Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 6

“Wɔ Awieleɛ Ɛdwu”

“Wɔ Awieleɛ Ɛdwu”

YIZIKEƐLE 7:3

BODANE: Gyihova ndɛnebualɛ nwo ngapezo mɔɔ tia Gyɛlusalɛm​—kɛzi ɔrale nu la

1, 2. (a) Debie mɔɔ yɛ azibɛnwo la boni a Yizikeɛle yɛle a? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.) (b) Duzu a ye nyɛleɛ ne mɔ kile a?

ƐNEE ngapezonli Yizikeɛle ɛlɛda nyɛleɛ bie mɔɔ yɛ azibɛnwo la ali, na nwolɛ edwɛkɛ dɛlɛle ndɛndɛ wɔ Dwuuma mɔɔ wɔ akɛlɛzonlenlɛ nu wɔ Babelɔn la avinli. Ɛnee ɔ nee menli ne ɛdɛnla kɛyɛ dapɛne ko, edwɛkɛ bie ɛzi ɔ nwo kpole na ɔngola tendɛ, noko ɔdwazole arɛlevilɛ nu na ɔhɔdole ɔ nwo anlenkɛ nu. Na ɛnee ye kpalɛzoamra mɔɔ edwɛkɛ ne ɛzi bɛ nwo la ɛlɛnea ye, ɔvindele, ɔvale belekese ɔdole ɔ nyunlu ɛkɛ na ɔdɔlɔdɔlɔle zolɛ. Yeanga edwɛkɛ biala, emomu ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔdie bane ekyi bie.​—Yiz. 3:10, 11, 15, 24-26; 4:1, 2.

2 Menli mɔɔ ɛnee ɛlɛnea ye la yɛle dɔɔnwo, na bie a bɛbizale kɛ, ‘Ɛhye mɔ amuala abo kile duzu?’ Nzinlii a Dwuuma ne bɛade ɔ bo bɔkɔɔ kɛ Yizikeɛle nyɛleɛ ne le debie ɛzulolɛ bie mɔɔ bala Gyihova Nyamenle tenlene ɛya kpole ne mɔɔ ɛlɛba la ali a. Duzu debie ɔ? Kɛzi ɔhanle tete Yizilayɛ maanle ne ɛ? Na nvasoɛ boni a wɔ zo maa nɔhalɛ sonvolɛma ɛnɛ a?

“Fa Belekese . . . Fa Hwiiti . . . Fa Konle Dadeɛ”

3, 4. (a) Nyamenle ndɛnebualɛ ne foa nsa boni mɔ a Yizikeɛle yɛle nwolɛ yɛkile a? (b) Kɛzi Yizikeɛle yɛle Gyɛlusalɛm mɔɔ bɛbabɛnga ye bɛayia la anwo yɛkile ɛ?

3 Wɔ 613 K.Y.M., Gyihova zele Yizikeɛle kɛ ɔyɛ Nyamenle ndɛnebualɛ ne mɔɔ ɛlɛba Gyɛlusalɛm anwo zo la foa nsa ne mɔ anwo yɛkile. Bɛmɛ ɛne: suakpole ne mɔɔ bɛbabɛnga ye bɛayia, menli mɔɔ de zo la amaneɛnwunlɛ yɛɛ suakpole ne nee ye menli ne ɛzɛkyelɛ. * Bɛmaa yɛzuzu ninyɛne nsa ɛhye mɔ anwo kpalɛ.

4 Gyɛlusalɛm mɔɔ bɛbabɛnga ye bɛayia. Gyihova zele Yizikeɛle kɛ: “Fa belekese to ɛ nyunlu ɛkɛ. . . . Bɛnga ye yia.” (Kenga Yizikeɛle 4:1-3.) Ɛnee belekese ne gyi ɛkɛ ne maa suakpole Gyɛlusalɛm yɛɛ Yizikeɛle mumua ne gyi ɛkɛ ne maa Babelɔn ɛlɔnema ne mɔɔ Gyihova vale bɛ lile gyima la. Eza bɛzele ye kɛ ɔlie bane ekyi na ɔhuohua ɛnwea ɔbɛnga ye ɔyia na ɔyɛ konle ninyɛne. Ɔbava yeaziezie belekese ne anwo na yeabɔ ye yeayia. Ɛnee bɛgyi ɛkɛ ne bɛmaa konle ninyɛne mɔɔ Gyɛlusalɛm agbɔvolɛ bava ali gyima la. Amaa bɛanwu kɛ bɛ agbɔvolɛ ne mɔ anwo yɛ se kɛ bulalɛ la, ɛnee ɔwɔ kɛ Yizikeɛle fa “bulalɛ tɛtɛlɛ” bie sie ɔ nee suakpole ne avinli. Akee ‘ɔdule ɔ nye ɔziele’ suakpole ne anwo. Ɛnee konle nu nyɛleɛ zɔhane le “sɛkɛlɛneɛ maa Yizilayɛma” kɛ debie mɔɔ bɛ nye ɛnla ye fee la ɛlɛba arazi. Gyihova bamaa agbɔvolɛ ɛlɔnema abɛnga Gyɛlusalɛm, Nyamenle menli ne suakpole ne, ɛleka mɔɔ Nyamenle ɛzonlenlɛsua ne gyi la ayia!

5. Ka kɛzi Yizikeɛle yɛle mɔɔ bado Gyɛlusalɛmma anwo yɛkile la.

5 Gyɛlusalɛmma amaneɛnwunlɛ. Gyihova zele Yizikeɛle kɛ: “Fa hwiiti, baale, aluba akpatala, alubandenra, atoko yɛɛ hwiiti gyɛne . . . na fete yɛ paano,” na suzu “aleɛ hyikɛle 20 na wɔali ye kenle ko biala.” Akee ɔhilehilele nu kɛ: ‘Mebazɛkye ɛleka mɔɔ bɛfa aleɛ bɛsie la.’ (Yiz. 4:9-16) Wɔ foa ɛhye anu, ɛnee Yizikeɛle ɛngyi ɛkɛ ne ɛmmaa Babelɔn ɛlɔnema ne, emomu Gyɛlusalɛmma. Ye nyɛleɛ maanle ɔlale ali kɛ aleɛ mɔɔ wɔ suakpole ne mɔɔ bɛbabɛnga ye bɛayia la azo bade. Mekɛ zɔhane, ninyɛne mɔɔ bɛnva bɛnyɛ paano la a bɛbava bɛayɛ a, na ɛhye kile kɛ ɔwɔ kɛ menli ne di debie biala mɔɔ bɛ sa baha ye la. Kɛzi ɛhɔne ne anu bayɛ se ɛ? Ɛnee ɔle kɛ asɛɛ Yizikeɛle ɛlɛtendɛ ahile Gyɛlusalɛmma tee la, ɔhanle kɛ: “Selɛma mɔɔ wɔ bɛ nu la bɛahye bɛ mra mrenyia ali, yɛɛ mralɛ mrenyia bɛahye bɛ papa mɔ ali.” Awieleɛ ne, menli dɔɔnwo banwu amaneɛ ɔlua “ɛhɔne ɛda mbaka anwo ɛzulolɛ ne mɔ” ati, na menli ne “bɛanwa” anzɛɛ bɛbawu.​—Yiz. 4:17; 5:10, 16.

6. (a) Ninyɛne nwiɔ boni mɔ a Yizikeɛle yɛle nwolɛ yɛkile wɔ mekɛ ko ne ala anu a? (b) Duzu a edwɛkɛ “suzu enrinli ne na kyɛ nuhua” kile a?

6 Gyɛlusalɛm nee ye menli ne ɛzɛkyelɛ. Wɔ foa ɛhye anu, Yizikeɛle yɛle ninyɛne nwiɔ anwo yɛkile wɔ mekɛ ko ne ala anu. Mɔɔ limoa, Yizikeɛle yɛle mɔɔ Gyihova bayɛ la anwo yɛkile. Gyihova zele ye kɛ: “Fa konle dadeɛ mɔɔ yɛ nla la kakyi biledi mɔɔ bɛfa bɛkpa enrinli la.” (Kenga Yizikeɛle 5:1, 2.) Ɛnee Yizikeɛle asa mɔɔ ɔvale ɔdendenle konle dadeɛ ne la gyi ɛkɛ maa Gyihova asa​—ye ndɛnebualɛ ne​—kɛ mɔɔ ɔluale Babelɔn ɛlɔnema ne anwo zo ɔyɛle la. Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, Yizikeɛle yɛle mɔɔ bado Dwuuma la anwo yɛkile. Gyihova hanle kɛ: “Kpa ɛ ti nee ɛ kɛsa.” Yizikeɛle enrinli ne mɔɔ ɔkpale la, gyi ɛkɛ maa kɛzi bɛbateta Dwuuma na bɛabɔ bɛ bo zo la. Edwɛkɛ mɔɔ se “fa tone suzu enrinli ne na kyɛ nuhua nsa” la noko kile kɛ ɔnle debie mɔɔ Gyihova ɛnrɛli ye ndɛnebualɛ mɔɔ tia Gyɛlusalɛm la anwo gyima kpalɛ a, emomu, ɔbanlea yeali nwolɛ gyima pɛpɛɛpɛ.

7. Duzu ati a Gyihova zele Yizikeɛle kɛ ɔhyɛ enrinli ne anu nsa na ɔva ko biala ɔyɛ debie ngakyile a?

 7 Duzu ati a Gyihova zele Yizikeɛle kɛ ɔhyɛ ye enrinli ne mɔɔ ɔbakpa la anu nsa, na ɔva ko biala ɔyɛ debie ngakyile a? (Kenga Yizikeɛle 5:7-12.) Yizikeɛle yelale enrinli ne foa ko “wɔ suakpole ne azo” ɔvale ɔhilele bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛnea la kɛ Gyɛlusalɛmma bie mɔ bawu wɔ suakpole ne azo. Yizikeɛle vale konle dadeɛ pepɛle enrinli ne foa ko anu ‘bɛngale suakpole ne yiale’ vale hilele kɛ bɛbahu menli ne bie mɔ wɔ suakpole ne anzi. Ɔkpondenle enrinli ne foa ko ne mɔɔ ɛha la wɔ anwoma ne anu ɔvale ɔhilele kɛ bɛbabɔ menli ne bie mɔ noko asande wɔ maanle maanle ne mɔ anu, noko ‘konle dadeɛ badoa bɛ.’ Ɔti, ɔnva nwo ɛleka biala mɔɔ menli zɔhane bɛahɔdɛnla la, bɛnrɛnyia anzodwolɛ.

8. (a) Anyelazo ekyi boni a ɛnee wɔ Yizikeɛle yɛkile ne anu a? (b) Kɛzi ngapezo ne mɔɔ fale ‘enrinli ekyi’ ne anwo la rale nu ɛ?

8 Noko ɛnee anyelazo ekyi wɔ yɛkile ne anu. Mɔɔ fale enrinli ne mɔɔ Yizikeɛle kpale la anwo la, Gyihova zele ye kɛ: “Fa enrinli ne ekyi na fa kyekye wɔ tɛladeɛ ne anloa.” (Yiz. 5:3) Ɛnee edwɛkɛ zɔhane kile kɛ, Dwuuma mɔɔ bɛbɔ bɛ asande la anu ekyi bɛanyia ngoane. Zɔhane ‘enrinli ekyi ne’ anu amra bie mɔ bɛaboka menli mɔɔ hɔle akɛlɛzonlenlɛ nu wɔ Babelɔn, na ɛvolɛ 70 anzi bɛbazia bɛara Gyɛlusalɛm la anwo. (Yiz. 6:8, 9; 11:17) Asoo ngapezo zɔhane rale nu? Ɛhɛe. Mɔɔ Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ ne rale awieleɛ la anzi ɛvolɛ dɔɔnwo, ngapezonli Hagae bɔle amaneɛ kɛ Dwuuma mɔɔ bɛbɔle bɛ asande la bie mɔ amgba ziale rale Gyɛlusalɛm. Bɛmɛ a le “mrenyia mgbanyinli mɔɔ nwunle sua dɛba ne,” mɔɔ le Sɔlɔmɔn ɛzonlenlɛsua ne la. (Ɛzela 3:12; Hagae 2:1-3) Gyihova nleanle nwunle kɛ nɔhalɛ ɛzonlenlɛ bahɔ zo kɛ mɔɔ ɔbɔle nwolɛ ɛwɔkɛ la. Yɛbaha bɛ ɛzialɛ zɔhane anwo edwɛkɛ dɔɔnwo wɔ buluku ɛhye Tile 9 ne anu.​—Yiz. 11:17-20.

Ninyɛne Mɔɔ Basisi La Anwo Ngapezo

9, 10. Ninyɛne titili mɔɔ basisi kenle bie la boni a Yizikeɛle ngapezo ne maa yɛkakye a?

9 Yizikeɛle yɛkile ne maa yɛkakye ninyɛne titili mɔɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne hanle kɛ ɔbasisi kenle bie la. Bie a le boni? Kɛ mɔɔ ɔdole tete suakpole Gyɛlusalɛm la, Gyihova bamaa ewiade tumivolɛma ayɛ debie mɔɔ bɛ nye ɛnla la​—ɔbamaa bɛateta azɛlɛ ye azo adalɛ ɛzonlenlɛ kɔsɔɔti. (Yek. 17:16-18) Ɛnee Gyɛlusalɛm ɛzɛkyelɛ ne le “munzule titili bie,” zɔhane ala a “anwongyelelɛ kpole” ne nee ye Amagɛdɔn konle ne noko bayɛ debie mɔɔ “bie ɛtɛsile ɛlɛ” a.​—Yiz. 5:9; 7:5; Mat. 24:21.

10 Baebolo ne kile kɛ menli mɔɔ wɔ adalɛ ɛzonlenlɛ nu la bie mɔ bɛanyia bɛ ti wɔ adalɛ ɛzonlenlɛ ɛzɛkyelɛ ne mɔɔ ɛlɛba la anu. Ɛzulolɛ ti, menli ɛhye mɔ mɔɔ banyia bɛ ti la bava bɛ nwo abɔ menli ngakyile kɔsɔɔti mɔɔ bɛbakpondɛ feabelɛ la. (Zɛk. 13:4-6; Yek. 6:15-17) Bɛ tɛnlabelɛ ne maa yɛkakye mɔɔ dole menli mɔɔ ɛnee de tete Gyɛlusalɛm mɔɔ bɛnyianle bɛ ti wɔ ye ɛzɛkyelɛ ne anu na bɛkpondenle bɛ “wɔ anwoma ne anu” la. Kɛ mɔɔ yɛnwunle ye wɔ  ɛdendɛkpunli 7 ne la, bɛnyianle bɛ ti wɔ mekɛ bie anu ɛdeɛ, noko Gyihova hwenle ‘konle dadeɛ doale bɛ.’ (Yiz. 5:2) Zɔhane ala a ɛleka biala mɔɔ menli mɔɔ bɛanyia bɛ ti wɔ ɛzonlenlɛ ne mɔ ɛtetalɛ ne anu la bɛanriandi ahɔvea la, bɛnrɛnyia banebɔlɛ wɔ Gyihova konle dadeɛ ne anwo a. Bɛbahu bɛ nee menli mɔɔ bɛle kɛ mbɔnkye la amuala wɔ Amagɛdɔn.​—Yiz. 7:4; Mat. 25:33, 41, 46; Yek. 19:15, 18.

Yɛbadɔ “mumule” wɔ edwɛkpa ne ɛhanlɛ nwo

11, 12. (a) Kɛzi ɔwɔ kɛ Gyɛlusalɛm mɔɔ bɛbabɛnga ye bɛayia la anwo ngapezo ne ka adwenle mɔɔ yɛlɛ ye wɔ ɛzonlenlɛ gyima ne anwo la ɛnɛ ɛ? (b) Nzenzaleɛ boni a bara yɛ edwɛkɛhanlɛ gyima ne nee edwɛkɛ mumua ne anu a?

11 Kɛzi ɔwɔ kɛ ɛhye mɔɔ yɛde ɔ bo la ka adwenle mɔɔ yɛlɛ ye wɔ ɛzonlenlɛ gyima ne nee kɛzi ɔhyia ndɛndɛ la anwo ɛ? Ɔmaa yɛnwu kɛ ɔhyia kɛ yɛyɛ mɔɔ yɛbahola la amuala ɛnɛ yɛboa menli yɛmaa bɛbayɛ Gyihova azonvolɛ. Duzu ati ɔ? Mekɛ mɔɔ ɛha mɔɔ yɛfa ‘yɛayɛ maanle maanle kɔsɔɔti anu menli ye ɛdoavolɛma’ la le ekyi. (Mat. 28:19, 20; Yiz. 33:14-16) Mekɛ mɔɔ “baka ne” (ewiade tumivolɛma) babɔ ɔ bo kɛ bɛteta ɛzonlenlɛ la, yɛnrɛha ngoanelielɛ nwo edwɛkɛ bieko. (Yiz. 7:10) Yɛbadɔ “mumule,” kɛ mɔɔ Yizikeɛle dɔle mumule, anzɛɛ gyakyile edwɛkɛ ne ɛhanlɛ wɔ ye ɛzonlenlɛ gyima ne foa bie anu la. (Yiz. 3:26, 27; 33:21, 22) Saa bɛsɛkye adalɛ ɛzonlenlɛ a, adenle bie azo menli anye babolo akpondɛ “ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ avi ngapezonli ɛkɛ,” noko bɛnrɛnyia adehilelɛ mɔɔ bamaa bɛanyia ngoane la. (Yiz. 7:26) Ɛnee mekɛ mɔɔ bɛfa bɛdie adehilelɛ zɔhane na bɛyɛ Kelaese ɛdoavolɛ la ɛkpa nwo.

12 Noko yɛ edwɛkɛhanlɛ gyima ne ɛnrɛra awieleɛ. Kɛmɔti ɛ? Wɔ anwongyelelɛ kpole ne anu, bie a yɛbabɔ ɔ bo yɛaha ndɛnebualɛ edwɛkɛ mɔɔ ɔle kɛ ezuawolɛ la. Edwɛkɛ zɔhane bamaa yeala ali wienyi kɛ ɛtane ewiade ɛhye awieleɛ ne ɛra alesama anwo zo.​—Yek. 16:21.

“Nea, Ɔlɛba!”

13. Kɛmɔti a Gyihova zele Yizikeɛle kɛ ɔla ye bɛne zo na eza ɔla ye fema zo ɛ?

13 Mɔɔ Yizikeɛle hanle kɛzi bɛbazɛkye Gyɛlusalɛm anwo edwɛkɛ wiele la, eza ɔyɛle mekɛ mɔɔ ɔbazi la anwo yɛkile. Gyihova zele ye kɛ ɔla ye bɛne zo kenle 390 na ɔla ye fema zo kenle 40. Ɛnee kenle ko biala gyi ɛkɛ ne maa ɛvolɛ ko. (Kenga Yizikeɛle 4:4-6; Nɔm. 14:34) Yɛkile zɔhane, mɔɔ ɔbayɛ kɛ Yizikeɛle yɛle ye foa bie ala kenle ko biala la, hilele ɛvolɛ fɔɔnwo ne mɔɔ bɛbazɛkye Gyɛlusalɛm la. Yizilayɛma nvonleɛ mɔɔ bɛyɛle ye wɔ ɛvolɛ 390 anu la bɔle ɔ bo wɔ 997 K.Y.M., ɛvolɛ ne mɔɔ bɛhyɛle mbusua 12 belemgbunlililɛ ne anu nwiɔ la anu. (1 Arl. 12:12-20) Bie a Dwudama ɛvolɛ 40 ɛtaneyɛlɛ ne bɔle ɔ bo 647 K.Y.M., mɔɔ le ɛvolɛ ne mɔɔ bɛyɛle Gyɛlɛmaya ngapezonli kɛ ɔhɔbɔ Dwuda belemgbunlililɛ ne kɔkɔ wɔ ye ɛzɛkyelɛ ne mɔɔ ɛlɛba la anwo la. (Gyɛ. 1:1, 2, 17-19; 19:3, 4) Ɔti ɛnee mekɛ nwiɔ ne bara awieleɛ wɔ 607 K.Y.M., ɛvolɛ fɔɔnwo ne mɔɔ nuhua a Gyɛlusalɛm dɔle aze na bɛzɛkyele ye kɛ mɔɔ Gyihova hanle la. *

Kɛzi Yizikeɛle hilele ɛvolɛ fɔɔnwo ne mɔɔ bɛbazɛkye Gyɛlusalɛm la ɛ? (Nea ɛdendɛkpunli 13)

14. (a) Kɛzi Yizikeɛle lale ye ali kɛ ɔlɛ anwodozo kɛ Gyihova bali ye mekɛ zo ɛ? (b) Duzu a ɛnee basisi kolaa na Gyɛlusalɛm ɛzɛkyelɛ ne ara a?

14 Mɔɔ Yizikeɛle nyianle kenle 390 nee kenle 40 ne anwo ngapezo ne la, bie a yeannwu ɛvolɛ fɔɔnwo ne mɔɔ bɛbazɛkye Gyɛlusalɛm la. Noko wɔ ɛvolɛ ne mɔ mɔɔ li ɛzɛkyelɛ ne anyunlu la anu, ɔbɔle Dwuuma kɔkɔ fane dɔɔnwo kɛ Gyihova ndɛnebualɛ ne ɛlɛba. Ɔbɔle nolo kɛ, “wɔ awieleɛ ɛdwu.” (Kenga Yizikeɛle 7:3, 5-10.) Ɔliele ɔlile kɛ Gyihova bali ye mekɛ zo pɛpɛɛpɛ. (Aye. 46:10) Eza ɔhanle ninyɛne mɔɔ basisi kolaa na Gyɛlusalɛm ɛzɛkyelɛ ne ara la anwo edwɛkɛ kɛ: “Munzule badoa munzule.” Ninyɛne zɔhane mɔ noko bamaa menli ɛbɛlabɔlɛ, bɛ ɛzonlenlɛ nee arane ne mɔ azɛkye.​—Yiz. 7:11-13, 25-27.

Ɛnee Gyɛlusalɛm mɔɔ bɛbɛnga ye bɛyia la le kɛ “danesɛne” mɔɔ gyi “senle” zo (Nea ɛdendɛkpunli 15)

15. Yizikeɛle ngapezo ne foa boni mɔ a bɔle ɔ bo rale nu ɔvi 609 K.Y.M. mɔɔ ba la ɛ?

15 Yizikeɛle hanle Gyɛlusalɛm azedɔlɛ ne anwo edwɛkɛ la, ɛvolɛ ekyi anzi, ngapezo ne bɔle ɔ bo kɛ ɔba nu. Wɔ 609 K.Y.M., ɔnwunle kɛ Gyɛlusalɛm ɛtetalɛ ne ɛbɔ ɔ bo. Mekɛ zɔhane, bɛbɔle aweɛne tendenle ne bɛvɛlɛle menli ne kɛ bɛraho bɛlie bɛ suakpole ne, noko kɛ mɔɔ ɔhanle ɔdole ɛkɛ ne la, ‘awie biala angɔ konle ne.’ (Yiz. 7:14) Gyɛlusalɛmma amboɔboa bɛ nloa kɛ bɛ nee Babelɔnoma kaho na bɛalie suakpole ne. Bie a Dwuuma bie mɔ dwenlenle kɛ Gyihova baralie bɛ. Ɛnee yeyɛ ɛhye bie ɛlɛ, wɔ mekɛ mɔɔ Aseleama nwunlonwunlanle bɛ kɛ bɛfa Gyɛlusalɛm na Gyihova anwumabɔvolɛ hunle bɛ ɛlɔnema ne anu dɔɔnwo la. (2 Arl. 19:32) Noko anwumabɔvolɛ biala amboa bɛ wɔ mekɛ ɛhye anu. Yeangyɛ, suakpole ne mɔɔ bɛbɛngale ye bɛyiale la yɛle kɛ “danesɛne” mɔɔ bɛva bɛzie “senle” zo la, na bɛhyele zolɛ menli ne kɛ “nane azinli” mɔɔ gua danesɛne ne anu. (Yiz. 24:1-10) Mɔɔ bɛbɛngale bɛ bɛyiale wɔ siane 18 anu bɛmaanle bɛnwunle amaneɛ la, akee bɛzɛkyele Gyɛlusalɛm.

“Bɛkpondɛ Bɛ Anwonyia Bɛzie Anwuma”

16. Ɛnɛ noko, kɛ ɔkɛyɛ na yɛahile kɛ yɛlɛ anwodozo wɔ Gyihova anu kɛ ɔbali ye mekɛ zo ɛ?

16 Duzu a yɛsukoa yɛfi Yizikeɛle ngapezo ne foa ɛhye anu a? Asoo ɔfale edwɛkɛ ne mɔɔ yɛka la nee bɛdabɛ mɔɔ yɛka yɛkile bɛ la nyɛleɛ nwo ɔ? Gyihova ɛbɔ mekɛ mɔɔ adalɛ ɛzonlenlɛ ɛzɛkyelɛ ne mɔɔ ɛlɛbikye bazi la anwo kpɔkɛ​—na ɔbali ye mekɛ zo bieko. (2 Pita 3:9, 10; Yek. 7:1-3) Yɛnze mekɛ fɔɔnwo ne mɔɔ edwɛkɛ zɔhane bazi la. Noko kɛ mɔɔ Yizikeɛle yɛle la, yɛkɔ zo yɛdi Gyihova adehilelɛ zo na yɛbɔ menli kɔkɔ fane dɔɔnwo kɛ: ‘Bɛ awieleɛ ɛdwu.’ Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛti edwɛkɛ zɔhane anu a? Yemɔ a le deɛmɔti Yizikeɛle noko yɛle zɔ la. * Menli dɔɔnwo mɔɔ ɔhanle Nyamenle ngapezo ne mɔɔ fale Gyɛlusalɛm azedɔlɛ ne anwo edwɛkɛ ɔhilele bɛ la anlie anli. (Yiz. 12:27, 28) Noko nzinlii, Dwuuma mɔɔ hɔle akɛlɛzonlenlɛ nu wɔ Babelɔn la bie mɔ hilele kɛ bɛlɛ ahonle kpalɛ, na bɛziale bɛrale bɛ sua zo. (Aye. 49:8) Ɛnɛ noko, menli dɔɔnwo ɛngulo kɛ bɛdie bɛdi kɛ ewiade ɛhye bahɔ ye awieleɛ. (2 Pita 3:3, 4) Noko kɔkpula kɛ mekɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ alesama die Nyamenle edwɛkɛ ne to nu bara awieleɛ la, yɛkulo kɛ yɛboa ahonlekpalɛma yɛmaa bɛnwu ngoane adenle ne.​—Mat. 7:13, 14; 2 Kɔl. 6:2.

Menli dɔɔnwo ɛndie, noko yɛkɔ zo yɛkpondɛ ahonlekpalɛma (Nea ɛdendɛkpunli 16)

Kɛmɔti a tete Gyɛlusalɛmma ‘vuandinle bɛ dwɛtɛ fufule guale awɔdenle ne mɔ azo ɛ’? (Nea ɛdendɛkpunli 17)

17. Tɛnlabelɛ nee ninyɛne boni mɔ a yɛbanwu ye wɔ anwongyelelɛ kpole ne mɔɔ ɛlɛba la anu a?

17 Eza Yizikeɛle ngapezo ne kakye yɛ kɛ saa ɛzonlenlɛ ne mɔ ɛtetalɛ ne dwu zo a, asɔne asɔne ne anu amra ‘ɛnrɛho’ kɛ bɛdie bɛ ɛzonlenlɛ. Emomu, mekɛ mɔɔ bɛbanwu kɛ bɛandie bɛ ɛzunlɛ kɛ, “Awulae, Awulae” la, ‘bɛ sa bahendɛhenda nwolɛ kpokpɔdwɔlɔɔ’ na “anwowosolɛ” adɔ bɛ nwo. (Yiz. 7:3, 14, 17, 18; Mat. 7:21-23) Duzu bieko a bɛbayɛ a? (Kenga Yizikeɛle 7:19-21.) Gyihova se: “Bɛbavuandi bɛ dwɛtɛ fufule bɛagua awɔdenle ne mɔ azo.” Edwɛkɛ zɔhane mɔɔ fale tete Gyɛlusalɛmma anwo la, eza da mɔɔ bazi anwongyelelɛ kpole ne anu la ali wienyi. Mekɛ zɔhane menli banwu kɛ ezukoa ɛnrɛhola ɛnrɛlie bɛ ɛnrɛvi munzule ne mɔɔ ɛlɛba la anu.

18. Ninyɛne mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛfa yɛdimoa la anwo ɛzukoalɛdeɛ boni a yɛnyia ye wɔ ngapezo ne anu a?

18 Ɛnwu ɛzukoalɛdeɛ bie wɔ ngapezo ne foa ɛhye anu ɔ? Ɔfale kɛzi ɔhyia kɛ yɛfa ninyɛne mɔɔ anwo hyia yɛdimoa la anwo. Suzu ɛhye anwo nea: Nzinlii mɔɔ Gyɛlusalɛmma nwunle kɛ bɛ ngoane nee bɛ suakpole ne ɛzɛkyelɛ ɛdwu na nwonane afoa nu ninyɛne ɛnrɛhola ɛnrɛlie bɛ la, yɛɛ akee bɛyɛle nzenzaleɛ wɔ ninyɛne mɔɔ bɛfa bɛdimoa la anu a. Bɛvuandinle bɛ agyapadeɛ bɛguale ye lɔ, na bɛbɔle ɔ bo kɛ ‘bɛkpondɛ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ bɛavi ngapezonli ɛkɛ’​—noko ɛnee yeha amozi somaa. (Yiz. 7:26) Noko yɛmɛ yɛze ye wienyi kɛ ɛtane ewiade ɛhye awieleɛ ne ɛdwu. Ɛhye ati, Nyamenle ɛwɔkɛ ne mɔ anu diedi ɛmaa yɛva ninyɛne mɔɔ fɛta la yɛlimoa yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu. Ɔti yɛ nye ɛbolo yɛlɛkpondɛ sunsum nu anwonyia mɔɔ wɔ ɛkɛ ne dahuu la, na yɛnrɛvuandi yɛnrɛgua “awɔdenle ne mɔ azo” ɛlɛ.​—Kenga Mateyu 6:19-21, 24.

19. Kɛzi Yizikeɛle ngapezo ne ka yɛ ɛnɛ ɛ?

19 Ye sikalɛ nu, kɛzi Yizikeɛle ngapezo ne mɔ mɔɔ fale Gyɛlusalɛm azedɔlɛ ne anwo la ka yɛ ɛnɛ ɛ? Bɛkakye yɛ kɛ mekɛ mɔɔ ɛha mɔɔ yɛfa yɛaboa awie mɔ yɛamaa bɛarayɛ Nyamenle azonvolɛ la le ekyi bie. Ɛhye ati, yɛlɛyɛ ɛdoavolɛ ɛyɛlɛ gyima ne ndɛndɛ. Saa ahonlekpalɛma bɔ ɔ bo kɛ bɛsonle yɛ Ze Gyihova a, yɛ nye die kpalɛ. Noko menli mɔɔ ɛndu agyakɛ zɔhane bɔbɔ la, yɛkɔ zo yɛbɔ bɛ kɔkɔ kɛ mɔɔ Yizikeɛle bɔle ye mekɛ zo amaa kɔkɔ la, kɛ: ‘Bɛ awieleɛ ɛdwu.’ (Yiz. 3:19, 21; 7:3) Eza yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbahɔ zo yɛanyia Gyihova anu anwodozo, na yɛava ye nɔhalɛ ɛzonlenlɛ ne yɛalimoa yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu na yɛamaa nwolɛ ahyia yɛ kpalɛ.​—Edw. 52:7, 8; Mrɛ. 11:28; Mat. 6:33.

^ ɛden. 3 Yizikeɛle yɛle yɛkile ɛhye mɔ amuala wɔ menli mɔɔ ɛnee ɛlɛnea ye la anye zo. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ mɔɔ fale paano ɛdonlɛ ne nee ninyɛne ɛzoalɛ ne anwo la, Gyihova hanle ye wienyi hilele Yizikeɛle kɛ ɔyɛ ye “wɔ bɛ nyunlu ɛkɛ.”​Yiz. 4:12; 12:7.

^ ɛden. 13 Kɛmɔ Gyihova maanle bɛzɛkyele Gyɛlusalɛm la ati, tɛ Dwuda mbusua-nwiɔ belemgbunlililɛ ne angome a ɔbuale ye ndɛne a, emomu, Yizilayɛ mbusua-bulu belemgbunlililɛ ne noko. (Gyɛ. 11:17; Yiz. 9:9, 10) Nea Insight on the Scriptures, Foa 1, m. 462, “Chronology​—From 997 B.C.E. to Desolation of Jerusalem.”

^ ɛden. 16 Gyihova vale edwɛkɛ agbɔkɛ “ɛlɛba,” “bara,” “ɔlɛba” yɛɛ “mekɛ ɛdwu” lile gyima wɔ edwɛkɛ sikalɛ ne mɔɔ wɔ Yizikeɛle 7:5-7 la anu.