Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

 TILE 13

Nyia Nyamenle Adwenle wɔ Ngoane Nwo

Nyia Nyamenle Adwenle wɔ Ngoane Nwo
  • Kɛzi Nyamenle bu ngoane ɛ?

  • Kɛzi Nyamenle bu ɛkolɛyelɛ ɛ?

  • Kɛzi yɛkile ɛbulɛ yɛmaa ngoane ɛ?

1. Nwane a bɔle ninyɛne mɔɔ lɛ ngoane la kɔsɔɔti a?

NGAPEZONLI Gyɛlɛmaya hanle kɛ: “Wɔmɔ [Gyihova, NW], ɛle nɔhalɛ Nyamenle; wɔmɔ a ɛle tease Nyamenle” ne a. (Gyɛlɛmaya 10:10) Bieko, Gyihova Nyamenle a le ninyɛne mɔɔ lɛ ngoane la kɔsɔɔti Bɔvolɛ a. Sunsum nu abɔdeɛ mɔɔ wɔ anwuma la hanle hilele ye kɛ: “Ɛdawɔ a ɛbɔle ninyɛne kɔsɔɔti a. Wɔ ɛhulolɛ zo yɛɛ ɛbɔle bɛ a. Wɔ ɛhulolɛ zo yɛɛ bɛwɔ ɛkɛ a.” (Yekile 4:11) Belemgbunli Devidi dole edwɛne yele Nyamenle ayɛlɛ kɛ: “Wɔmɔ a ɛle ngoane nzufeanvea a.” (Edwɛndolɛ 36:9) Ɛhye ati, ngoane le ahyɛlɛdeɛ mɔɔ vi Nyamenle ɛkɛ a.

2. Duzu a Nyamenle yɛ bɔ yɛ ngoane nwo bane a?

2 Gyihova eza bɔ yɛ ngoane nwo bane. (Gyima ne 17:28) Ɔdaye a ɔmaa yɛnyia aleɛ mɔɔ yɛdi, nzule mɔɔ yɛno, anwoma mɔɔ yɛdie yɛkɔ yɛ nu yɛɛ azɛlɛ ne mɔɔ yɛde zolɛ la a. (Gyima ne 14:15-17) Gyihova ɛyɛ ɛhye wɔ adenle mɔɔ maa asetɛnla yɛ anyelielɛ la azo. Noko amaa yɛ nye alie kpalɛ la ɔwɔ kɛ yɛsukoa Nyamenle mɛla ne mɔ na yɛdi zo.Ayezaya 48:17, 18.

ƐBULƐ MƆƆ YƐKILE YƐAMAA NGOANE

3. Kɛzi Nyamenle bule Ebɛle ɛhunlɛ ne ɛ?

3 Nyamenle kpondɛ kɛ yɛnyia ɛbulɛ yɛmaa ngoane—yɛ deɛ yɛɛ yɛ gɔnwo mɔ noko ɛdeɛ. Kɛ neazo la, wɔ Adam nee Yive mekɛ zo, bɛ ra Keen vale ɔ diema nrenya ekyi Ebɛle anwo ɛya kpole kpalɛ. Gyihova bɔle Keen kɔkɔ kɛ ye ɛya ne bahola amaa  yeayɛ ɛtane kpole. Keen bule ɔ nye guale kɔkɔbɔlɛ ne azo. ‘Ɔholole ɔ diema Ebɛle anwo zo na ɔhunle ye.’ (Mɔlebɛbo 4:3-8) Gyihova hwenle Keen anzo kɛ ɔhunle ɔ diema nrenya ne la.Mɔlebɛbo 4:9-11.

4. Kɛzi Nyamenle zile ngoane nwo adwenle kpalɛ mɔɔ yɛnyia ye la azo wɔ Mosisi Mɛla ne anu ɛ?

4 Ye ɛvolɛ kɛyɛ 2,400 anzi, Gyihova manle Yizilayɛma mɛla mɔɔ baboa bɛ amaa bɛazonle ye wɔ adenle mɔɔ ɔdie ɔto nu la azo a. Ɔluakɛ bɛvale mɛla ɛhye mɔ bɛluale ngapezonli Mosisi anwo zo la ati, ɔdwu mekɛ ne bie a bɛfɛlɛ ye Mosisi Mɛla. Mosisi Mɛla ne foa bie ka kɛ: “Mmaku sonla.” (Mɛla ne 5:17) Ɛhye manle Yizilayɛma ne nwunle kɛ Nyamenle bu sonla ngoane kɛ ɔsonle bolɛ, ɔti ɔwɔ kɛ menli noko bu bɛ gɔnwo mɔ ngoane kɛ ɔsonle bolɛ.

5. Kɛzi ɔwɔ kɛ yɛbu ɛkolɛyelɛ ɛ?

5 Na kakula mɔɔ la ɛkolɛ nu la ngoane noko ɛ? Mosisi Mɛla ne ka kɛ: “Saa mrenya nwiɔ ɛlɛko na bɛsi raalɛ nrenzɛvolɛ na ɔ ko ne ye, na ɛtane biala amba ɔ nzi a, debie biala mɔɔ nrenzɛvolɛ ne ɔ hu kɛha kɛ ɔdie la, saa ndɛnebuavolɛma die to nu a, ɔwɔ kɛ ahenle ne fa maa. Na saa ɛtane bie ba ɔ nzi a, ɛnee yemɔ, ɛkɛla ɛzie ɛkɛla gyakɛ anu.” (Adendulɛ 21:22, 23, NW) Kɛmɔ Mɛla ne kile la, ɔle ɛtane kɛ ɛkɛhu adɔma mɔɔ la ɔ nli akunlu la. Ɛhɛe, ngoane zɛhae bɔbɔ sonle bolɛ maa Gyihova. (Edwɛndolɛ 127:3) Ɛhye kile kɛ ɛkolɛyelɛ le ɛtane.

6. Duzu ati a ɔnle kɛ yɛkpɔ yɛ gɔnwo dasanli ɛ?

6 Yɛ gɔnwo mɔ anwo adwenle kpalɛ mɔɔ yɛnyia ye la boka ɛbulɛ mɔɔ yɛkile yɛmaa ngoane la anwo. Baebolo ne ka ye kɛ: “Awie biala mɔɔ kpɔ ɔ diema la le kɔdiawu, yɛɛ bɛdabɛ noko bɛze kɛ kɔdiawu biala ɛnlɛ ngoane mɔɔ ɛnlɛ awieleɛ la wɔ ye nu.” (1 Dwɔn 3:15) Saa yɛkpondɛ dahuu ngoane a, ɔhyia kɛ yɛye yɛ gɔnwo dasanli anwo ɛkpɔlɛ biala yɛfi yɛ ahonle nu, ɔluakɛ ɛkpɔlɛ a fa basabasayɛlɛ dɔɔnwo ne ala ba a. (1 Dwɔn 3:11, 12) Nvasoɛ wɔ zo kɛ yɛkɛhulo yɛ nwo.

7. Nyɛleɛ boni mɔ a ɛngile ɛbulɛ ɛmmaa ngoane a?

7 Na ɛbulɛ mɔɔ yɛkile yɛamaa yɛdayɛ mumua ne yɛ ngoane  noko la ɛ? Menli ɛngulo kɛ bɛkɛwu, noko bie mɔ dua anyelielɛ zo fa bɛ ngoane to esiane nu. Kɛ neazo la, menli dɔɔnwo no sigalɛte, wii anzɛɛ nyile ɛtane ɛtane bɛfa bɛdielie bɛ nye. Nyile zɛhae sɛkye sonla baka ne na ɔta ɔku menli mɔɔ no la. Sonla mɔɔ no nyile zɛhae mɔ la ɛmbu ngoane kɛ ɔle nwuanzanwuanza. Nyɛleɛ zɛhae mɔ anwo ɛnde wɔ Nyamenle anye zo. (Wulomuma 6:19; 12:1; 2 Kɔlentema 7:1) Saa yɛbazonle Nyamenle yɛamaa yeazɔ ɔ nye a ɔwɔ kɛ yɛgyakyi nyɛleɛ zɛhae mɔ. Ɔwɔ nuhua kɛ zɔhane ɛyɛlɛ bahola ayɛ se ɛdeɛ, noko Gyihova bahola aboa yɛ. Na ɔ nye sɔ mɔdenle mɔɔ yɛbɔ yɛbu ngoane kɛ ahyɛlɛdeɛ mɔɔ sonle bolɛ mɔɔ yeva yemaa la.

8. Duzu ati a ɔhyia kɛ yɛnea yɛ ninyɛne zo boɛ na bɛanva esiane bɛamba ɛ?

8 Saa yɛlɛ ɛbulɛ yɛmaa ngoane a yɛbahɔ zo yɛabɔ nwolɛ bane. Yɛnrɛyɛ yɛ ninyɛne mgbane mgbane na yɛnrɛlua anyelielɛ zo yɛnrɛva yɛ ngoane yɛnrɛdo esiane nu. Yɛbahoati kale ɛhanlɛ mgbane mgbane nee nwɔhoa mɔɔ esiane nee basabasayɛlɛ wɔ nu la. (Edwɛndolɛ 11:5) Nyamenle mɛla mɔɔ ɔvale ɔmanle tete Yizilayɛma la hanle kɛ: “Saa ɛsi wɔ sua a bɔ mɔdenle die bane wɔ ɔ ti zo amaa saa awie vi zolɛ tɔ aze na ɔwu a wɔanli fɔlɛ kɛ ɛdawɔ a ɛhunle ye a.” (Mɛla ne 22:8) Kɛmɔ ngyinlazo ne mɔɔ wɔ zɔhane mɛla ne anu kile la, nea kɛ debie mɔɔ bɛdua zo bɛfo wɔ sua ne la ɛnrɛmaa awie ɛnrɛdɔ aze ɔnrɛboda. Saa ɛlɛ kale a, nwu ye kɛ ɔle kpalɛ bɔkɔɔ. Mmamaa wɔ sua nu anzɛɛ wɔ kale yɛ mɔɔ fa wɔ ngoane nee awie mɔ ɛdeɛ ɔto esiane nu a.

9. Saa ɛlɛ ɛbulɛ ɛmaa ngoane a kɛzi ɛbayɛ nane ɛ?

9 Na nane ngoane noko ɛ? Yɛ Bɔvolɛ ne bu ɔdaye noko kɛ ɔle nwuanzanwuanza. Nyamenle maa adenle maa bɛku nane bɛnyia aleɛ nee adɛladeɛ anzɛɛ bɛbɔ menli nwo bane bɛfi esiane nwo. (Mɔlebɛbo 3:21; 9:3; Adendulɛ 21:28) Noko akee, saa ɛyɛ nane asa anzɛɛ ɛku bɛ mgbane ala a, ɔle ɛtane na ɔkile kɛ ɛngile ɛbulɛ ɛmmaa nwuanzanwuanza mɔɔ ngoane de la.Mrɛlɛbulɛ 12:10.

 ƐBULƐ MƆƆ YƐKILE YƐAMAA MOGYA

10. Kɛzi Nyamenle ɛhile kɛ ngoane nee mogya le debie ko ɛ?

10 Mekɛ mɔɔ Keen hunle ɔ diema Ebɛle la Gyihova hanle hilele Keen kɛ: “Ɛ diema ne mogya ne mɔɔ gua azɛlɛ ne anwo la ɛlɛsu avɛlɛ me.” (Mɔlebɛbo 4:10) Mekɛ mɔɔ Nyamenle hanle Ebɛle mogya ne anwo edwɛkɛ la ɛnee ɔlɛka Ebɛle ngoane nwo edwɛkɛ. Ɛnee Keen ɛhu Ebɛle na ɛnee ɔwɔ kɛ bɛtwe Keen anzo. Ɛnee ɔle kɛ asɛɛ Ebɛle mogya anzɛɛ ngoane ne ɛlɛsu avɛlɛ Gyihova kɛ ɔmaa pɛlepɛlelilɛ ɛla ali. Bɛmanle ko mɔɔ mogya nee ngoane de la lale ali wɔ Nowa Azuyilɛ ne anzi. Kolaa na Azuyilɛ ne ara la, ɛnee mbakama, nya nya yɛɛ ma ngakyile ala a alesama di a. Wɔ Azuyilɛ ne anzi Gyihova hanle hilele Nowa nee ɔ mra ne mɔ kɛ: “Meva debie biala mɔɔ ɛnwomenle wɔ ye nu wɔ azɛlɛ ye azo la memaa bɛ kɛ bɛli. Kɛmɔ menvale mbaka nee ndile memanle bɛ kɛ bɛli la, zɔhane ala yɛɛ meva nane nee nloma nee fɛlɛ muala memaa bɛ a.” Noko akee, Nyamenle zele bɛ kɛ: “Debie ko ala a metua bɛ kɛ bɛmmadi a, yemɔ a le nane mɔɔ mogya ne tɛbɔ nu la, ɔboalekɛ mogya ne anu a ye ngoane wɔ a.” (Mɔlebɛbo 1:29; 9:3, 4) Ɔda ali wienyi kɛ Gyihova bu nane ngoane nee ye mogya kɛ ɔle debie ko.

11. Ɔvi Nowa mekɛ zo mɔɔ ba la duzu a Nyamenle ɛdua wɔ mogya nwo a?

11 Mogya mɔɔ yɛnli la kile kɛ yɛbu ye. Wɔ Mɛla ne mɔɔ Gyihova vale manle Yizilayɛma ne mɔ la anu, ɔhanle kɛ: “Eza ɔwɔ kɛ Yizilayɛnli biala anzɛɛ ɛyɛvolɛ biala mɔɔ wɔ bɛ avinli mɔɔ di ɛbɔlɛ ku nane nee nloma mɔɔ bɛdi la, twi mogya ne gua na ɔfe ɛnwea ɔkeda zolɛ. . . . Yemɔti meka meahile Yizilayɛma kɛ, ‘Awie biala mmadi abɔdeɛ biala mogya.’” (Sɛlɛvolɛma 17:13, 14) Nyamenle mɛla mɔɔ tua kɛ bɛmmadi nane mogya mɔɔ ɛnee yelumua yeva yemaa Nowa kɛyɛ ɛvolɛ 800 la tɛbɔ ɛkɛ. Ɛnee Gyihova edwɛkɛ ne anu la ɛkɛ: Ɛnee ye azonvolɛ bahola ali nane na tɛ ye mogya ɔ. Ɛnee ɔwɔ kɛ bɛtwi mogya ne bɛgua azɛlɛ ne anwo na bɛdua zo bɛfa nane ne ngoane bɛsia bɛmaa Nyamenle.

12. Mogya nwo mɛla boni a bɛluale sunsum nwuanzanwuanza ne azo bɛvale bɛmanle wɔ ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu na ɔtɛbɔ ɛkɛ ne ɛnɛ a?

 12 Mɛla ko ne ala a wɔ ɛkɛ ne maa Keleseɛnema a. Ɛzoanvolɛ ne mɔ nee mgbanyima mɔɔ ɛnee li Gyisɛse ɛdoavolɛ ne mɔ anyunlu wɔ ɛvoya ne mɔɔ lumua la anu yiale zile kpɔkɛ wɔ mɛla mɔɔ ɔwɔ kɛ Keleseɛne asafo ne anu amra amuala di zolɛ la anwo. Kpɔkɛ mɔɔ bɛbɔle la ɛne: “Sunsum Nwuanzanwuanza ne nee yɛdayɛ yɛdie yɛto nu kɛ yɛnrɛva kpomgbolo kpole biala yɛnrɛkpolo bɛ kɔme kɛ ngyehyɛlɛ ɛhye mɔ mɔɔ hyia la ala. Bɛmmadi aleɛ mɔɔ bɛva bɛkpa munzule anzɛɛ bɛva bɛzɔ amonle la; bɛmmadi mogya; bɛmmadi nane mɔɔ bɛlofo ye na bɛampɛ ɔ kɔme la, na bɛhwe bɛ nwo bɛvi adwɔmane ɛbɔlɛ nwo.” (Gyima ne 15:28, 29; 21:25) Ɛhye ati ɔwɔ kɛ ‘yɛtwe yɛ nwo yɛfi mogya nwo.’ Kɛmɔ ɔhyia kɛ yɛkoati awozonle ɛzonlenlɛ nee nla nu ɛbɛla ɛtane la, zɔhane ala a wɔ Nyamenle anye zo ɔhyia kɛ yɛtwe yɛ nwo yɛfi mogya nwo a.

Saa wɔ dɔketa se wɔ kɛ ɛmmano nza a, asoo ɛbava wɔalua wɔ ndinli nu wɔahɔ wɔ nu ɔ?

13. Fa ndonwo kile kɛ mɛla ne mɔɔ se yɛhwe yɛ nwo yɛvi mogya nwo la noko tua mogya mɔɔ bɛfa bɛmaa la.

13 Asoo mogya mɔɔ bɛfa bɛmaa la boka mɛla ɛhye anwo ɔ? Ɛhɛe. Kɛ neazo la: Fa ye kɛ dɔketa bie se ɛhwe ɛ nwo ɛvi nza nwo. Asoo ɛhye bahile kɛ ɔnle kɛ ɛno nza na emomu ɛbahola wɔava wɔalua wɔ ndinli nu wɔahɔ ɛ nwo nane nu ɔ? Kyɛkyɛ! Zɔhane ala a mogya mɔɔ yɛtwe yɛ nwo yɛavi nwolɛ la kile kɛ ɔnle kɛ yɛfa yɛkɔ yɛ nu wɔ adenle biala azo a. Ɛhye ati mogya nwo mɛla ne kile kɛ yɛnrɛmaa awie biala ɛnrɛmaa yɛ mogya.

14, 15. Saa dɔketama ka kɛ bɛmaa Keleseɛnenli bie mogya a duzu a ɔbayɛ a, na duzu ati ɔ?

14 Na saa Keleseɛnenli bie boda kpole anzɛɛ ɔhyia kɛ bɛyɛ ye apelehyɛne ɛ? Fa ye kɛ dɔketama se bɛammaa ye mogya a ɔbawu. Nɔhalɛ nu, Keleseɛnenli ne ɛnrɛhulo kɛ ɔkɛwu. Ɔluakɛ ɔkulo kɛ ɔbɔ Nyamenle ngoane ahyɛlɛdeɛ ne anwo bane la ati, ɔbalie ndenle fofolɛ mɔɔ bɛfa zo bɛtondo ewule mɔɔ le kɛ nyile mɔɔ mogya ɛnle nu la yeado nu. Ɛhye ati saa ayileyɛlɛ mɔɔ le zɛhae la bie wɔ ɛkɛ ne a, ɔbalie yemɔ yeado nu na ɔnrɛlie mogya.

 15 Asoo Keleseɛnenli babulu Nyamenle mɛla zo na yeadɛnla aze mekɛ ekyi bie wɔ ewiade ɛhye anu ɔ? Gyisɛse hanle kɛ: “Awie biala mɔɔ kɛpele ye ngoane nwo la kɛminli ye, na mɔɔ kɛminli ye ngoane wɔ me ti la kɛlie ye ɛkɛla ngoane.” (Mateyu 16:25) Yɛngulo kɛ yɛkɛwu. Noko saa yɛbulu Nyamenle mɛla zo yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛdie yɛ nwo ngoane wɔ ewiade ɛhye anu a, yɛnrɛnyia dahuu ngoane. Nrɛlɛbɛ wɔ nu kɛ yɛbanyia Nyamenle mɛla fɔɔnwo ne anu diedi na yɛanyia anwodozo kɛ saa yɛwu bɔbɔ a yɛ Ngoane Maavolɛ ne bahakye yɛ, yeadwazo yɛ, na yeamaa yɛ dahuu ngoane ahyɛlɛdeɛ ne.Dwɔn 5:28, 29; Hibuluma 11:6.

16. Mogya nwo kpɔkɛ kpalɛ boni a Nyamenle azonvolɛ ɛzi a?

16 Ɛnɛ, Nyamenle nɔhalɛ azonvolɛ ɛzi kpɔkɛ kɛ bɛbali ye adehilelɛ mɔɔ fane mogya nwo la azo. Bɛnrɛli mogya biala yɛɛ bɛnrɛlua ayileyɛlɛ adenle biala azo bɛnrɛli mogya. * Bɛdie bɛdi kɛ Nyamenle mɔɔ bɔle mogya la ze mɔɔ le kpalɛ maa bɛ la. Asoo ɛdie ɛdi kɛ ɛhye le nɔhalɛ?

DEBIE KOKYE MƆƆ ƆFƐTA KƐ BƐFA MOGYA BƐYƐ

17. Debie kokye mɔɔ bɛfa mogya bɛyɛ la boni a ɛnee Gyihova Nyamenle die to nuhua wɔ tete Yizilayɛ a?

17 Mosisi Mɛla ne zile debie kokye mɔɔ ɛnee ɔfɛta kɛ bɛfa mogya bɛyɛ la azo. Gyihova hanle vanenle ɛzonlenlɛ mɔɔ ɛnee ɔwɔ kɛ tete Yizilayɛma fa maa ye la anwo kɛ: ‘Nwonane  ne ngoane wɔ mogya ne anu, yɛɛ meva memaa kɛ bɛva bɛbɔ afɔle wɔ afɔlemokyea ne azo bɛyɛ mgbɔdalɛ nzɛlɛlɛ bɛmaa bɛ, ɔluakɛ mogya a maa mgbɔdalɛ ne di munli a.’ (Sɛlɛvolɛma 17:11) Mekɛ mɔɔ Yizilayɛma kɛyɛ ɛtane la, ɛnee bɛkola bɛdua nane mɔɔ bɛfa bɛabɔ afɔle na bɛamaa ye mogya ne bie agua afɔlemokyea ne azo wɔ ɛdanlɛ sua ne anu anzɛɛ nzinlii wɔ Nyamenle ɛzonlenlɛ sua ne anu la azo bɛnyia ɛtane fakyɛ. Afɔlebɔlɛ zɛhae mɔ a ɛnee le adenle kokye mɔɔ bɛdua zo bɛfa mogya bɛdi gyima kpalɛ a.

18. Nvasoɛ nee nyilalɛ boni a yɛbahola yɛanyia wɔ Gyisɛse mogya ne mɔɔ bɛhwinle bɛguale la azo a?

18 Nɔhalɛ Keleseɛnema ɛnle Mosisi Mɛla ne abo bieko ɔti bɛnva nane bɛmbɔ afɔle bɛmmaa ye mogya ne ɛndwi ɛngua afɔlemokyea zo. (Hibuluma 10:1) Noko akee, ɛnee mogya mɔɔ tete Yizilayɛma fa di gyima wɔ afɔlemokyea ne azo la le Gyisɛse Kelaese, Nyamenle Ara ne, afɔlebɔlɛ ne mɔɔ sonle bolɛ  la anwo nvoninli. Kɛmɔ yɛzukoale ye wɔ buluku ɛhye Tile 5 ne anu la, Gyisɛse vale ye dasanli ngoane ne bɔle afɔle manle yɛ ɔlua ye mogya ne mɔɔ bɛhwinle bɛguale la azo. Akee ɔziale ɔhɔle anwuma na ɔvale bolɛ mɔɔ ye mogya ne sonle la ɔmanle Nyamenle. (Hibuluma 9:11, 12) Ɛhye a maa yɛnyia ɛtane fakyɛ a, na ɔbukele dahuu ngoane nwo adenle ɔmanle yɛ. (Mateyu 20:28; Dwɔn 3:16) Nea kɛzi nvasoɛ kpole ɛra zɔhane mogya ne mɔɔ bɛva bɛli gyima la azo a! (1 Pita 1:18, 19) Ɔlua diedi mɔɔ yɛbanyia wɔ Gyisɛse mogya ne mɔɔ bɛhwinle bɛguale la anu azo ala a yɛbanyia ngoane a.

Boni a ɛbayɛ wɔahile kɛ ɛlɛ ɛbulɛ ɛmaa ngoane nee mogya a?

19. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ na ‘yɛanli menli kɔsɔɔti mogya nwo ɛzonle a’?

19 Nea kɛzi yɛkola yɛda Gyihova Nyamenle ase wɔ ngoane nwo ɛlɔlɛ nziezielɛ ɛhye anwo a! Asoo ɔnle kɛ yemɔ ka yɛ maa yɛka dahuu ngoane mɔɔ gyi Gyisɛse afɔlebɔlɛ ne anu diedi zo la anwo edwɛkɛ yɛkile yɛ gɔnwo mɔ? Saa yɛ gɔnwo mɔ ngoane nwo hyia yɛ kɛmɔ ɔhyia Nyamenle la a ɔbaha yɛ yeamaa yɛava mɔdenlebɔlɛ yɛayɛ ɛhye. (Yizikeɛle 3:17-21) Saa yɛyɛ yɛ gyima ɛhye kpalɛ a, yɛbahola yɛaha ye kɛmɔ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hanle la kɛ: “Memaa bɛade ɔ bo wienyi ɛnɛ kenle ye kɛ saa bɛ nuhua biala minli a, menli nwolɛ ɛzonle.” (Gyima ne 20:26, 27) Saa yɛka Nyamenle nee ye atiakunlukpɔkɛ nwo edwɛkɛ yɛkile menli a, ɔle adenle kpalɛ mɔɔ yɛdua zo yɛkile kɛ yɛlɛ ɛbulɛ kpole yɛmaa ngoane nee mogya a.

^ ɛden. 16 Saa ɛkpondɛ nyile ngakyile mɔɔ bɛfa bɛsie mogya bo zo bɛyɛ ayile la anwo edwɛkɛ a, nea buluku ne mɔɔ ati se How Can Blood Save Your Life? mɔɔ Gyihova Alasevolɛ a ɛyɛ la mukelɛ 13-17.