkɛyɛ na wɔava ndonwo wɔali gyima wɔ wɔ ngilehilelɛ nu ɛ? Ɔngyia kɛ ɛkpondɛ edwɛkɛ tendenle kpomgbondee biala. Bɔ mɔdenle kɛ ɛbayɛ ndotonwo sikalɛ bie. Fa ye kɛ ɛ nee awie ɛlɛsuzu ewudwazo ne anwo na ɛkulo kɛ ɛyɛ ndonwo ɛmaa ɔnwu kɛ ɔnyɛ se ɔmmaa Gyihova kɛ ɔbadwazo mowuamra. Duzu a ɛbava wɔatoto nwo a? Baebolo ne fa ewule toto nafelɛ nwo. Ɛbahola wɔaha kɛ, “Kɛ mɔɔ ɔnyɛ se kɛ yɛbadunwue awie mɔɔ ɛlafe la, zɔhane ala a ɔnyɛ se kɛ Nyamenle badunwue awie mɔɔ ɛwu la a.” (Dwɔn 11:11-14) Fa ye kɛ ɛkulo kɛ ɛyɛ ndonwo ɛkile kɛ ngakula hyia ɛlɔlɛ amaa bɛ nye alie. Ndonwo boni a ɛbayɛ a? Baebolo ne fa ndonwo ɛhye di gyima: Ngakula le kɛ “ɔlivi mbaka mɔɔ ɛwɔlɔwɔlɔ la.” (Edwɛne 128:3) Ɛbahola wɔaha kɛ, “Ngakula hyia ɛlɔlɛ kɛ mɔɔ mbaka hyia ewia nee nzule la.” Saa ndonwo ne le sikalɛ a yɛɛ tievolɛma bade ɔ bo ndɛndɛ a.

Ɔvale Ninyɛne Mɔɔ Kɔ Zo Wɔ Ɛbɛlabɔlɛ Nu La Ɔyɛle Ndonwo

11. Maa neazo mɔɔ kile kɛ Gyisɛse vale ninyɛne mɔɔ ɔnwunle ye wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔlɛnyi wɔ Galeli la ɔyɛle ndonwo la.

11 Gyisɛse bɔle mɔdenle kpalɛ vale ninyɛne mɔɔ kɔ zo wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu la yɛle ndonwo. Ɛnee ye ndonwo ne mɔ dɔɔnwo fale ninyɛne mɔɔ kɔ zo alehyenlɛ biala mɔɔ ɔbayɛ kɛ ɔnwunle ye wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛnyi wɔ Galeli la anwo. Dwenle mekɛ mɔɔ ɛnee ɔle kakula la anwo nea. Ɔbayɛ kɛ nwunle kɛ ye mame ti abɛlɛ, ɔfa mgbɔvonle ɔfonla ɛdɔkɛ, ɔsɔ kɛnlaneɛ anzɛɛ ɔkpoɔkpoa sua nu. (Mateyu 13:33; 24:41; Luku 15:8) Ɛnee ɔta ɔnwu kɛ fɛlɛkyevoma ɛlɛto bɛ avonle wɔ Galeli Nyevile ne anu. (Mateyu 13:47) Ɔnwunle ngakula mɔɔ ɛlɛdi nwɔhoa wɔ gua zo. (Mateyu 11:16) Nɔhalɛ nu, Gyisɛse nwunle ninyɛne gyɛne mɔɔ bɛyɛ mɔɔ ɔhanle nwolɛ edwɛkɛ wɔ ye ndonwo ne mɔ anu la​—ma ɛgualɛ, atɔfolɛlielɛ mɔɔ yɛ anyelielɛ yɛɛ ma mɔɔ ɛbolo wɔ ewia nu la.​—Mateyu 13:3-8; 25:1-12; Maake 4:26-29.

12, 13. Duzu ati a Gyisɛse hanle adenle ne mɔɔ ‘vi Gyɛlusalɛm kɔ Gyɛleko’ la anwo edwɛkɛ wɔ Samɛleanli agɔnwolɛ kpalɛ ne ndonwo ne anu vale hilehilele ye edwɛkɛ ne anu a?

12 Wɔ ye ndonwo ne anu, Gyisɛse hanle ninyɛne mɔɔ ɛnee ye tievolɛma ze ye kpalɛ la anwo edwɛkɛ. Kɛ neazo la, ɔbɔle Samɛleanli agɔnwolɛ kpalɛ ne anwo ndonwo ne abo kɛ: “Ɛnee nrenyia bie vi Gyɛlusalɛm ɛlɛtolo ahɔ Gyɛleko na ɔhɔdɔle nwule avinli, bɛliele ɔ nwo ninyɛne kɔsɔɔti, bɛbole ye, na bɛgyakyile ye ɛkɛ ne bɛhɔle, na ɛnee asɛɛ yewu.” (Luku 10:30) Yɛ ye nzonlɛ kɛ Gyisɛse hanle adenle ne mɔɔ ‘vi Gyɛlusalɛm kɔ Gyɛleko’ la anwo edwɛkɛ vale hilehilele edwɛkɛ bie anu. Mekɛ mɔɔ ɔyɛle ndonwo ɛhye la ɛnee ɔwɔ Dwudiya mɔɔ bikye Gyɛlusalɛm la; yemɔti ɛnee ye tievolɛma ze zɔhane adenle ne. Ɛnee zɔhane adenle ne azo yɛ ɛzulolɛ kpalɛ, titili saa sonla ko lua zo a. Amie dɔɔnwo wɔ nu yemɔti nwulema nyia ɛleka fea.

13 Gyisɛse hanle adenle ne mɔɔ ‘vi Gyɛlusalɛm kɔ Gyɛleko’ la anwo edwɛkɛ fofolɛ mɔɔ ye tievolɛma ze la. Wɔ ndonwo ne anu, ɔhanle kɛ ɛsɔfo bie yɛɛ akee Livaenli bie vale adenle ne azo​—noko biala angyinla amboa ye. (Luku 10:31, 32) Ɛnee ɛsɔfo ne mɔ sonle wɔ Gyɛlusalɛm ɛzonlenlɛsua ne anu yɛɛ Livaema boa bɛ. Saa ɛsɔfoma nee Livaema dɔɔnwo ɛnyɛ gyima wɔ ɛzonlenlɛsua ne anu a bɛtɛnla Gyɛleko; Gyɛlusalɛm mɔɔ kɔ Gyɛleko la le mayɛlɛ 14. Ɔti ɛnee bɛta bɛfa zɔhane adenle ne azo kpalɛ. Eza yɛ ye nzonlɛ kɛ Gyisɛse hanle kɛ ɛnee nrenyia ne “ɛlɛtolo ahɔ” tɛ kɛ ɔlɛfo ‘yeara Gyɛlusalɛm.’ Ɛnee ye tievolɛma te ɛhye abo. Gyɛlusalɛm wɔ anwuma tɛla Gyɛleko. Ɔti saa awie “vi Gyɛlusalɛm” ɛlɛkɔ a ɛnee amgba ‘ɔlɛtolo.’ b Ɔda ali kɛ ɛnee Gyisɛse dwenle ye tievolɛma anwo.

14. Saa yɛlɛyɛ ndonwo a kɛ ɔkɛyɛ na yɛahile kɛ yɛdwenle yɛ tievolɛma anwo ɛ?

14 Saa yɛlɛyɛ ndonwo a, ɔwɔ kɛ yɛdwenle yɛ tievolɛma anwo. Ninyɛne boni mɔ a yɛze wɔ tievolɛma anwo mɔɔ bahola aha ndonwo mɔɔ yɛfa yɛdi gyima la ɛ? Bie a ɔwɔ kɛ yɛsuzu bɛ ɛvolɛ, bɛ amaamuo anzɛɛ abusua mɔɔ bɛvi nu nee gyima mɔɔ bɛyɛ la anwo. Kɛ neazo la, menli mɔɔ wɔ ɛleka mɔɔ bɛso ɛya la bade ndonwo mɔɔ fale ɛyazonlɛ nwo la abo kpalɛ adɛla menli mɔɔ wɔ suakpole zo la. Yɛbahola yɛava ninyɛne mɔɔ ɛbɔ yɛ tievolɛma anwo ɛyia la​—bɛ mra, bɛ sua, ninyɛne mɔɔ bɛfa bɛdielie bɛ nye, bɛ aleɛ​—yɛayɛ ndonwo.

Ɔvale Abɔdeɛ Ɔyɛle Ndonwo

15. Duzu ati a ɔnzi yɛ nwo kɛ Gyisɛse ze abɔdeɛ nwo edwɛkɛ dɔɔnwo a?

15 Gyisɛse ndonwo ne dɔɔnwo maa yɛnwu kɛ ɔze abɔdeɛ le kɛ mbaka, nane yɛɛ maanle nu tɛnlabelɛ nwo edwɛkɛ dɔɔnwo. (Mateyu 16:2, 3; Luku 12:24, 27) Kɛ ɔyɛle mɔɔ ɔnwunle nwolɛ edwɛkɛ dɔɔnwo ɛ? Ɔbayɛ kɛ mɔɔ ɔlɛnyi wɔ Galeli la, ɔnyianle mekɛ dɔɔnwo ɔvale ɔnleanle abɔdeɛ. Nɔhalɛ nu, Gyisɛse a le “abɔdeɛ muala anu belamunli ralɛ” a na mekɛ mɔɔ Gyihova bɔ ninyɛne kɔsɔɔti la ɛnee ɔle ye “gyimayɛvo mɔɔ ɛbe” la. (Kɔlɔsaema 1:15, 16; Mrɛlɛbulɛ 8:30, 31) Asoo ɔsi yɛ nwo kɛ Gyisɛse ze abɔdeɛ nwo edwɛkɛ dɔɔnwo la ɔ? Maa yɛnlea kɛzi ɔvale mɔɔ ɔze la ɔlile gyima kpalɛ la.

16, 17. (a) Duzu a kile kɛ ɛnee Gyisɛse ze mboane subane ɛ? (b) Neazo boni a kile kɛ amgba mboane tie bɛ mboaneneavolɛ ane a?

16 Kakye kɛ Gyisɛse hanle kɛ ɔdaye a ɔle “mboaneneavolɛ kpalɛ ne” ne yɛɛ ye ɛdoavolɛma a le “mboane ne.” Edwɛkɛ mɔɔ Gyisɛse hanle la kile kɛ ɔze mboane subane. Ɛnee ɔze kɛ agɔnwolɛvalɛ titili bie wɔ mboaneneavolɛma nee bɛ mboane avinli. Ɔnwunle kɛ nyɛmoa ɛhye mɔ maa adenle maa awie kile bɛ adenle na bɛdi ɔ nzi kpalɛ. Duzu ati a mboane di bɛ mboaneneavolɛ anzi a? Gyisɛse hanle kɛ: “Ɔluakɛ bɛze ɔ ne.” (Dwɔn 10:2-4, 11) Asoo mboane ze bɛ mboaneneavolɛ ne ane amgba ɔ?

17 George A. Smith hɛlɛle mɔɔ ɔnwunle ye la anwo edwɛkɛ wɔ ye buluku ne mɔɔ se, The Historical Geography of the Holy Land la anu kɛ: “Ɛnee yɛta yɛdie yɛ menle ewiazo wɔ bula ne mɔ mɔɔ wɔ Dwudiya la anwo na ɛnee mboaneneavolɛma nsa anzɛɛ nna fa bɛ mboane ba ɛkɛ. Mboane ne mɔ ka bɛ nwo bɔ nu, na ɛnee yɛdwenle kɛzi mboaneneavolɛ biala asa baha ye mboane ne amuala bieko la anwo. Noko saa bɛno nzule na bɛdi nwɔhoa bɛwie a, mboaneneavolɛ ko biala kɔgyinla ahane na ɔfa ɛnelɛ titili bie ɔfɛlɛ ye mboane ne; boane ko biala vi ekpunli ne anu kɔ ɔ menle ɛkɛ na bɛkɔ ye pɛpɛɛpɛ kɛ mɔɔ bɛrale ala la.” Gyisɛse vale ndonwo kɛnlɛma ɛhye hilehilele edwɛkɛ ne anu kɛ saa yɛtie ye ngilehilelɛ na yɛdi ɔ nzi a, “mboaneneavolɛ kpalɛ” ne banlea yɛ.

18. Nienwu a yɛbanyia ninyɛne mɔɔ Gyihova ɛbɔ la anwo edwɛkɛ a?

18 Kɛzi yɛbahola yɛava abɔdeɛ yɛayɛ ndonwo ɛ? Yɛbahola yɛava subane ngakyile mɔɔ nane lɛ la yɛayɛ ndonwo sikalɛ mɔɔ anu la ɛkɛ la. Nienwu a yɛbanwu ninyɛne mɔɔ Gyihova ɛbɔ la anwo edwɛkɛ a? Nane nwo edwɛkɛ dɔɔnwo wɔ Baebolo ne anu, na ɔdwu mekɛ ne bie bɔbɔ a Baebolo ne fa nane subane yɛ ndonwo. Baebolo ne ka kɛ bie mɔ anwo yɛ ndɛ kɛ kɛtɛboɛ anzɛɛ sobolɛ, ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ nye da ɛkɛ kɛ ɛwɔlɛ, na yɛyɛ bɛlɛvo kɛ abubule la. c (1 Edwɛkɛsisilɛ 12:8; Habakɛke 1:8; Mateyu 10:16) Yɛbahola yɛanyia edwɛkɛ dɔɔnwo noko yɛavi Ɛzinzalɛ Arane, Awake! yɛɛ edwɛkɛ nee vidio mɔɔ ba toɔdoa zo mɔ se “Asoo Awie A Yɛle A?” mɔɔ wɔ jw.org azo la anu. Ɛbahola wɔazukoa dɔɔnwo wɔavi kɛzi bɛfa ninyɛne ngɛnlɛma mɔɔ Gyihova ɛbɔ la bɛyɛ ndonwo sikalɛ la anu.

Ɔvale Neazo Mɔɔ Menli Dɔɔnwo Ze La Ɔyɛle Ndonwo

19, 20. (a) Kɛzi Gyisɛse vale edwɛkɛ bie mɔɔ zile la bɔle adalɛ ngilehilelɛ bie guale ɛ? (b) Kɛ ɔkɛyɛ na yɛava edwɛkɛ mɔɔ ɛzi nee anwubielɛ yɛali gyima wɔ yɛ ngilehilelɛ nu ɛ?

19 Yɛbahola yɛava edwɛkɛ mɔɔ ɛzi la noko yɛayɛ ndonwo. Mekɛ bie Gyisɛse vale edwɛkɛ bie mɔɔ ɛzi la bɔle adwenle mɔɔ menli lɛ kɛ esiane to menli mɔɔ ɔfɛta bɛ la guale. Ɔhanle kɛ: “Menli 18 ne mɔɔ Saelowam tawa ne bule guale bɛ nwo zo hunle bɛ la​—bɛdwenle kɛ bɛ ɛtane le kpole tɛla menli kɔsɔɔti mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm la ɔ?” (Luku 13:4) Nɔhalɛ nu, tɛ kɛ ɛnee menli 18 ne ɛyɛ ɛtane bie la ati a bɛwule a. Emomu “mekɛ nee edwɛkɛ mɔɔ bɛ nye ɛnla la” a maanle esiane dole bɛ a. (Nolobɔvo 9:11) Ɔti Gyisɛse vale edwɛkɛ mɔɔ ɛzi mɔɔ ɛnee ye tievolɛma ze la bɔle adalɛ ngilehilelɛ guale.

20 Kɛ ɔkɛyɛ na yɛava edwɛkɛ mɔɔ ɛzi nee anwubielɛ yɛali gyima wɔ yɛ ngilehilelɛ nu ɛ? Fa ye kɛ ɛ nee awie ɛlɛsukoa kɛzi ngapezo mɔɔ fale Gyisɛse ɛralɛ ne anwo la anwo sɛkɛlɛneɛ ne ɛlɛba nu la. (Mateyu 24:3-14) Ɛbahola wɔaha edwɛkɛ mɔɔ ɛlɛsisi kenlensa ye mɔɔ fale konle, ɛhɔne anzɛɛ azɛlɛkpusulɛ nwo la wɔava wɔahile kɛ sɛkɛlɛneɛ ne bie ɛlɛba nu. Anzɛɛ fa ye kɛ ɛkulo kɛ ɛka anwubielɛ ɛfa ɛkile kɛ ɔwɔ kɛ awie yɛ nzenzaleɛ amaa yeanyia subane fofolɛ ne. (Ɛfɛsɛsema 4:20-24) Nienwu a ɛbanyia anwubielɛ zɛhae bie a? Ɛbahola wɔaha mediema bie mɔ anwubielɛ anzɛɛ mɔɔ wɔ Gyihova Alasevolɛ mbuluku nu la bie. Ɛbanyia bie noko wɔ edwɛkɛ mɔɔ se “Baebolo Ne Kakyi Sonla” foa ne wɔ jw.org.

21. Saa yɛkilehile Nyamenle Edwɛkɛ ne kpalɛ a, nvasoɛ boni mɔ a wɔ zo a?

21 Nɔhalɛ nu, ɛnee Gyisɛse le Kilehilevolɛ Kpole! Kɛ mɔɔ yɛnwu ye wɔ foa ɛhye anu la, ɛnee ye gyima titili a le kɛ ‘ɔbahilehile na yeabɔ edwɛkpa ne nolo.’ (Mateyu 4:23) Yɛdayɛ noko yɛ gyima titili ɛne. Awie kilehile kpalɛ a nvasoɛ dɔɔnwo wɔ zo. Saa yɛkilehile a, ɛnee yɛlɛkyɛ awie mɔ debie, na ɛmaanlɛ zɛhae maa yɛ nye die. (Gyima ne 20:35) Yɛ nye die ɔluakɛ yɛze kɛ yɛlɛkilehile awie mɔ debie mɔɔ sonle bolɛ, mɔɔ le Gyihova anwo nɔhalɛ ne mɔɔ baboa bɛ dahuu la. Eza ɔmaa yɛ kunlu dwo yɛ nwo ɔluakɛ yɛze kɛ yɛlɛdi Gyisɛse, Kilehilevolɛ mɔɔ tɛla biala mɔɔ ɛdɛnla azɛlɛ ye azo la neazo ne anzi.

a Ɔda ali kɛ Mateyu Edwɛkpa ne a le Gyisɛse anwo kɛlɛtokɛ mɔɔ limoa a, Gyisɛse wule la ye ɛvolɛ kɛyɛ mɔtwɛ yɛɛ bɛhɛlɛle a.

b Eza Gyisɛse hanle kɛ ɛnee ɛsɔfo ne nee Livaenli ne “vi Gyɛlusalɛm,” mɔɔ kile kɛ ɛnee bɛvi ɛzonlenlɛsua ne anu a bɛlɛkɔ a. Ɔti awie biala ɛnrɛhola ɛnrɛha kɛ kɛmɔ ɛnee bɛngulo kɛ bɛ nwo gua evinli amaa bɛahola bɛazonle wɔ ɛzonlenlɛ sua ne anu la ati a bɛyɛle zɔ a.​—Lɛvitikɔso 21:1; Nɔmbɛse 19:16.

c Amaa wɔanyia kɛzi Baebolo ne fa nane subane ngakyile di gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo la anwo edwɛkɛ dɔɔnwo la, nea Insight on the Scriptures mɔɔ Gyihova Alasevolɛ ɛyɛ la Foa 1, mukelɛ 268, 270-271.