Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 15

“Alɔbɔlɛ Hunle Gyisɛse”

“Alɔbɔlɛ Hunle Gyisɛse”

“Awulae, buke yɛ nye”

1-3. (a) Duzu a Gyisɛse yɛle wɔ mekɛ mɔɔ anyezinliravolɛma nwiɔ zɛlɛle ye moalɛ la ɛ? (b) Duzu a “Gyisɛse nwunle bɛ anwunvɔne” kile a? (Nea ɔbodwɛkɛ ne.)

 ANYEZINLIRAVOLƐMA nwiɔ bie de Gyɛleko adenle ne anloa. Bɛba ɛkɛ dahuu bɛbakpondɛ ɛleka mɔɔ menli ta se la na bɛsɛlɛzɛlɛ ninyɛne. Noko mɔɔ bazi ɛnɛ kenle ye la bahakyi bɛ ɛbɛlabɔlɛ.

2 Arɛlevilɛ nu ala anyezinliravolɛma ne dele dede bie. Kɛmɔ bɛnnwu debie la ati, bɛ nuhua ko bizale mɔɔ ɛlɛkɔ zo la na bɛzele ye kɛ: “Gyisɛse mɔɔ vi Nazalɛte la a ɛlɛse a!” Ɛhye a le mekɛ mɔɔ li awieleɛ mɔɔ Gyisɛse ɛlɛkɔ Gyɛlusalɛm a. Noko tɛ ɔ ngome a ɔlua a, menli dɔɔnwo li ɔ nzi. Mɔɔ anyezinliravolɛma ne dele kɛ Gyisɛse a ɛlɛpɛ nu la, ne bɛdeɛdeanle nu kɛ: “Awulae, Devidi Ara, nwu yɛ anwunvɔne!” Menli dɔɔnwo ne vale ɛya na bɛdeanle bɛ kɛ bɛyɛ koonwu, noko ɛnee anyezinliravolɛma ne anye ɛbolo. Bɛanyɛ koonwu.

3 Gyisɛse dele bɛ ne wɔ menli ne anu. Duzu a ɔbayɛ a? Ninyɛne dɔɔnwo wɔ ye adwenle nee ye ahonle nu. Ɛnee ɔka ekyii ɔbɔ ye dapɛne mɔɔ li awieleɛ wɔ ye azɛlɛ ye azo la abo. Ɔze kɛ bɛbayɛ ye kpɔdekpɔde kpalɛ na bɛahu ye wɔ Gyɛlusalɛm. Noko yeambu ɔ nye yeangua anyezinliravolɛma ne ɛdeɛdeanlɛ ne azo. Ɔgyinlanle na ɔhanle kɛ bɛva menli mɔɔ ɛlɛteɛdea nu la bɛrɛla. Bɛbodole ye kɛ: “Awulae, buke yɛ nye.” “Alɔbɔlɛ hunle Gyisɛse” na ɔvale ɔ sa ɔhehanle bɛ nye na bɛ nye bukebukele. a Ɛkɛ ne ala bɛdoale Gyisɛse.​—Luku 18:35-43; Mateyu 20:29-34.

4. Kɛzi Gyisɛse maanle ngapezo ne mɔɔ se “ɔbaze koahweabane nee ehyianli anwunvɔne” la rale nu ɛ?

4 Tɛ mekɛ ɛhye anu ala a Gyisɛse lale ahunluyelɛyelalɛ ali a. Gyisɛse nwunle menli anwunvɔne wɔ mekɛ gyɛne dɔɔnwo anu. Ɛnee Baebolo ngapezo ɛha ɛdo ɛkɛ ne dɛba kɛ “ɔbaze koahweabane nee ehyianli anwunvɔne.” (Edwɛne 72:13) Kɛ mɔɔ ngapezo ne hanle la, Gyisɛse akunlu yelɛyelale ye maanle awie mɔ. Ɔvile ye ɛhulolɛ nu ɔboale menli. Anwunvɔnezelɛ hanle ye maanle ɔhanle edwɛkɛ ne ɔhilele menli. Maa yɛnlea kɛzi Edwɛkpa ne maa yɛnwu anwunvɔnezelɛ mɔɔ Gyisɛse lale ye ali wɔ ye edwɛkɛ nee ye nyɛleɛ nu nee kɛzi yɛbahola yɛala anwunvɔnezelɛ zɛhae bie ali la.

Ɛnee Ɔte Menli Edwɛkɛ Bo

5, 6. Neazo boni mɔ a kile kɛ ɛnee Gyisɛse te menli edwɛkɛ bo a?

5 Gyisɛse te menli edwɛkɛ bo kpalɛ. Ɛnee ɔte menli mɔɔ ɛlɛnwu amaneɛ la tɛnlabelɛ ne abo na ɔdi bɛ nwo nyane. Yeangɔ tɛnlabelɛ mɔɔ bɛhɔle nu la amuala bie anu ɛdeɛ, noko ɔlile bɛ amaneɛnwunlɛ ne anwo nyane wɔ ye ahonle nu. (Hibuluma 4:15) Mekɛ mɔɔ ɔlɛyɛ raalɛ bie mɔɔ mogya mɔɔ ɛdudu ye too ɛvolɛ 12 ayile la, ɔhanle kɛ “ɛ nwo ɛdɔ wɔ bɔkɔɔ” kile kɛ ɛnee ɔze amaneɛ kpole mɔɔ raalɛ ne ɛlɛnwu ye la. (Maake 5:25-34) Mɔɔ ɔnwunle Mɛle nee menli mɔɔ boka ɔ nwo kɛ bɛlɛsu wɔ mekɛ mɔɔ Lazalɛse wule la, alɔbɔlɛ hunle ye maanle ɔlile nyane wɔ ye ahonle nu. Ɔnva nwo kɛ ɛnee Gyisɛse ze kɛ ɔbadwazo Lazalɛse la alɔbɔlɛ hunle ye na ɔzunle.​—Dwɔn 11:33, 35.

6 Wɔ mekɛ fofolɛ nu, kokobɛvolɛ bie rale Gyisɛse anwo ɛkɛ rabodole ye kɛ: “Saa ɛkulo a, maa me nwo ɛde.” Duzu a Gyisɛse, sonla mɔɔ di munli na ɔ nwo ɛtɛtole ye ɛlɛ la yɛle a? Ɔlile kokobɛvolɛ ne anwo nyane. Nɔhalɛ nu “alɔbɔlɛ hunle ye.” (Maake 1:40-42) Akee ɔyɛle debie mɔɔ yɛ azibɛnwo la. Ɛnee ɔze kɛ Mɛla ne ɛmmaa adenle kɛ kokobɛvolɛma kɛra menli nu. (Lɛvitikɔso 13:45, 46) Anrɛɛ Gyisɛse bahola ayɛ ye ayile mɔɔ ɔnrɛva ɔ sa ɔnrɛha ye a. (Mateyu 8:5-13) Noko Gyisɛse vale ɔ sa hanle ye na ɔzele ye kɛ: “Mekulo! Ɛ nwo ɛde!” Ɛkɛ ne ala kokobɛ ne hɔle. Nea anwunvɔnezelɛ kpole mɔɔ Gyisɛse lale ye ali a!

Bɛde bɛ gɔnwo mɔ nyane bo

7. Duzu a baboa yɛ yeamaa yɛade menli edwɛkɛ bo a, na kɛ ɔkɛyɛ na yɛala subane ɛhye ali ɛ?

7 Kɛ Kilisienema la, bɛha bɛhile yɛ kɛ yɛzukoa Gyisɛse na yɛde menli edwɛkɛ bo. Baebolo ne maa yɛ anwosesebɛ kɛ ‘yɛde yɛ gɔnwo mɔ nyane bo.’ b (1 Pita 3:8) Ɔnla aze kɛ yɛbade nyane mɔɔ menli mɔɔ lɛ ewule mɔɔ ɛnlɛ ye ayile anzɛɛ adwenle nu ngyegyelɛ ɛlɛte la abo​—titili saa yɛtɛkɔle tɛnlabelɛ zɔhane bie anu ɛlɛ a. Noko kakye kɛ ɔngyia kɛ ɛkɔ tɛnlabelɛ zɛhae bie anu kolaa na wɔade bɛ edwɛkɛ bo. Gyisɛse dele nyane mɔɔ menli mɔɔ ɛnde kpɔkɛ ɛlɛnwu ye la abo ɔnva nwo kɛ ɔ nwo ando ye ɛlɛ la. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛade menli nyane bo ɛ? Ɔwɔ kɛ yɛnyia abotane yɛtie menli mɔɔ ɛlɛnwu amaneɛ la wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛka bɛ ewule ne nee nyane mɔɔ bɛlɛdi la anwo edwɛkɛ bɛahile yɛ la. Yɛbahola yɛabiza yɛ nwo kɛ, ‘Saa medame a mewɔ tɛnlabelɛ ɛhye anu a anrɛɛ kɛzi mebade nganeɛ ɛ?’ (1 Kɔlentema 12:26) Saa yɛmaa yɛ kunlu yelɛyela yɛ maa awie mɔ a yɛbahola ‘yɛakyekye menli mɔɔ arɛle ɛbɔ la arɛle.’ (1 Tɛsalonaekama 5:14) Ɔdwu mekɛ ne bie a, tɛ mɔɔ yɛka la angome a yɛbahola yɛava yɛahile kɛ yɛte nyane mɔɔ menli ɛlɛdi la abo a, emomu mɔɔ yɛyɛ ye wɔ nwo la noko. Wulomuma 12:15 ka kɛ: “Bɛ nee bɛdabɛ mɔɔ bɛsu la ɛzu.”

8, 9. Kɛzi Gyisɛse hilele kɛ ɔdwenle menli nganeɛdelɛ nwo ɛ?

8 Ɛnee Gyisɛse dwenle menli nwo, yemɔti ɔyɛle ninyɛne mɔɔ kile kɛ amgba ɔdwenle bɛ nganeɛdelɛ nwo la. Kakye mekɛ mɔɔ bɛvale nrenyia bie mɔɔ ɛnee ɔ nzo ɛdi na ɔle mumule bɛrɛlɛle Gyisɛse la. Ɔnwunle kɛ nrenyia ne se nyiane la ati ɔyɛle debie mɔɔ ɛnee ɔnda ɔnyɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛyɛ menli ayile la: “Ɔvale ye ɔvile menli ne anu ɔhɔle ahane.” Ɔyɛle nrenyia ne ayile wɔ ɛleka mɔɔ menli dɔɔnwo ɛnrɛnwu ye la.​—Maake 7:31-35.

9 Gyisɛse yɛle zɔhane ala wɔ mekɛ mɔɔ bɛvale nrenyia bie mɔɔ anye ɛzi bɛrɛlɛle ye na bɛbodole ye kɛ ɔyɛ ye ayile la. Gyisɛse zɔle “nrenyia anyenzinliravolɛ ne asa ɔvale ye ɔhɔle namule ne kandiba.” Akee ɔyɛle nrenyia ne ayile ngyikyi ngyikyi. Bie a ɔyɛle ɛhye ɔvale ɔzieziele nrenyia ne adwenle nee ɔ nye amaa yeannwu ewia nee wienyi ne arɛlevilɛ nu na yeangyegye ye. (Maake 8:22-26) Nea kɛzi ɛnee Gyisɛse dwenle menli nwo la!

10. Ndenle boni mɔ azo a yɛbahola yɛalua yɛahile kɛ yɛdwenle awie mɔ nganeɛdelɛ nwo a?

10 Yɛle Gyisɛse ɛdoavolɛma la ati ɔwɔ kɛ yɛdwenle awie mɔ nganeɛdelɛ nwo. Ɔwɔ kɛ yɛnea yɛ ɛdendɛlɛ boɛ na yɛkakye kɛ saa yɛanva yɛ tafinlima yɛanli gyima kpalɛ a ɔbahola yeagyegye awie mɔ. (Mrɛlɛbulɛ 12:18; 18:21) Ɔnle kɛ aholoba, safule anzɛɛ edwɛkɛ mɔɔ wowɔ la finde Kilisienema mɔɔ dwenle awie mɔ nganeɛdelɛ nwo la anloa anu. (Ɛfɛsɛsema 4:31) Asafo nu mgbanyima, kɛ ɔkɛyɛ na bɛahile kɛ bɛdwenle awie mɔ nganeɛdelɛ nwo ɛ? Saa bɛlɛtu folɛ a, bɛdendɛ atiakunlukɛnlɛma nu, na bɛli bɛ tievolɛma eni. (Galeehyeama 6:1) Awovolɛ, kɛ ɔkɛyɛ na bɛahile kɛ bɛdwenle bɛ mra nganeɛdelɛ nwo ɛ? Saa bɛlɛtenrɛdenrɛ bɛ a, ɔnle kɛ bɛbɔ bɛ anyiemgba.​—Kɔlɔsaema 3:21.

Ɔvile Ye Ɛhulolɛ Nu Ɔboale Awie Mɔ

11, 12. Baebolo ne anu neazo boni a kile kɛ Gyisɛse angendɛ ammaa awie mɔ anga angile ye kolaa na yeaze bɛ anwunvɔne a?

11 Gyisɛse angendɛ ammaa awie wɔ anga angile ye kolaa na yeaze bɛ anwunvɔne. Ɔboalekɛ anwunvɔnezelɛ ka awie maa ɔfi ye ɛhulolɛ nu ɔboa menli mɔɔ hyia moalɛ la. Ɔti anwunvɔnezelɛ a hanle Gyisɛse maanle ɔvile ye ɛhulolɛ nu ɔboale menli a. Kɛ neazo la, mekɛ mɔɔ menli dɔɔnwo ne dɛnlanle ɔ nwo ɛkɛ kenle nsa mɔɔ ɛnee bɛtɛdile aleɛ la, awie biala anga angile Gyisɛse kɛ ɛhɔne ɛlɛku menli ne yemɔti ɔyɛ nwolɛ debie. Kɛlɛtokɛ ne ka kɛ: “Gyisɛse vɛlɛle ye ɛdoavolɛma ne rale ɔ nwo ɛkɛ na ɔzele bɛ kɛ: ‘Menli ye anwo yɛ me alɔbɔlɛ, ɔluakɛ bɛdɛnla me nwo ɛke kenle nsa yɛɛ bɛnlɛ debie biala mɔɔ bɛbali a. Mengulo kɛ bɛfa ɛhɔne bɛkɔ, ɔluakɛ wɔannea a bɛ nye zo kɛbulu bɛ wɔ adenle nu.’” Akee ɔvile ye ɛhulolɛ nu ɔluale nwanwane adenle zo ɔmaanle bɛ aleɛ.​—Mateyu 15:32-38.

12 Suzu neazo bieko anwo nea. Wɔ ɛvolɛ 31 Y.M., Gyisɛse nwunle alɔbɔlɛ debie bie wɔ mekɛ mɔɔ ɔka ekyii ɔdwu suakpole Neeyen azo la. Ɛnee menli bie zo funli vi sua ne azo ɛlɛfinde, ɔbayɛ kɛ ɛnee bɛlɛkɔ azie ne mɔɔ wɔ sua ne kandiba boka ne azo la azo bɛahɔzie kunlavolɛ raalɛ bie “ara kokye.” Nea nyane mɔɔ ɛnee raalɛ ne ɛlɛdi wɔ ye ahonle nu a! Ɔlɛkɔ yeahɔzie ɔ ra nrenyia kokye ne na ɔnlɛ ɔ hu mɔɔ bakyekye ɔ rɛle a. Wɔ menli dɔɔnwo ne anu, Gyisɛse “nwunle” kunlavolɛ raalɛ ne mɔɔ kɛkala ɛnlɛ ralɛ biala la. Ɛhye hanle ye ahonle​—ɛhɛe, “ɔ nwo yɛle ye alɔbɔlɛ.” Awie biala amkpa ye kyɛlɛ kɛ ɔboa raalɛ ne. Anwunvɔnezelɛ hanle ye maanle ɔvile ye ɛhulolɛ nu ɔboale raalɛ ne. Yemɔti “ɔvale ɔ sa ɔhanle ɛlɛka ne” na ɔdwazole kakula nrenyia ne. Duzu bieko a zile a? Gyisɛse anga kɛ kakula nrenyia ne ɛraboka menli mɔɔ doa ye la anwo. Emomu “Gyisɛse vale ye maanle ye mame” na ɔmaanle bɛbɔle nu kɛ abusua bieko amaa raalɛ kunlavolɛ ne anyia awie mɔɔ banlea ye a.​—Luku 7:11-15.

Fi wɔ ɛhulolɛ nu boa menli mɔɔ hyia moalɛ la

13. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa Gyisɛse yɛavi yɛ ɛhulolɛ nu yɛaboa awie mɔ ɛ?

13 Kɛ ɔkɛyɛ na yɛazukoa Gyisɛse neazo ne ɛ? Nɔhalɛ nu, yɛnrɛhola yɛnrɛlua nwanwane adenle zo yɛnrɛmaa menli aleɛ anzɛɛ yɛnrɛdunwue awie mɔɔ ɛwu la. Noko yɛbahola yɛazukoa Gyisɛse yɛavi yɛ ahonle nu yɛaboa menli mɔɔ hyia moalɛ la. Bie a yɛ diema diedinli bie anwo ɛhyele wɔ ezukoa afoa nu anzɛɛ ye gyima ɛvi ɔ sa. (1 Dwɔn 3:17) Bie a ɔhyia kɛ bɛyɛ kunlavolɛ bie sua boɛ. (Gyemise 1:27) Bie a yɛze abusua bie mɔɔ bɛ nwo sonla ɛwu na bɛhyia arɛlekyekyelɛ anzɛɛ moalɛ fɔɔnwo bie la. (1 Tɛsalonaekama 5:11) Saa yɛnwu kɛ menli hyia moalɛ a, ɔnle kɛ yɛkendɛ yɛmaa bɛka bɛkile yɛ kolaa na yɛaboa bɛ. (Mrɛlɛbulɛ 3:27) Saa yɛse anwunvɔne a ɔbaha yɛ yɛamaa yɛavi yɛ ɛhulolɛ nu yɛaboa bɛ kɛ mɔɔ yɛ anwosesebɛ bahola la. Ɔnle kɛ yɛ rɛle fi kɛ edwɛkɛ ekyi mɔɔ yɛfi yɛ ahonle nu yɛka anzɛɛ ahunlunyele ekyi mɔɔ yɛyɛ yɛmaa awie mɔ la le daselɛ mɔɔ kile kɛ yɛse anwunvɔne a.​—Kɔlɔsaema 3:12.

Ahunluyelɛyelalɛ Maanle Ɔhanle Edwɛkɛ Ne

14. Duzu ati a Gyisɛse maanle edwɛkpa ne nolobɔlɛ hyianle ye kpalɛ a?

14 Kɛ mɔɔ yɛnwunle ye wɔ buluku ɛhye Foa 2 ne anu la, Gyisɛse yɛle neazo mɔɔ tɛla biala la wɔ edwɛkpa ne nolobɔlɛ nu. Ɔhanle kɛ: “Ɔwɔ kɛ mebɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkpa ne nolo wɔ azua mɔɔ ɛha la noko azo, ɔluakɛ ɛhye ati a bɛzoanle me a.” (Luku 4:43) Duzu ati a ɔmaanle gyima ɛhye hyianle ye kpalɛ a? Ɔkulo Nyamenle titili la ati ɔ. Noko tɛ ɛhye angome: Ahunluyelɛyelalɛ maanle ɔlile menli ne sunsum nu ngyianlɛ nwo gyima. Adenle titili mɔɔ ɔluale zo ɔlale ahunluyelɛyelalɛ ali la a le kɛ ɔboale menli ɔmaanle bɛnwunle ɔ Ze. Maa yɛzuzu neazo nwiɔ mɔɔ maa yɛnwu kɛzi ɛnee Gyisɛse bu menli mɔɔ ɔhanle edwɛkɛ ne ɔhilele bɛ la anwo. Ɛhye baboa yɛ yeamaa yɛazuzu deɛmɔti yɛdayɛ noko yɛka edwɛkɛ ne la anwo.

15, 16. Maa neazo nwiɔ mɔɔ maa yɛnwu kɛzi ɛnee Gyisɛse bu menli mɔɔ ɔhanle edwɛkɛ ne ɔhilele bɛ la.

15 Wɔ ɛvolɛ 31 Y.M., mekɛ mɔɔ ɛnee Gyisɛse ɛva ɛvolɛ mɔɔ bo nwiɔ ɛyɛ edwɛkɛhanlɛ gyima ne ɛsesebɛ zo la, ɔdɛlɛle ye ɛzonlenlɛ gyima ne anu na ɔhɔkpɔsale Galeli “azuamgbole nee namunamu ne mɔ amuala azo.” Ɔnwunle debie mɔɔ hanle ye ahonle a. Ɛzoanvolɛ Mateyu bɔ amaneɛ kɛ: “Mɔɔ ɔnwunle menli dɔɔnwo ne la, bɛ nwo yɛle ye alɔbɔlɛ, ɔluakɛ ɛnee bɛle kɛ mboane mɔɔ ɛnlɛ neavolɛ mɔɔ bɛbodɛboda bɛ na bɛgyakyi bɛ ɛkɛ ne la.” (Mateyu 9:35, 36) Gyisɛse akunlu yelɛyelale ye maanle menli ne. Ɛnee ɔze kɛ bɛ sunsum nu gyinlabelɛ ne ɛnle kpalɛ. Eza ɛnee ɔze kɛ ɛzonlenlɛ nu mgbanyima mɔɔ ɔwɔ kɛ kilehile bɛ la ɛhile bɛ nyane na bɛkpo bɛ. Ahunluyelɛyelalɛ hanle Gyisɛse maanle ɔyɛle gyima ɛsesebɛ ɔhanle edwɛkɛ ne mɔɔ maa anyelazo la ɔhilele bɛ. Ɛnee bɛhyia Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkpa ne bɛtɛla debie biala.

16 Mekɛ ekyi guale nu la debie zɛhae bie zile wɔ mekɛ mɔɔ ɔka ekyii bɛdi Akpabɛnwo Ɛvoyia ne wɔ 32 Y.M. la. Wɔ mekɛ ɛhye anu, Gyisɛse nee ye ɛzoanvolɛma vole ɛlɛne nu pɛle Galeli Nyevile ne kɛ bɛkakpondɛ ɛleka bɛalie bɛ menle. Noko menli dɔɔnwo bie luale aze hɔyiale bɛ. Duzu a Gyisɛse yɛle a? “Mɔɔ ɔnwunle menli dɔɔnwo ne la, bɛ nwo yɛle ye alɔbɔlɛ, ɔluakɛ ɛnee bɛle kɛ mboane mɔɔ ɛnlɛ neavolɛ la. Na ɔbɔle ɔ bo ɔhilehilele bɛ ninyɛne dɔɔnwo.” (Maake 6:31-34) Ɛhɛe, “bɛ nwo yɛle [Gyisɛse] alɔbɔlɛ” ɔluakɛ ɛnee bɛ sunsum nu gyinlabelɛ ne ɛnle kpalɛ. Ɛnee bɛle kɛ “mboane mɔɔ ɛnlɛ neavolɛ” la, sunsum nu ɛhɔne ɛlɛku bɛ na bɛnlɛ neavolɛ biala. Tɛ kɛ ɛnee ɔle Gyisɛse gyima kɛ ɔka edwɛkɛ ne la ati a ɔhilehilele bɛ a, emomu ɔ kunlu mɔɔ yelɛyelale ye la ati ɔ.

Fa ahunluyelɛyelalɛ ka edwɛkɛ ne

17, 18. (a) Duzu a ka yɛ maa yɛbɔ edwɛkpa ne nolo a? (b) Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia ahunluyelɛyelalɛ yɛamaa awie mɔ ɛ?

17 Kɛ Gyisɛse ɛdoavolɛma la, duzu a ka yɛ maa yɛka edwɛkɛ ne a? Kɛ mɔɔ yɛnwunle ye wɔ buluku ɛhye Tile 9 ne anu la, ɔle yɛ ɛzonlelilɛ kɛ yɛbabɔ edwɛkpa ne nolo yɛamaa menli arayɛ ɛdoavolɛma. (Mateyu 28:19, 20; 1 Kɔlentema 9:16) Noko tɛ ɛhye ala a ati a yɛka edwɛkɛ ne a. Ɛlɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa Gyihova la a le debie titili mɔɔ ka yɛ maa yɛbɔ Belemgbunlililɛ edwɛkpa ne nolo a. Eza yɛbɔ edwɛkpa ne nolo yɛkile menli ɔluakɛ yɛlɛ ahunluyelɛyelalɛ yɛmaa bɛ. (Maake 12:28-31) Kɛ ɔkɛyɛ na yɛanyia ahunluyelɛyelalɛ kpole ɛ?

18 Ɔwɔ kɛ yɛbu menli kɛ mɔɔ Gyisɛse bule bɛ la​—“mboane mɔɔ ɛnlɛ neavolɛ mɔɔ bɛbodɛboda bɛ na bɛgyakyi bɛ ɛkɛ ne la.” Fa ye kɛ wɔnwu boane bie mɔɔ ɛminli la. Kɛmɔ ɔnlɛ neavolɛ mɔɔ fa ye kɔ ɛleka mɔɔ aleɛ nee nzule wɔ la ati, ɛhɔne nee nzuhɔne ɛwie ye ku. Asoo ɔ nwo ɛnrɛyɛ wɔ alɔbɔlɛ? Asoo ɛnrɛbɔ mɔdenle kɛ ɛmaa ye aleɛ nee nzule ɔ? Menli dɔɔnwo mɔɔ ɛtɛtele edwɛkpa ne la le kɛ boane ɛhye la. Adalɛ ɛzonlenlɛ nu mboaneneavolɛma ɛkpo bɛ, na sunsum nu ɛhɔne nee nzuhɔne ɛlɛku bɛ yɛɛ bɛnlɛ kenle bie anyelazo kpalɛ biala a. Yɛlɛ mɔɔ bɛhyia nwo la: sunsum nu aleɛ kpalɛ nee nzule mɔɔ maa ahunlundwolɛ mɔɔ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu la. (Ayezaya 55:1, 2) Saa yɛdwenle sunsum nu ninyɛne mɔɔ menli hyia nwolɛ la anwo a, bɛ nwo bayɛ yɛ alɔbɔlɛ. Saa yɛdwenle menli nwo kpalɛ kɛ mɔɔ Gyisɛse yɛle la a, yɛbabɔ mɔdenle yɛaha Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkɛ ne yɛahile bɛ.

19. Duzu a yɛbahola yɛayɛ yɛava yɛaboa Baebolo sukoavo mɔɔ ɛfɛta kɛ ɔkɔ daselɛlilɛ la ɛ?

19 Kɛ ɔkɛyɛ na yɛaboa awie mɔ yɛamaa bɛazukoa Gyisɛse neazo ne ɛ? Fa ye kɛ yɛkulo kɛ yɛboa Baebolo sukoavo bie mɔɔ ɛfɛta kɛ ɔkɔ daselɛlilɛ la. Anzɛɛ yɛkulo kɛ yɛboa awie mɔɔ ɛgyakyi daselɛlilɛ la yɛmaa ɔkɔ daselɛlilɛ bieko. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛaboa bɛ ɛ? Ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ edwɛkɛ ne ka bɛ ahonle. Kakye kɛ mɔɔ limoa la menli ne ‘anwo yɛle Gyisɛse alɔbɔlɛ’ yɛɛ akee ɔhilehilele bɛ a. (Maake 6:34) Ɔti saa yɛboa Baebolo sukoavoma anzɛɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛgyakyi daselɛlilɛ ɛhɔlɛ la yɛmaa bɛnyia ahunluyelɛyelalɛ subane a, ɔbaha bɛ yeamaa bɛabɔ edwɛkpa ne nolo kɛ mɔɔ Gyisɛse yɛle la. Yɛbahola yɛabiza kɛ: “Kɛzi Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkɛ ne ɛboa wɔ yemaa wɔ ɛbɛlabɔlɛ ɛyɛ kpalɛ ɛ? Na menli mɔɔ ɛtɛtele edwɛkɛ ne la noko ɛ​—asoo bɛngyia edwɛkpa ne ɔ? Duzu a ɛbahola wɔayɛ wɔava wɔaboa bɛ a?” Nɔhalɛ nu, debie titili mɔɔ ka yɛ maa yɛbɔ edwɛkpa ne nolo la a le ɛlɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa Nyamenle nee ɛhulolɛ mɔɔ yɛlɛ kɛ yɛbazonle ye la.

20. (a) Duzu a kile kɛ awie le Gyisɛse ɛdoavolɛ a? (b) Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ tile mɔɔ doa zo la anu a?

20 Saa yɛle Gyisɛse ɛdoavolɛ a ɔngile kɛ ɔwɔ kɛ yɛka edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle na yɛyɛ mɔɔ ɔyɛle la bie ala. Ɔwɔ kɛ yɛnyia “adwenle” mɔɔ ɛnee ɔlɛ la bie. (Felepaema 2:5) Nea kɛzi yɛ nye die kɛ Baebolo ne maa yɛnwu adwenle nee nzuzulɛ mɔɔ hanle Gyisɛse maanle ɔdendɛle na ɔyɛle ninyɛne bie mɔ la! Saa yɛnyia Kelaese “adwenle” ne bie a, yɛbahola yɛade awie mɔ nyane bo, yɛ kunlu ayelɛyela yɛ na yɛaboa menli kɔsɔɔti kɛ mɔɔ Gyisɛse yɛle la. (1 Kɔlentema 2:16) Wɔ tile mɔɔ doa zo la anu, yɛbazuzu ndenle ngakyile mɔɔ Gyisɛse luale zo hilele kɛ ɔkulo ye ɛdoavolɛma la anwo titili.

a Giliki edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo ‘alɔbɔlɛ hunle ye’ la le edwɛkɛ mɔɔ anu yɛ se mɔɔ bɛfa bɛkile ahunluyelɛyelalɛ mɔɔ awie lɛ la. Buluku ko kile nu kɛ “edwɛkɛ ɛhye ɛngile nyane mɔɔ awie di ye wɔ awie mɔɔ ɛlɛnwu amaneɛ anwo la ala, emomu, ɔkile ɛhulolɛ mɔɔ awie lɛ kɛ ɔbalie anzɛɛ ɔbaboa menli mɔɔ ɛlɛnwu amaneɛ la.”

b Edwɛkɛ “bɛde bɛ gɔnwo mɔ nyane bo” eza kola kile “bɛ nee bɛ ɛli nyane.”