1, 2. (a) Duzu a yɛzukoale ye wɔ tile mɔɔ li ɛhye anyunlu la anu a? (b) Kpuya nwiɔ boni mɔ a yɛbazuzu nwo wɔ tile ɛhye anu a?

YIZIKEƐLE annwu ɛzoanvolɛ Pɔɔlo sunsum nu ɛzonlenlɛsua kpole ne. Yɛnwunle ɛhye wɔ tile mɔɔ li ɛhye anyunlu la anu. Eza yɛnwunle kɛzi nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo ngyinlazo ne mɔ anwo hyia la. Saa menli ne fa di gyima a yɛɛ bɛ nee Gyihova banyia agɔnwolɛvalɛ bieko a. Ɛhye maa yɛnwu deɛmɔti Gyihova zile edwɛkɛ ɛhye mɔɔ anwo hyia la azo fane nwiɔ wɔ ngyɛnu kokye anu la: “Ɛhye a le ɛzonlenlɛsua ne anwo mɛla ne a.”​—Kenga Yizikeɛle 43:12.

² Kɛkala, ɔwɔ kɛ yɛsuzu kpuya nwiɔ bieko anwo. Mɔɔ limoa: Ɔbayɛ kɛ nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo ngyinlazo boni mɔ a Dwuuma ne zukoale vile ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne anu a? Mualɛ ne bamaa yɛabua yɛ kpuya ne mɔɔ tɔ zo nwiɔ la: Duzu a ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne kile maa yɛ wɔ awieleɛ mekɛ ɛhye mɔɔ ngyegyelɛ dɔɔnwo wɔ nu la anu a?

3. Kɛzi boka tendenle ne azo ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne maanle menli mɔɔ sulo Nyamenle la zele nyiane ɛ?

³ Bɛmaa yɛva yɛ adwenle yɛhɔ ɛzonlenlɛsua ɛhye foa titili ekyi azo. Boka tendenle ne. Ɛnee menli ne ɛnwu abusuabɔlɛ  mɔɔ wɔ Yizikeɛle ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne nee Ayezaya nɔhalɛ ɛzonlenlɛ mɔɔ bɛbava bɛazie ɛkɛ ne bieko anwo ngapezo ne avinli la. (Aye. 2:2) Noko saa bɛnwu kɛ Gyihova sua ne gyi boka tendenle zo a, duzu a bɛbazukoa bɛavi nu a? Ɔhilele bɛ kɛ ɔwɔ kɛ bɛkpogya nɔhalɛ ɛzonlenlɛ zo, ɔwɔ kɛ bɛmaa ye zo bɛtɛla debie biala. Bɛkpogya nɔhalɛ ɛzonlenlɛ zo dɛba, ɔluakɛ ɔle ngyehyɛleɛ mɔɔ vi Ahenle mɔɔ bɛkpogya ye zo “bɛdɛla nyamenle mɔɔ ɛha la kɔsɔɔti” la ɛkɛ. (Edw. 97:9) Noko ɛnee menli ne ɛnyɛ bɛ afoa nu ɛdeɛ. Wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu, bɛmaa nɔhalɛ ɛzonlenlɛ ɛyɛ debie mɔɔ nvasoɛ ɛnle zo, bɛkpo, bɛgua nwolɛ evinli fane dɔɔnwo. Mɔɔ ahonlekpalɛma nwunle kɛ bɛkpogya sua nwuanzanwuanza ne zo bɛmaa yedwu ɛleka mɔɔ ɔfɛta anyunlunyia nee duma kpalɛ la, bɛzele nyiane.

4, 5. Duzu a Yizikeɛle tievolɛma ne zukoale vile nlenkɛ mgbole ndendenle ne anu a?

⁴ Nlenkɛ mgbole ndendenle ne. Yizikeɛle limoale nwunle kɛ anwumabɔvolɛ ne mɔɔ ɛlɛkile ye adenle la ɛlɛsuzu nlenkɛ mgbole ne. Bɛ anwumahɔlɛ bayɛ mita 30! (Yiz. 40:14) Ɛnee sinzavolɛma ekpumgbunli wɔ ndenle zɔhane mɔ anwo. Duzu a ɛhye mɔ amuala kile a? Gyihova zele Yizikeɛle kɛ: ‘Nea ndenle mɔɔ bɛfa nu bɛkɔ ɛzonlenlɛsua ne anu la kpalɛ.’ Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ ɛnee menli ne fa bɛdabɛ “mɔɔ bɛtɛpɛle bɛ mrenyiazo wɔ ahonle nee nwonane nu” la ba Nyamenle sua nwuanzanwuanza ne mɔɔ bɛsonle ye wɔ ɛkɛ ne la anu. Duzu a vi nu rale a? Gyihova hanle kɛ: “Bɛgua me ɛzonlenlɛsua ne anwo evinli.”​—Yiz. 44:5, 7.

⁵ Bɛdabɛ mɔɔ ɛnee “bɛtɛpɛle bɛ mrenyiazo wɔ . . . nwonane nu la” anli mɛla ne mɔɔ Nyamenle vale maanle Ebileham la azo. (Gyn. 17:9, 10; Lɛv. 12:1-3) Noko ɛnee bɛdabɛ mɔɔ “bɛtɛpɛle bɛ mrenyiazo wɔ ahonle” nu la lɛ ngyegyelɛ kpole kpalɛ. Ɛnee bɛde atua, bɛnde folɛ yɛɛ bɛnli Gyihova adehilelɛ zo. Ɛnee ɔnle kɛ bɛmaa bɛwolo ɛzonlenlɛsua nwuanzanwuanza ne anu! Gyihova kyi nabalaba, noko ye menli ne yɛle nabalaba. Na ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne hilehilele ɛzukoalɛdeɛ ne anu wienyi: Ɔnle kɛ ninyɛndane ɛhye mɔ kɔ zo bieko! Ɔwɔ kɛ bɛdi ngyinlazo mɔɔ bamaa awie ahola awolo Nyamenle sua ne anu la azo. Saa bɛyɛ ɛhye a yɛɛ Gyihova bayila bɛ ɛzonlenlɛ ne azo a.

6, 7. (a) Kɛzi Gyihova dua ɛzonlenlɛsua ne azɛlɛ ne amuala anloa bane ne azo ɔtendɛ ɔkile ye menli ne ɛ? (b) Kɛzi Gyihova menli ne bule ye sua ne ɛ? (Nea ɔbodwɛkɛ ne.)

⁶ Azɛlɛ ne anloa bane ne. Debie titili bieko a le bane ne mɔɔ ɛnee wɔ ɛzonlenlɛsua ne azɛlɛ ne amuala anloa la. Yizikeɛle hanle kɛ ye foa ko biala le baka ne 500, anzɛɛ mita 1,555 asɛɛ mayɛlɛ ko! (Yiz. 42:15-20) Noko ɛnee ɛzonlenlɛsua ne azua ne mɔ yɛɛ alienwo ne mɔ foa nna ne amuala sɛ, foa biala le kubit 500 ala, anzɛɛ mita 259. Ɔti ɛnee azɛlɛ kpole la ɛzonlenlɛsua  ne anwo amuala, na ɛnee ɔvea findezo bane ne akunlu lɔ. * Duzu ati ɔ?

⁷ Gyihova hanle kɛ: “Kɛkala maa bɛye bɛ sunsum nu tuutuubɔlɛ ne nee bɛ arelemgbunli ne mɔ avunli bɛvi me nwo ɛkɛ bɛhɔ moamoa, na me nee bɛ badɛnla dahuu.” (Yiz. 43:9) Ɔbayɛ kɛ “bɛ arelemgbunli ne mɔ avunli” ne fale awozonlezonlenlɛ nwo. Ɔti Gyihova luale azɛlɛ ne anloa bane tɛtɛlɛ ne azo ɔhanle kɛ: “Bɛva evinli ninyɛne zɔhane mɔ amuala bɛhɔ moamoa. Bɛmmamaa ɔbikye ɛke bɔbɔ.” Saa bɛmaa bɛ ɛzonlenlɛ nwo te a, ɔ nee bɛ badɛnla na yeayila bɛ.

8, 9. Duzu a menli ne zukoale vile folɛ mɔɔ anu yɛ se mɔɔ Gyihova dule mgbanyima ne mɔ la anu a?

⁸ Bɛdule mrenyia mɔɔ lɛ ɛzonlelilɛ la folɛ anyebolo zo. Eza Gyihova vale folɛdulɛ mɔɔ anu yɛ se noko ɛlɔlɛ wɔ nu la maanle mrenyia mɔɔ ɛnee lɛ ɛzonlelilɛ mgbole la. Ɔdenrɛle Livaema mɔɔ hwenle bɛ nwo vile ɔ nwo wɔ mekɛ mɔɔ menli ne vale bɛ nwo wulale awozonlezonlenlɛ nu la, noko ɔhanvole Zeedɔko amra mrenyia ne mɔ “mɔɔ nleanle [ye] ɛzonlenlɛsua ne anu gyima ne mɔ azo wɔ mekɛ mɔɔ Yizilayɛma hwenle bɛ nwo vile [ɔ] nwo la.” Ɔ nee ekpunli biala lile ye wɔ pɛlepɛlelilɛ nee anwunvɔnezelɛ nu. (Yiz. 44:10, 12-16) Bɛdenrɛle Yizilayɛ mgbanyima noko anyebolo zo.​—Yiz. 45:9.

⁹ Ɔti Gyihova maanle ɔlale ali kɛ ɔwɔ kɛ mgbanyima mɔɔ nea menli ne anwo zo la bu mgbonda kile ye. Ɛnee bɛtɛbole folɛdulɛ, ɛdenrɛdenrɛlɛ nee ndeanlɛ zo. Emomu, ɛnee ɔwɔ kɛ bɛdimoa bɛdi Gyihova ngyinlazo ne mɔ azo!

10, 11. Daselɛ boni a kile kɛ menli ne mɔ bie zukoale debie vile Yizikeɛle ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne anu a?

¹⁰ Asoo menli ne vi akɛlɛzonlenlɛ nu rale la, bɛvale ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne anu ɛzukoalɛdeɛ ne bɛlile gyima? Nɔhalɛ nu, yɛnrɛhola yɛnrɛnwu adwenle mɔɔ mrenyia nee mraalɛ nɔhavoma ne nyianle wɔ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ɛhye anwo a. Noko Baebolo ne maa yɛnwu gyima kpole mɔɔ menli ɛhye mɔ yɛle nee kɛzi bɛbule nɔhalɛ ɛzonlenlɛ la. Asoo bɛlile ngyinlazo ne mɔ azo? Bɛlile bie mɔ azo​—titili saa ɛfa bɛ ɛtoto bɛ nenyia mɔ mɔɔ dele atua kolaa na bɛava bɛ bɛahɔ Babelɔn la anwo a.

¹¹ Nɔhavoma le kɛ ngapezonli Hagae nee Zɛkalaya, ɛsɔfo nee kɛlɛhɛlɛvolɛ Ɛzela yɛɛ amɛnlado Nihɛmaya bɔle mɔdenle hilehilele menli ne ngyinlazo mɔɔ wɔ nu la. (Ɛzela 5:1, 2) Menli ne nwunle kɛ ɔwɔ kɛ bɛkpogya nɔhalɛ ɛzonlenlɛ zo na bɛmaa ɔkyia bɛ ɔtɛla nwonane afoa nu ninyɛne nee ninyɛne mɔɔ bɛ nye die nwo la. (Hagae 1:3, 4) Ɔwɔ kɛ bɛdi nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo ngyinlazo ne mɔ azo. Ɛzela nee Nihɛmaya hanle ye anyebolo zo bɛmaanle menli ne voanle nyɛvolɛ mraalɛ mɔɔ bɛgyale bɛ la. (Kenga Ɛzela 10:10, 11; Nih. 13:23-27, 30) Awozonlezonlenlɛ  noko ɛ? Mɔɔ menli ne rale la, bɛhyile ɛtane zɔhane mɔɔ zuale bɛ ɛhane mekɛ tendenle la. Na ɛsɔfo ne mɔ, mgbanyima ne mɔ anzɛɛ menli titili ne mɔ ɛ? Bɛboka bɛdabɛ mɔɔ Gyihova dule bɛ folɛ na ɔdenrɛdenrɛle bɛ la anwo. (Nih. 13:22, 28) Bɛ nuhua dɔɔnwo bɛlɛle bɛ nwo aze diele folɛdulɛ zɔhane.​—Ɛzela 10:7-9, 12-14; Nih. 9:1-3, 38.

12. Kɛzi Gyihova yilale menli mɔɔ vi akɛlɛzonlenlɛ nu rale la ɛ?

¹² Ɛhye ati, Gyihova yilale bɛ. Bɛ nee Gyihova nyianle agɔnwolɛvalɛ kpalɛ, kpɔkɛdelɛ yɛɛ adehilelɛ kpalɛ. (Ɛzela 6:19-22; Nih. 8:9-12; 12:27-30, 43) Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ menli ne bɔle ɔ bo lile nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo tenlene ngyinlazo ne mɔ azo. Ɛzukoalɛdeɛ ne hanle ahonlekpalɛma ahonle. Ɔti, yɛbahola yɛaha kɛ Yizikeɛle ɛzonlenlɛsua ne anwo ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne boale menli ne wɔ ndenle titili nwiɔ azo. (1) Ɔmaanle bɛnwunle nvasoɛ mɔɔ wɔ nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo ngyinlazo ne mɔ azo nee kɛzi bɛbava bɛali gyima la. (2) Ɔle ngapezo mɔɔ maa anwosesebɛ. Ɔse bɛbava nɔhalɛ ɛzonlenlɛ bɛazie ɛkɛ ne bieko, na saa menli ne sonle nɔhalɛ nu a, Gyihova bayila bɛ. Ɔti, yɛkpondɛ kɛ yɛnwu ye: Asoo ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ɛhye ɛra nu ɛnɛ?

13, 14. (a) Duzu a maa yɛnwu kɛ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne ɛra nu wɔ yɛ mekɛ ye anu a? (b) Ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne boa yɛ wɔ ndenle nwiɔ boni mɔ azo? (Eza nea ɛlɛka 13A, “Ɛzonlenlɛ Azua Ngakyile, Ɛzukoalɛdeɛ Ngakyile.”)

¹³ Asoo yɛkola yɛdie yɛdi kɛ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ɛhye fale yɛ nwo? Ɛhɛe! Kakye koyɛlɛ ne mɔɔ wɔ Yizikeɛle  ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne anu Nyamenle sua nwuanzanwuanza ne mɔɔ gyi “boka tendenle bie” azo nee Ayezaya ngapezo ne mɔɔ se “boka ne mɔɔ Gyihova sua ne gyi zolɛ la” bagyinla “kpundii wɔ awoka ne mɔ ati zo” avinli la. Ayezaya hanle kɛ ye ngapezo ne bara nu wɔ “mekɛ mɔɔ li awieleɛ” anzɛɛ “awieleɛ mekɛ ne anu.” (Yiz. 40:2; Aye. 2:2-4; ɔbdw.; eza nea Maeka 4:1-4.) Bɛrale nu wɔ awieleɛ mekɛ ne anu, ɔvi 1919, mekɛ mɔɔ bɛkpogyale nɔhalɛ ɛzonlenlɛ zo anzɛɛ bɛvale bɛziele ɛkɛ ne bieko kɛ asɛɛ ɔgyi boka tendenle bie ati zo la. *

¹⁴ Ɔti, ɔda ali kɛ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne fale nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo ɛnɛ. Ɔboale tete Dwuuma ne, na ɔboa yɛdayɛ noko ɛnɛ wɔ ndenle nwiɔ azo. (1) Ɔmaa yɛnwu kɛzi yɛbali Gyihova nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo ngyinlazo ne mɔ azo la. (2) Ɔmaa yɛnwu nɔhalɛ ɛzonlenlɛ mɔɔ bɛbava bɛazie ɛkɛ ne bieko yɛɛ Gyihova mɔɔ ɔbayila yɛ la anwo ngapezo mɔɔ maa anwosesebɛ la.

15. Yɛlɛsukoa debie yɛavi ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne anu a, duzu a ɔwɔ kɛ ɔtɛnla yɛ adwenle nu a?

¹⁵ Akee bɛmaa yɛzuzu ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne anu ninyɛne fɔɔnwo bie mɔ anwo. Fa ye kɛ yɛ nee Yizikeɛle ɛlɛkpɔsa ɛzonlenlɛsua kɛnlɛma ne anu. Tɛ sunsum nu ɛzonlenlɛsua kpole ne ɔ; emomu, yɛlɛsukoa debie mɔɔ fale yɛ ɛzonlenlɛ nwo ɛnɛ la yɛavi nuhua ala. Ɛzukoalɛdeɛ ne mɔ bie a le boni?

16. Duzu a yɛsukoa yɛfi ninyɛne mɔɔ bɛzuzule la amuala anu a? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

¹⁶ Duzu ati a bɛzuzule debie biala a? Yizikeɛle ɛlɛnea la, ɔnwunle kɛ nrenyia ne mɔɔ ɔ nwo ta kɛ kɔbele la zuzule ɛzonlenlɛsua ne, bane ne mɔ, nlenkɛ mgbole ne, sinzavolɛma ekpumgbunli ne, alienwo ɛkɛ yɛɛ afɔlemokyea ne kpalɛ. Nwolɛ edwɛkɛ dɔɔnwo ne bahola azi kengavolɛ ne anwo. (Yiz. 40:1–42:20; 43:13, 14) Noko nea ninyɛne mɔɔ anwo hyia mɔɔ yɛbahola yɛazukoa yɛavi nuhua la. Gyihova luale zo zile kɛzi ye ngyinlazo ne mɔ anwo hyia la azo. Ngyinlazo ne mɔ vi ye, bɛnvi dasanli biala. Menli mɔɔ ka kɛ yɛbahola yɛalua adenle biala azo yɛazonle Nyamenle la ɛvo bɔkɔɔ. Bieko, ɛzonlenlɛsua ne mɔɔ bɛzuzule ye kpalɛ la maa yɛnyia anwodozo kɛ kɛzi ɔde ye biala la, bɛbava nɔhalɛ ɛzonlenlɛ bɛazie ɛkɛ ne bieko. Ɛzuzudeɛ ne mɔ le pɛpɛɛpɛ, yemɔti Nyamenle ɛwɔkɛ ne mɔ noko bara nu pɛpɛɛpɛ. Ɔti Yizikeɛle zile zo kɛ nɔhalɛ ɛzonlenlɛ mɔɔ bɛbava bɛazie ɛkɛ ne bieko wɔ awieleɛ mekɛ ne anu la bara nu amgba!

17. Duzu a ɛzonlenlɛsua ne azɛlɛ ne anloa bane ne kakye yɛ ɛnɛ a?

¹⁷ Azɛlɛ ne anloa bane ne. Yizikeɛle nwunle kɛ bɛlie bane wɔ ɛzonlenlɛsua ne azɛlɛ ne amuala anloa. Deɛ ɛhye le ngakyelɛ mɔɔ anyebolo wɔ nu maa Nyamenle menli kɛ ɔwɔ kɛ bɛye  ɛzonlenlɛ nu debie biala mɔɔ anwo ɛnde la bɛfi nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo bɛkɔ moamoa, ɔnle kɛ bɛgua Nyamenle sua ne anwo evinli ɛlɛ. (Kenga Yizikeɛle 43:7-9.) Yɛdayɛ noko yɛhyia folɛdulɛ ko ne ala! Mɔɔ Nyamenle menli ne vile sunsum nu akɛlɛzonlenlɛ nu wɔ Babelɔn Kpole ne anu la, Kelaese kpale ye akɛlɛ nɔhavo nee badwema ne wɔ 1919. Ɔti, ɔvi mekɛ zɔhane titili, Nyamenle menli ɛyɛ gyima ɛsesebɛ ɛhwe bɛ nwo ɛvi adalɛ ngilehilelɛ nee nyɛleɛ mɔɔ awozonlezonlenlɛ fonlɔfonla nu la anwo. Yɛye debie biala mɔɔ bagua nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo evinli la yɛfi ɛkɛ. Bieko, yɛnli gua bɔbɔ wɔ yɛ Belemgbunlililɛ Asalo, yɛnva ninyɛne ɛhye mɔ yɛnfonla yɛ ɛzonlenlɛ nu.​—Maake 11:15, 16.

18, 19. (a) Duzu a yɛsukoa yɛfi nlenkɛ mgbole ndendenle ne mɔ anu a? (b) Kɛzi ɔwɔ kɛ yɛbua bɛdabɛ mɔɔ bɛkulo kɛ bɛto Gyihova ngyinlazo ne mɔ anu la ɛ? Maa neazo.

¹⁸ Nlenkɛ mgbole ndendenle ne. Duzu a yɛsukoa yɛfi nlenkɛ mgbole ndendenle ne mɔɔ Yizikeɛle nwunle bɛ la anu a? Bɛhakyele Dwuuma mɔɔ ziale rale la kɛ Gyihova lɛ ɛbɛlabɔlɛ nwo ngyinlazo mɔɔ kpogya kpalɛ. Saa ɛnee ɔle zɔ wɔ tete ne a, ɛnee ɛnɛ noko ɛ? Yɛsonle wɔ sunsum nu ɛzonlenlɛsua kpole ne anu. Asoo ɛbɛla kpalɛ mɔɔ nabalaba ɛnle nu la anwo ɛngyia ɛnɛ ɛndɛla mekɛ biala ɔ? (Wlo. 12:9; 1 Pita 1:14, 15) Ɛnɛ, Gyihova ɛhile ye menli ne adenle ngyikyingyikyi yemaa bɛli ɛbɛlabɔlɛ kpalɛ nwo ngyinlazo ne mɔ azo kpalɛ. * Kɛ neazo la, bɛtu ɛtanevolɛma mɔɔ bɛnnu bɛ nwo la bɛfi asafo ne anu. (1 Kɔl. 5:11-13) Bieko, sinzavolɛma ekpumgbunli ne mɔ mɔɔ wɔ nlenkɛ mgbole ne mɔ ndenle ne anwo la kakye yɛ ɛnɛ kɛ, wɔ Gyihova ɛzonlenlɛ nu, bɛnlie awie biala mɔɔ Nyamenle ɛtɛdiele ye la bɛndo nu. Awie mɔɔ bɔ ɛbɛla nwiɔ nwiɔ la bahola ara Belemgbunlililɛ Asalo ɛkɛ, noko Gyihova ɛnrɛlie ye ɛnrɛdo nu, kyesɛ ɔyɛ mɔɔ ɔkpondɛ yeavi ye ɛkɛ ne la. (Gye. 4:8) Nea kɛzi nɔhalɛ ɛzonlenlɛ bɔ yɛ nwo bane wɔ ɛbɛlatane mɔɔ ɛbu zo ɛnɛ la anwo a!

¹⁹ Baebolo ne hanle kɛ ɛbɛlabɔlɛ bazɛkye kolaa na awieleɛ ne ara. Yɛkenga kɛ, “Amumuyɛma nee adalɛma bahɔ bɛ nyunlu wɔ ɛtaneyɛlɛ nu, bɛbabɛlɛbɛla menli na awie mɔ noko abɛlɛbɛla bɛdabɛ.” (2 Tim. 3:13) Ɛnɛ, bɛlɛmaa menli dɔɔnwo anyia adwenle kɛ Gyihova ngyinlazo ne mɔ le kyengye, bɛ mekɛ ɛkpa nwo anzɛɛ nvonleɛ wɔ nwo. Ɛbamaa bɛabɛlɛbɛla wɔ ɔ? Saa awie bɔ mɔdenle kɛ ɔmaa wɔalie wɔali kɛ nvonleɛ wɔ Nyamenle ngyinlazo ne mɔ mɔɔ fale menli mɔɔ bɛ awodeɛ le ko mɔɔ bɛ nee bɛ nwo da la anwo a, ɛ nee ye bayɛ adwenle ɔ? Anzɛɛ, asoo ɛ nee Gyihova mɔɔ ye Edwɛkɛ ne ka kɛ menli mɔɔ yɛ ninyɛne zɔhane mɔ la ‘yɛ ninyɛndane’ la bayɛ adwenle? Ɔbɔ yɛ kɔkɔ wɔ ɛbɛlatane nwo. (Wlo. 1:24-27, 32) Ɔwɔ kɛ yɛyɛ ɛzonlenlɛsua  ne nee nlenkɛ mgbole ndendenle ne mɔ nvoninli wɔ yɛ adwenle nu na yɛkakye kɛ: Ɔnva nwo mɔɔ menli bayɛ wɔ ɛtane ewiade ɛhye anu la, Gyihova ɛnrɛdo ye tenlene ngyinlazo ne mɔ anu ɛlɛ. Asoo yɛ nee yɛ anwuma Selɛ ne yɛ adwenle na yɛgyinla tenleneyɛlɛ nzi?

20. Ngakyelɛ boni mɔ a “menli ekpunli kpole” ne nyia ye wɔ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne anu a?

²⁰ Alienwo ne mɔ. Yizikeɛle nwunle findezo alienwo kpole ne la, bie a ɔ nye liele na ɔzuzule nwolɛ kɛ Gyihova azonvolɛ dɔɔnwo bava anyelielɛ ahɔyia ɛkɛ. Ɛnɛ, yɛsonle wɔ ɛleka mɔɔ le nwuanzanwuanza tɛla ye la. “Menli ekpunli kpole” ne anu amra mɔɔ bɛsonle sunsum nu ɛzonlenlɛsua ne findezo alienwo ɛkɛ ne la nyia ngakyelɛ mɔɔ maa anwosesebɛ la fi ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne anu. (Yek. 7:9, 10, 14, 15) Yizikeɛle nwunle kɛ aleɛlilɛ azua ne mɔ solo zo wɔ alienwo ɛkɛ, ɛleka mɔɔ sonvolɛma ne bahola abɔ nu ali bɛ anzodwolɛ afɔlebɔdeɛ ne mɔ la. (Yiz. 40:17) Sɛkɛlɛneɛ mɔɔ kile kɛ bɛkola bɛ nee Gyihova Nyamenle bɔ nu di aleɛ anzɛɛ nyia agɔnwolɛvalɛ kpalɛ la! Ɛnɛ, yɛmbɔ afɔle kɛ mɔɔ Dwuuma ne yɛle wɔ Mosisi Mɛla ne abo la. Noko saa yɛfa yɛ nwo yɛwula nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nu, yɛmaa mualɛ wɔ debiezukoalɛ bo anzɛɛ yɛkɔ daselɛlilɛ a, ɛnee yɛlɛbɔ “ayɛlɛyelɛ afɔle.” (Hib. 13:15) Yɛdi sunsum nu aleɛ ne mɔɔ Gyihova fa maa yɛ la noko. Ɔnyɛ azibɛnwo kɛ yɛte nganeɛ kɛ Kɔla amra ne mɔ mɔɔ bɛdole edwɛne ɛhye bɛmaanle Gyihova la: “Wɔ sua  nu alienwo ɛkɛ ne kenle ko ɛdɛnlanlɛ le kpalɛ tɛla kenle apenle wɔ ɛleka gyɛne!”​—Edw. 84:10.

21. Duzu a Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ la bahola azukoa avi ɛsɔfoma ne ɛkɛ a?

²¹ Ɛsɔfo ne mɔ. Yizikeɛle nwunle kɛ nlenkɛ mgbole ne mɔɔ ɛsɔfoma ne yɛɛ Livaema ne dua nu kɔ ɔ kunlu lɔ alienwo ɛkɛ la le kɛ nlenkɛ mgbole ne mɔɔ mbusua mɔɔ bɛnle ɛsɔfoma la dua nu kɔ findezo alienwo ɛkɛ ne la ala. Ɛnee ɔle adenle kɛnlɛma mɔɔ bɛdua zo bɛkakye ɛsɔfoma ne kɛ ɔwɔ kɛ bɛdabɛ noko bɛdi nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo ngyinlazo ne mɔ azo a. Ɛnɛ noko ɛ? Yɛnlɛ abusua mɔɔ bɛle ɛsɔfoma la wɔ yɛ avinli, noko bɛha bɛhile Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ la kɛ: “Bɛmɛ bɛle ‘abusua mɔɔ bɛkpa nu bɛye bɛ, alehelɛ ɛsɔfoma.’” (1 Pita 2:9) Ɛnee tete ɛsɔfoma ne lɛ bɛ alienwo ɛdeɛ mɔɔ bɛsonle ɛkɛ a. Ɛnɛ, Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ la ɛnlɛ bɛ ɛleka ɛdeɛ mɔɔ bɛsonle ɛkɛ a, noko bɛ nee Gyihova lɛ agɔnwolɛvalɛ titili kɛ yeva bɛ yeyɛ ɔ mra. (Gal. 4:4-6) Menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la bahola anyia ngakyelɛ mɔɔ nvasoɛ wɔ zo la avi ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne anu. Kɛ neazo la, bɛze kɛ ɛnee bɛkola bɛtu ɛsɔfo ne mɔ folɛ yɛɛ bɛtea bɛ. Ɔwɔ kɛ Kilisienema kɔsɔɔti kakye kɛ yɛle “mboane ekpunli ko” yɛɛ yɛsonle wɔ “neavolɛ ko” abo.​—Kenga Dwɔn 10:16.

22, 23. (a) Duzu a Kilisiene mgbanyima bahola azukoa avi kpanyinli ne ɛkɛ a? (b) Duzu a bahola azi kenle bie a?

²² Kpanyinli ne. Ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne anu kpanyinli ne le awie mɔɔ bɛbu ye kpalɛ. Ɔnvi ɛsɔfo abusua ne anu, na wɔ ɛzonlenlɛsua ne anu, ɔbɛlɛ ɔ nwo aze ɔtie ɛsɔfo ne mɔ. Noko ɔyɛ ye gyima bɔkɔɔ kɛ neavolɛ, ɔboa menli ne ɔmaa bɛfa bɛ afɔlebɔdeɛ bɛba. (Yiz. 44:2, 3; 45:16, 17; 46:2) Ɔti ɔle Kilisiene mrenyia mɔɔ lɛ ɛzonlelilɛ dɔɔnwo wɔ asafo ne anu la anwo neazo. Ɔwɔ kɛ Kilisiene mgbanyima mɔɔ neavolɛ adenduvoma boka nwo la bɛlɛ bɛ nwo aze maa akɛlɛ nɔhavo ne mɔɔ bɛkpokpa ye la. (Hib. 13:17) Mgbanyima yɛ gyima ɛsesebɛ boa Nyamenle menli bɛmaa bɛbɔ ayɛlɛyelɛ afɔle wɔ Kilisiene ayia bo nee daselɛlilɛ nu. (Ɛfɛ. 4:11, 12) Eza bɛbahola bɛayɛ kɛzi Gyihova hwile Yizilayɛ mgbanyima mɔɔ vale bɛ tumi ne lile gyima wɔ adenle ɛtane zo anyunlu la nzonlɛ. (Yiz. 45:9) Ɔnle kɛ mgbanyima nyia adwenle kɛ bɛbo folɛdulɛ nee ɛdenrɛdenrɛlɛ zo. Emomu, bɛ nye sɔ nwolɛ adenle biala mɔɔ Gyihova balua zo ade bɛ nwo amaa bɛayɛ mboaneneavolɛma nee mgbanyima mɔɔ bɔ mɔdenle kpalɛ la.​—Kenga 1 Pita 5:1-3.

²³ Gyihova bahɔ zo amaa yɛ neavolɛma mɔɔ fɛta na bɛlɛ ɛlɔlɛ la wɔ Paladaese ne mɔɔ ɛlɛba la anu. Ɛnɛ, bɛlɛtete mgbanyima dɔɔnwo amaa bɛayɛ mboaneneavolɛma mɔɔ fɛta la na bɛaboa wɔ Paladaese. (Edw. 45:16) Saa yɛdwenledwenle kɛzi menli  ɛhye mɔ bayɛ nyilalɛ wɔ ewiade fofolɛ ne anu la anwo a, asoo yɛ nye ɛnlie? Yɛbade Yizikeɛle ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne nee ninyɛne mɔɔ bɛbayɛ bɛ fofolɛ la anwo ngapezo ne mɔ abo kpalɛ wɔ Gyihova mekɛ mɔɔ fɛta la anu. Bie a ninyɛne mɔɔ yɛnrɛhola yɛnrɛde ɔ bo kɛkala la, kenle bie a bɛbara nu a. Yɛbade ɔ bo kenle bie.

24, 25. Saa Gyihova menli beta nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo a, nyilalɛ boni a bɛbanyia a?

²⁴ Yɛlɛdwula edwɛkɛ ne la, bɛmaa yɛhakye debie titili bie mɔɔ zile wɔ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne anu la. Gyihova rale ɛzonlenlɛsua ne anu, na ɔbɔle ye menli ne ɛwɔkɛ kɛ saa bɛkɔ zo bɛdi nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo ngyinlazo ne mɔ azo kpalɛ a, ɔbadɛnla ɛkɛ. (Yiz. 43:4-9) Tumi boni a ɛkɛ ne mɔɔ Gyihova rale la nyianle ye wɔ menli ne nee bɛ azɛlɛ ne anwo zo a?

²⁵ Ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne vale ngapezo nvoninli nwiɔ hilehilele nyilalɛ mɔɔ Nyamenle bava ara la anu: (1) Azule bie vi ɛzonlenlɛsua ne anu zenle, ɔmaanle debie biala nyianle ngoane na azɛlɛ ne hyenle aleɛ; akee (2) bɛhyehyɛle azɛlɛ ne anu pɛpɛɛpɛ, ɛnee ɛzonlenlɛsua ne nee azɛlɛ mɔɔ la nwolɛ la wɔ avinli fɔɔnwo. Kɛzi ɔwɔ kɛ yɛte edwɛkɛ zɔhane mɔ abo ɛ? Yeanyɛ boɛ fee la, yɛde mekɛ mɔɔ Gyihova ɛwolo ɛzonlenlɛ nwuanzanwuanza kpalɛ ne anwo ngyehyɛleɛ ne, sunsum nu ɛzonlenlɛsua kpole ne mɔɔ yede nwo na ɔdie ɔto nu la anu. (Mal. 3:1-4) Yɛbazuzu ngapezo nvoninli nwiɔ zɔhane mɔ anwo wɔ buluku ɛhye Adile 19 kɔdwu 21.