1, 2. (a) Duzu ati a ɛnee adwenleadwenle ɛdɔ menli ne anwo a? (b) Kɛmɔti a mɔɔ bɛbanwu ye la bazi bɛ nwo ɛ? (d) Kpuya boni mɔ a yɛbazuzu nwo a?

ƐNEE Nyamenle ɛmaa Yizikeɛle ɛlua sɛkɛlɛneɛ zo ɛha ngapezo dɔɔnwo ɛhile menli mɔɔ wɔ akɛlɛzonlenlɛ nu wɔ Babelɔn la. Ɛnee ndɛnebualɛ wɔ ngapezo ne mɔɔ ɔlimoale ɔyɛle nwolɛ yɛkile la anu, mɔɔ tɔ zo nwiɔ nee mɔɔ tɔ zo nsa la noko zɔhane ala yɛɛ mɔɔ bokɛboka nwo la. (Yiz. 3:24-26; 4:1-7; 5:1; 12:3-6) Ɛnee ngapezo ne mɔ mɔɔ yeyɛ nwolɛ yɛkile la amuala le ndɛnebualɛ mɔɔ anloa yɛ se mɔɔ tia Dwuuma.

² Ɔti, nea kɛzi adwenleadwenle dɔle menli ne anwo wɔ mekɛ mɔɔ Yizikeɛle ragyinlanle bɛ nyunlu ɛkɛ ne bieko, na yeziezie ɔ nwo kɛ ɔyɛ ngapezo nwo yɛkile bieko la. Bie a bɛbizale bɛ nwo kɛ, ‘Munzule edwɛkɛ boni a yɛbade ye ɛnɛ a? Noko ɛnee mɔɔ bɛ nye ɛnla la a bɛbade a. Ngapezo ne mɔɔ ɔbayɛ nwolɛ yɛkile kɛkala la le ngakyile. Edwɛkɛ ne ɛnle ndɛnebualɛ ɛtane, emomu ɛwɔkɛ mɔɔ maa anyelazo. (Yiz. 37:23) Edwɛkɛ boni a ɔhanle ɔhilele menli ne a? Duzu a ɔkile a? Kɛzi ɔfale Nyamenle azonvolɛ mɔɔ bɛwɔ ɛkɛ ne ɛnɛ la anwo ɛ? Bɛmaa yɛnlea.

3. (a) “Dwuda” baka ne kile duzu? (b) Duzu ati a “Yifelaem baka” ne gyi ɛkɛ maa mbusua-bulu belemgbunlililɛ ne a?

³ Gyihova zele Yizikeɛle kɛ ɔva mbaka nwiɔ na ɔhɛlɛ ko anwo kɛ ‘ɔle Dwuda ɛdeɛ’ yɛɛ ko ne noko anwo kɛ “ɔle Dwosefi ɛdeɛ, Yifelaem baka.” (Kenga Yizikeɛle 37:15, 16.) Duzu a mbaka nwiɔ ɛhye mɔ kile a? Baka ne mɔɔ ‘ɔle Dwuda ɛdeɛ’ la gyi ɛkɛ maa Dwuda nee Bɛngyaman mbusua-nwiɔ belemgbunlililɛ ne. Ɛnee arelemgbunli mɔɔ vi Dwuda abusua nu la a nea mbusua-nwiɔ ne anwo zo a; yɛɛ ɛnee ɛsɔfo ne mɔ wɔ ɛkɛ, ɔluakɛ ɛsɔfo ne mɔ zonlenle wɔ ɛzonlenlɛsua ne anu wɔ Gyɛlusalɛm. (2 Ek. 11:13, 14; 34:30) Ɔti, Dwuda belemgbunlililɛ ne anu a ɛnee arelemgbunli mɔɔ bɛvi Devidi abusua nu yɛɛ Livae ɛsɔfo ne mɔ wɔ a. Ɛnee “Yifelaem baka” ne gyi ɛkɛ maa Yizilayɛ mbusua-bulu belemgbunlililɛ ne. Kɛzi baka zɔhane le Yifelaem ɛdeɛ ɛ? Ɛnee Gyɛlɔbowam mɔɔ le belemgbunli mɔɔ limoa wɔ mbusua-bulu belemgbunlililɛ ne anu la, vi Yifelaem abusua ne anu. Nzinlii, Yifelaem rayɛle abusua mɔɔ bɛ nwo zonle tɛla biala wɔ Yizilayɛ. (Dit. 33:17; 1 Arl. 11:26) Yɛ ye nzonlɛ kɛ, ɛnee Devidi abusua ne anu arelemgbunli anzɛɛ Livae ɛsɔfo ne mɔ ɛnle Yizilayɛ mbusua-bulu belemgbunlililɛ ne anu.

4. Mɔɔ Yizikeɛle bava mbaka nwiɔ ne ayɛ la kile duzu? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.)

⁴ Eza bɛzele Yizikeɛle kɛ ɔva mbaka nwiɔ ne ɔbɔ nwolɛ ɔmaa “bɛyɛ baka ko.” Mɔɔ ɛnee menli ne ahonle ɛdu na bɛlɛnea Yizikeɛle la, bɛbizale ye kɛ: “Ɛnrɛha mɔɔ ɛhye mɔ abo kile la ɛnrɛhile yɛ ɔ?” Ɔbuale bɛ kɛ yɛkile ne bɛahilehile mɔɔ Gyihova bayɛ la anu. Gyihova hanle ye wɔ mbaka nwiɔ ne anwo kɛ: “[Mebayɛ] bɛ baka ko, na bɛbayɛ ko wɔ me sa nu.”​—Yiz. 37:17-19.

5. Yɛkile ne mɔɔ ɔyɛle la kile duzu? (Nea ɛlɛka “Mbaka Nwiɔ Ne Mɔɔ Bɛfa Bɛabɔ Nwo La.”)

⁵ Akee Gyihova hilehilele mɔɔ mbaka nwiɔ ne mɔɔ bɛfa bɛabɔ nwo kile la anu. (Kenga Yizikeɛle 37:21, 22.) Bɛbava Dwuda mbusua-nwiɔ belemgbunlililɛ ne yɛɛ Yizilayɛ (Yifelaem) mbusua-bulu belemgbunlililɛ ne anu amra mɔɔ bɛwɔ akɛlɛzonlenlɛ nu la bɛara Yizilayɛ azɛlɛ ne azo, ɛleka mɔɔ bɛbayɛ “maanle ko” la.​—Gyɛ. 30:1-3; 31:2-9; 33:7.

6. Ngapezo boni mɔ bieko a wɔ Yizikeɛle tile 37 ne a?

⁶ Nea kɛzi ninyɛne mɔɔ bɛyɛ bɛ fofolɛ la anwo ngapezo bieko mɔɔ wɔ Yizikeɛle tile 37 ne la yɛ anyelielɛ a! Gyihova bamaa yeala ali kɛ ɔle Nyamenle mɔɔ maa mowuamra ba ngoane nu bieko (ngyehyɛnu 1-14) na eza ɔmaa koyɛlɛ ba a (ngyehyɛnu 15-28). Edwɛkɛ mɔɔ maa anwosesebɛ mɔɔ wɔ ngapezo nwiɔ ɛhye mɔ anu la a le kɛ: Bɛkola bɛsiane ewule yɛɛ mgbakyemgbakyenu kola fi ɛkɛ.

7. Kɛzi 1 Edwɛkɛsisilɛ 9:2, 3 si zo kɛ “Nyamenle ɛdeɛ ɔkola ɔyɛ debie biala” ɛ?

⁷ Wɔ sonla nye zo ɛdeɛ, ɛnee ɔzɔho kɛ bɛnrɛhola bɛnrɛlie menli ne yɛɛ bɛnrɛhola bɛnrɛyɛ ko. * Noko “Nyamenle ɛdeɛ ɔkola  ɔyɛ debie biala.” (Mat. 19:26) Gyihova maanle ye ngapezo ne rale nu. Akɛlɛzonlenlɛ ne rale awieleɛ wɔ 537 K.Y.M., na yemɔ anzi menli mɔɔ wɔ arelemgbunlililɛ nwiɔ ne anu la rale Gyɛlusalɛm kɛ bɛfa nɔhalɛ ɛzonlenlɛ bɛazie ɛkɛ ne bieko. Ngɛlɛlera ne si ɛhye azo: “Dwuda abozoamra, Bɛngyaman abozoamra, Yifelaem abozoamra yɛɛ Manasɛ abozoamra bie mɔ hɔdɛnlanle Gyɛlusalɛm.” (1 Ek. 9:2, 3; Ɛzela 6:17) Kɛ mɔɔ ɛnee Gyihova ɛha ɛdo ɛkɛ ne la, menli mɔɔ wɔ Yizilayɛ mbusua-bulu belemgbunlililɛ ne anu la nee menli mɔɔ wɔ Dwuda mbusua-nwiɔ belemgbunlililɛ ne anu la hanle bɔle nu anzɛɛ yɛle ko.

8. (a) Duzu ngapezo a Ayezaya hanle a? (b) Ninyɛne titili nwiɔ boni mɔ a wɔ Yizikeɛle 37:21 a?

⁸ Ɛnee ngapezonli Ayezaya ɛha mɔɔ bado Yizilayɛ nee Dwuda wɔ bɛ akɛlɛzonlenlɛ ne anzi la anwo edwɛkɛ wɔ ɛvolɛ kɛyɛ 200 mɔɔ ɛpɛ nu la anu. Ɔhanle kɛ Gyihova baboɔboa “Yizilayɛma mɔɔ bɛde bɛkponde” nee ‘Dwudama mɔɔ bɛbɔ asande wɔ azɛlɛ muleɛ nna ne azo,’ mɔɔ menli mɔɔ wɔ “Aselea” boka nwo la anloa. (Aye. 11:12, 13, 16) Na kɛ mɔɔ Gyihova hanle la, ɔyele ‘Yizilayɛma ɔvile maanle maanle mɔɔ bɛhɔle zolɛ la anu.’ (Yiz. 37:21) Yɛ ninyɛne titili nwiɔ nzonlɛ: Wɔ ɛke Gyihova anvɛlɛ menli mɔɔ ɛnee wɔ akɛlɛzonlenlɛ nu la kɛ “Dwuda” yɛɛ “Yifelaem” bieko, emomu ɔvɛlɛle bɛ “Yizilayɛma”​—menli ekpunli ko. Bieko, bɛanga kɛ maanle ko pɛ, Babelɔn anu a Yizilayɛma vi bara a, emomu bɛhanle kɛ bɛbavi maanle dɔɔnwo anu​—ɛhɛe, bɛbavi “ɛleka biala.”

9. Kɛzi Gyihova maanle menli mɔɔ vi akɛlɛzonlenlɛ nu rale la yɛle ko ɛ?

⁹ Mɔɔ menli ne ziale rale Yizilayɛ la, kɛzi Gyihova maanle bɛyɛle ko ɛ? Ɔyele sunsum nu mboaneneavolɛma mɔɔ bie mɔ a le Zɛlubabɛle,  Ɛsɔfo Kpanyinli Dwɔhyua, Ɛzela yɛɛ Nihɛmaya la ɔmaanle Yizilayɛma. Nyamenle yele ngapezoma, Hagae, Zɛkalaya yɛɛ Malakae noko maanle bɛ. Nɔhavoma ɛhye mɔ amuala bɔle mɔdenle maanle menli ne anwosesebɛ kɛ bɛli Nyamenle adehilelɛ zo. (Nih. 8:2, 3) Bieko, Gyihova bɔle Yizilayɛ maanle ne anwo bane ɔlua adwenle ɛtane mɔɔ Nyamenle menli ne agbɔvolɛ bɔle mɔɔ ɔzɛkyele ye la azo.​—Ɛst. 9:24, 25; Zɛk. 4:6.

10. Duzu a Seetan holale yɛle a?

¹⁰ Noko ɛlɔlɛ nziezielɛ ɛhye mɔ mɔɔ Gyihova yɛle la amuala anzi, Yizilayɛma dɔɔnwo angola anzonle nɔhalɛ nu. Bɛhɛlɛ bɛ nyɛleɛ ne mɔ wɔ Baebolo mbuluku mɔɔ bɛhɛlɛle bɛ wɔ akɛlɛzonlenlɛ ne anzi la anu. (Ɛzela 9:1-3; Nih. 13:1, 2, 15) Mɔɔ Yizilayɛma ziale rale la anzi ɛvolɛ ɛya ko, bɛhwenle bɛ nwo bɛvile nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo bɔkɔɔ, ɔti Gyihova hanle kɛ: “Bɛzia bɛrɛla me ɛkɛ.” (Mal. 3:7) Mɔɔ Gyisɛse rale azɛlɛ ye azo la, ɛnee Dwuuma ɛzonlenlɛ ne anu ɛhyehyɛ ekpunli dɔɔnwo na mboaneneavolɛma mɔɔ ɛnli nɔhalɛ la li bɛ nyunlu. (Mat. 16:6; Maake 7:5-8) Ɛnee Seetan ɛhola ɛzi koyɛlɛ kpalɛ biala adenle. Noko Gyihova ngapezo mɔɔ fale ngamɔnu nwo la bara nu, ɔnrɛyɛ mgbane. Kɛzi?

11. (a) Duzu a Gyihova lale ye ali wɔ ye ngamɔnu nwo ngapezo ne anwo a? (b) Bɛdule Seetan bɛvile anwuma la, duzu a ɔbɔle mɔdenle bieko kɛ ɔyɛ a?

¹¹ Kenga Yizikeɛle 37:24. Gyihova maanle ɔlale ali kɛ saa ye “sonvolɛ Devidi,” Gyisɛse bɔ ɔ bo kɛ ɔdi Belemgbunli a, yɛɛ ye ngamɔnu nwo ngapezo ne bara nu bɔkɔɔ amaa ye menli ne a, na ɛhye zile wɔ 1914. * (2 Sa. 7:16; Luku 1:32) Mekɛ zɔhane kadwu la, ɛnee sunsum nu Yizilayɛma, menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la ɛrali nwonane nu Yizilayɛma agyakɛ anu. (Gyɛ. 31:33; Gal. 3:29) Bɛdule Seetan bɛvile anwuma nehane la titili, ɔbɔle ɔ bo bieko kɛ ɔsɛkye Nyamenle menli ne koyɛlɛ. (Yek. 12:7-10) Kɛ neazo la, mɔɔ Adiema Russell wule wɔ 1916 la, Seetan nwunle kɛ ɔle nwolɛ adenle kɛ ɔbalua kpɔkyevolɛma nyɛleɛ zo yeava mgbakyemgbakyenu yeara menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la avinli. Noko yeangyɛ, kpɔkyevolɛma zɔhane vile ahyehyɛdeɛ ne anu. Eza Seetan holale maanle bɛvale mediema mɔɔ li bɛ nyunlu wɔ mekɛ zɔhane anu la bɛhɔguale efiade, noko yemɔ bɔbɔ ammaa Gyihova menli ne abo zo ambɔ. Koyɛlɛ dɛnlanle mediema mɔɔ bɛkpokpa bɛ mɔɔ bɛhɔle zo bɛlile Gyihova nɔhalɛ la avinli.

12. Duzu ati a Seetan mɔdenlebɔlɛ ne ɛyɛ mgbane a?

¹² Ɔti, mɔɔ dole nwonane nu Yizilayɛma la bie ando sunsum nu Yizilayɛma, bɛgyinlanle Seetan mgbakyemgbakyenu agyiba ne mɔ anloa. Duzu ati a Seetan mɔdenlebɔlɛ ne yɛle mgbane a? Ɔluakɛ menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la bɔle mɔdenle lile Gyihova ngyinlazo ne mɔ azo. Yemɔti, bɛ Belemgbunli Gyisɛse Kelaese mɔɔ ɛlɛkɔ zo ali Seetan anwo zo konim la bɔle bɛ nwo bane.​—Yek. 6:2.

13. Nɔhalɛ titili boni a mbaka nwiɔ ne mɔɔ bɛfa bɛabɔ nwo la maa ɔda ali a?

¹³ Duzu a mbaka nwiɔ ne mɔɔ bɛfa bɛabɔ nwo bɛamaa yeayɛ ko la kile wɔ yɛ mekɛ ye anu a? Adwenle mɔɔ wɔ ngapezo ne anu la a le kɛ bɛkile kɛzi ekpunli nwiɔ ne baha abɔ nu la. Mɔɔ tɛla biala la, ngapezo ne zile zo kɛ Gyihova a bava koyɛlɛ ɛhye ara a. Ɔti, nɔhalɛ titili mɔɔ fale nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo la boni a mbaka nwiɔ ne mɔɔ bɛfa bɛabɔ nwo la anwo yɛkile ne si zo a? Ye sikalɛ a le kɛ: Gyihova mumua ne bamaa ye sonvolɛma ‘ayɛ ko.’​—Yiz. 37:19.

14. Kɛzi mbaka nwiɔ ne mɔɔ bɛfa bɛabɔ nwo la anwo ngapezo ne ɛra nu kpole ɔvi 1919 ɛ?

¹⁴ Ɔvi 1919 mɔɔ bɛdele Nyamenle menli ne anwo wɔ sunsum nu na bɛbɔle ɔ bo kɛ bɛkɔ sunsum nu paladaese ne anu la, mbaka ne mɔɔ bɛfa bɛabɔ nwo la bɔle ɔ bo kɛ ɔba nu kpole. Mekɛ zɔhane, ɛnee bɛdabɛ mɔɔ bɛha bɛ bɛbɔ nu bɛmaa bɛyɛ ko la anu dɔɔnwo lɛ anyelazo kɛ bɛbayɛ arelemgbunli nee ɛsɔfoma wɔ anwuma. (Yek. 20:6) Wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo, ɛnee menli ɛhye mɔ mɔɔ bɛkpokpa bɛ la le kɛ “Dwuda” baka ɛdeɛ ne​—maanle mɔɔ ɛnee arelemgbunli mɔɔ bɛvi Devidi abusua nu nee Livae ɛsɔfoma ne wɔ nu la anu. Noko, mekɛ ɛlɛkɔ la, menli mɔɔ lɛ azɛlɛ ye azo anyelazo la anu dɔɔnwo hɔbokale sunsum nu Dwuuma ɛhye mɔ anwo. Ɛnee bɛle kɛ “Yifelaem baka” ne​—maanle mɔɔ arelemgbunli mɔɔ bɛvi Devidi abusua nu nee Livae ɛsɔfoma ne ɛnle nu la. Ekpunli nwiɔ ne amuala ka bɔ nu sonle kɛ Gyihova menli wɔ Belemgbunli ko, Gyisɛse Kelaese abo.​—Yiz. 37:24.

15. Kɛzi ngapezo ne mɔ mɔɔ wɔ Yizikeɛle 37:26, 27 la ɛra nu ɛnɛ ɛ?

¹⁵ Yizikeɛle ngapezo mumua ne maa ɔda ali kɛ menli dɔɔnwo baraboka menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la anwo wɔ nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nu. Gyihova hanle ye wɔ ye menli ne anwo kɛ: ‘Mebamaa bɛ nwo azo’ na ‘me ɛdanlɛsua ne baheda bɛ nwo zo.’ (Yiz. 37:26, 27; ɔbdw.) Edwɛkɛ ɛhye mɔ maa yɛkakye mɔɔ Dwɔn hanle ye wɔ Yizikeɛle ɛdeɛ ne anzi ɛvolɛ 700 la. Ɔhanle kɛ, “na Mɔɔ de belemgbunli ebia ne azo la badɛlɛ ye ɛdanlɛsua ne anu” wɔ “menli ekpunli kpole” ne anwo zo. (Yek. 7:9, 15) Ɛnɛ, bɛdabɛ mɔɔ bɛkpokpa bɛ la nee ekpunli kpole ne anu amra de kɛ maanle ko, Nyamenle menli, wɔ ye banebɔlɛ ɛdanlɛsua ne abo.

16. Kɛzi Zɛkalaya hilele kɛ sunsum nu Yizilayɛ ne nee bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛ azɛlɛ ye azo anyelazo la bɛabɔ nu ɛ?

¹⁶ Zɛkalaya mɔɔ boka menli mɔɔ vi akɛlɛzonlenlɛ nu rale anwo la, noko hanle koyɛlɛ mɔɔ bara sunsum nu Dwuuma nee bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛ azɛlɛ ye azo anyelazo avinli la anwo edwɛkɛ. Ɔhanle kɛ: “Mrenyia bulu mɔɔ bɛvi . . . maanle maanle ne mɔ . . . anu la” bɛarazɔ “Dwuunli tɛladeɛ nu ɛsesebɛ” na bɛaha kɛ: “Yɛkpondɛ kɛ yɛ nee bɛ kɔ, ɔluakɛ yɛde kɛ Nyamenle nee bɛ lua.” (Zɛk. 8:23) Edwɛkɛkpɔkɛ “Dwuunli” mɔɔ bɛva bɛli gyima la ɛngile sonla ko, emomu ɔkile menli ekpunli, ɛnɛ edwɛkɛkpɔkɛ “bɛ” mɔɔ bɛva  bɛli gyima la gyi ɛkɛ maa Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ anzɛɛ sunsum nu Dwuuma. (Wlo. 2:28, 29) “Mrenyia bulu” ne gyi ɛkɛ maa bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛ azɛlɛ ye azo anyelazo la. Bɛbazɔ menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la tɛladeɛ nu “ɛsesebɛ” na bɛ nee bɛ ‘ahɔ.’ (Aye. 2:2, 3; Mat. 25:40) Edwɛkɛ bɛbazɔ bɛ “tɛladeɛ nu ɛsesebɛ” yɛɛ “yɛ nee bɛ kɔ” maa yɛnwu kɛ ngamɔnu mɔɔ di munli la wɔ ekpunli nwiɔ ɛhye mɔ avinli.

17. Kɛzi Gyisɛse hanle koyɛlɛ mɔɔ wɔ yɛ avinli ɛnɛ la anwo edwɛkɛ ɛ?

¹⁷ Ɔbayɛ kɛ mekɛ mɔɔ Gyisɛse ka ɔdaye mumua ne ɔ nwo edwɛkɛ kɛ mboaneneavolɛ mɔɔ ɔbanlea ye mboane ne (bɛdabɛ mɔɔ bɛkpokpa bɛ) nee “mboane gyɛne” ne (bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛ azɛlɛ ye azo anyelazo) mɔɔ bɛyɛ “mboane ekpunli ko” anwo zo la, ɛnee Yizikeɛle ngamɔnu nwo ngapezo ne a wɔ ye adwenle nu a. (Dwɔn 10:16; Yiz. 34:23; 37:24, 25) Ɔnva nwo anyelazo biala mɔɔ yɛlɛ la, nea kɛzi Gyisɛse edwɛkɛ ne nee mɔɔ tete ngapezoma ne hanle la kilehile sunsum nu koyɛlɛ mɔɔ yɛ nwanwane mɔɔ yɛnyia ye ɛnɛ la anu a! Adalɛ ɛzonlenlɛ nu ɛhyehyɛ ɛyɛ ekpunli dɔɔnwo ɛdeɛ, noko yɛmɛ yɛlɛ koyɛlɛ mɔɔ yɛ nwanwane.

18. Kɛ mɔɔ Yizikeɛle 37:28 ka la, duzu ati a nwolɛ hyia kɛ Nyamenle menli ɛnrɛhɔ “ewiade ne afoa” ɛ?

¹⁸ Edwɛkɛ mɔɔ li amozi wɔ ngapezo ne anu la maa yɛnwu deɛmɔti yɛ koyɛlɛ ne ɛnrɛzɛkye ɛlɛ la. (Kenga Yizikeɛle 37:28.) Gyihova menli ɛyɛ ko ɔluakɛ ye ɛzonlenlɛsua ne, anzɛɛ nɔhalɛ ɛzonlenlɛ “wɔ bɛ avinli.” Na saa bɛkɔ zo bɛmaa bɛ nwo te anzɛɛ bɛtwe bɛ nwo bɛfi Seetan ewiade ne anwo a, ye ɛzonlenlɛsua ne badɛnla bɛ avinli dahuu. (1 Kɔl. 6:11; Yek. 7:14) Gyisɛse zile zo  kɛ ɔnle kɛ bɛyɛ ewiade ne afoa. Ɔhanle ye wɔ asɔne bie mɔɔ ɔyɛle ɔmaanle ye ɛdoavolɛma ne la anu kɛ: “Selɛ Nwuanzanwuanza, nea bɛ nwo zo . . . amaa bɛayɛ ko. Bɛnle ewiade ne afoa . . . Dua nɔhalɛ ne azo te bɛ nwo.” (Dwɔn 17:11, 16, 17) Gyisɛse hilele kɛ abusuabɔlɛ bie wɔ “ko” mɔɔ yɛyɛ nee “bɛnle ewiade ne afoa” avinli.

19. (a) Kɛzi yɛkile kɛ ‘yɛsukoa Nyamenle’ ɛ? (b) Koyɛlɛ nwo nɔhalɛ edwɛkɛ mɔɔ anwo hyia la boni a Gyisɛse zile zo wɔ nɔe ne kolaa na yeawu a?

¹⁹ Ɛke ala a Gyisɛse vɛlɛle Nyamenle kɛ “Selɛ Nwuanzanwuanza” mɔɔ bɛhɛlɛ bɛdo ɛkɛ a. Gyihova anwo te bɔkɔɔ yɛɛ ɔle tenlenenli. Ɔzele tete Yizilayɛma kɛ “Bɛyɛ nwuanzanwuanza ɔluakɛ mele nwuanzanwuanza.” (Lɛv. 11:45) Yɛkulo kɛ yɛdi edwɛkɛ “bɛzukoa Nyamenle” azo wɔ yɛ ɛbɛlabɔlɛ kɔsɔɔti anu. (Ɛfɛ. 5:1; 1 Pita 1:14, 15) Saa ɔfale alesama anwo a, “nwuanzanwuanza” abo kile kɛ ‘ye sie ahane.’ Ɔti, Gyisɛse zile zo hilele ye ɛdoavolɛma ne wɔ nɔe ne kɛ saa bɛtwe bɛ nwo bɛfi ewiade mgbakyemgbakyenu nwo a yɛɛ koyɛlɛ badɛnla bɛ avinli dahuu a.

20, 21. (a) Duzu a maa Gyihova banebɔlɛ ne anu anwodozo mɔɔ yɛlɛ la yɛ kpole a? (b) Kpɔkɛ boni a wɔbɔ a?

²⁰ Koyɛlɛ kɛnlɛma mɔɔ wɔ Gyihova Alasevolɛ avinli ɛnɛ wɔ ɛleka biala la di daselɛ kɛ Gyihova ɛbua Gyisɛse modolɛ ɛhye: ‘Nea bɛ nwo zo ɔlua amumuyɛnli ne ati.’ (Kenga Dwɔn 17:14, 15.) Saa yɛnwu kɛ Seetan angola anzɛkye koyɛlɛ mɔɔ wɔ Nyamenle menli avinli la a, ɔmaa anwodozo mɔɔ yɛlɛ kɛ Nyamenle babɔ yɛ nwo bane la anu mia kpalɛ. Wɔ ngapezo ne anu, Gyihova hanle kɛ mbaka nwiɔ ne bayɛ ko wɔ ɔ sa nu. Ɔti, Gyihova mumua ne ɛlua nwanwane adenle zo ɛmaa ye menli ɛyɛ ko wɔ ɔ sa ne mɔɔ banebɔlɛ wɔ nu la abo​—Seetan asa ɛnga bɛ.

²¹ Kpɔkɛ boni a akee ɔwɔ kɛ yɛsi a? Ɔwɔ kɛ yɛkɔ zo yɛyɛ yɛ afoa nu ɛdeɛ yɛboa yɛmaa koyɛlɛ ne mɔɔ sonle bolɛ mɔɔ wɔ yɛ avinli kɛkala la tɛnla ɛkɛ. Kɛzi yɛ nuhua ko biala bahola ayɛ zɔ ɛ? Ɔwɔ kɛ yɛfa yɛ nwo yɛwula nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nu wɔ Gyihova sunsum nu ɛzonlenlɛsua ne anu dahuu. Yɛbazuzu mɔɔ ɛzonlenlɛ ɛhye kile la anwo wɔ tile mɔɔ doɔdoa zo la anu.