Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 4

Duzu Ati A Yɛbu Tumililɛ A?

Duzu Ati A Yɛbu Tumililɛ A?

“Bɛli menli kɔsɔɔti eni, bɛhulo mediema muala, bɛzulo Nyamenle, bɛli belemgbunli ne eni.”​—1 PITA 2:17.

1, 2. (a) Nwane adehilelɛ a ɔwɔ kɛ yɛdi zo a? (b) Kpuya boni mɔ a yɛbazuzu nwo wɔ tile ɛhye anu a?

ƐLE kakula la, bie a wɔ awovolɛ hanle hilele wɔ kɛ ɛyɛ debie bie mɔɔ ɛnee ɛngulo kɛ ɛyɛ la. Ɛnee ɛkulo wɔ awovolɛ na ɛze kɛ ɔwɔ kɛ ɛtie bɛ. Noko bie a ɛnee tɛ mekɛ ne amuala a ɛkulo kɛ ɛtie bɛ a.

2 Yɛze kɛ Gyihova, yɛ Ze ne kulo yɛ. Ɔdwenle yɛ nwo na ɔnea kɛ yɛbanyia debie biala mɔɔ yɛhyia nwo amaa yɛ nye alie wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu la. Ɔmaa yɛ adehilelɛ mɔɔ yɛhyia nwo amaa yeawie yɛ boɛ la. Ɔdwu mekɛ ne bie noko a ɔdua menli gyɛne nwo zo ɔfa adehilelɛ ɔmaa yɛ. Ɔwɔ kɛ yɛbu Gyihova tumililɛ ne. (Mrɛlɛbulɛ 24:21) Noko duzu ati a ɔdwu mekɛ ne bie a ɔyɛ se kɛ yɛbali adehilelɛ zo ɛ? Duzu ati a Gyihova ka kile yɛ kɛ yɛli adehilelɛ zo ɛ? Na kɛ ɔkɛyɛ na yɛahile kɛ yɛbu ye tumililɛ ne ɛ?​—Nea Awieleɛdwɛkɛ 9.

DUZU ATI A ƆYƐ SE A?

3, 4. Duzu ati a alesama ɛnli munli a? Duzu ati a ɔyɛ se ɔmaa yɛ kɛ yɛbalie adehilelɛ mɔɔ awie mɔ fa maa la yɛado nu ɛ?

3 Kɛmɔ yɛle menli la ati, ɔyɛ a yɛkulo kɛ yɛte atua. Ɔvi mekɛ mɔɔ nrenyia nee raalɛ mɔɔ limoa, Adam nee Yive yɛle ɛtane la yɛɛ yɛnyianle subane ɛhye a. Bɛbɔle bɛ la ɛnee bɛdi munli bɔbɔ ɛdeɛ, noko bɛdele Nyamenle tumililɛ ne anwo atua. Ɔvi mekɛ zɔhane alesama kɔsɔɔti mɔɔ bɛwo bɛ la ɛnli munli. Yemɔti debie ko mɔɔ ɔti ɔyɛ a ɔyɛ se kɛ yɛbali Gyihova nee menli adehilelɛ zo la a le kɛ yɛnli munli. Debie bieko noko a le kɛ bɛdabɛ mɔɔ Gyihova dua bɛ nwo zo fa adehilelɛ maa yɛ la noko ɛnli munli.​—Gyɛnɛsese 2:15-17; 3:1-7; Edwɛne 51:5; Wulomuma 5:12.

4 Kɛmɔ yɛnli munli la ti, ɔyɛ a yɛmemaa yɛ nwo zo. Anwomemaazo maa ɔyɛ se kɛ yɛbali adehilelɛ zo. Kɛ neazo la, Gyihova kpale Mosisi kɛ ɔli Ye menli ne anyunlu wɔ tete Yizilayɛ. Nrenyia bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Kɔla mɔɔ zonlenle Gyihova wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu la yɛle anwomemaazo na yeambu Mosisi. Mosisi a ɛnee ɛlɛdi Nyamenle menli ne anyunlu a, noko ɛnee ɔmmemaa ɔ nwo zo. Nɔhalɛ nu, bɛhanle ɔ nwo edwɛkɛ kɛ ɔdaye a ɛnee ɔle sonla mɔɔ bɛlɛ ɔ nwo aze kpalɛ wɔ mekɛ zɔhane a. Noko Kɔla anlie Mosisi adehilelɛ ne ando nu. Ɔlile menli dɔɔnwo adwenle bɔbɔ ɔmaanle bɛlile ɔ nzi na bɛdele atua bɛtiale Mosisi. Duzu a dole Kɔla nee atuadelɛma ne a? Bɛhunle bɛ. (Nɔmbɛse 12:3; 16:1-3, 31-35) Yɛnwu neazo dɔɔnwo mɔɔ kilehile yɛ kɛ anwomemaazo nee esiane a lua la wɔ Baebolo ne anu.​—2 Edwɛkɛsisilɛ 26:16-21; nea Awieleɛdwɛkɛ 10.

5. Kɛzi alesama bie mɔ ɛva bɛ tumi ne ɛli gyima wɔ adenle ɛtane zo ɛ?

5 Bie a wɔde kɛ bɛka kɛ, “Tumi sɛkye sonla.” Ɔvi tete, alesama dɔɔnwo ɛva bɛ tumi ne ɛli gyima wɔ adenle ɛtane zo. (Kenga Nolobɔvo 8:9.) Kɛ neazo la, mekɛ mɔɔ Gyihova kpale Sɔɔlo kɛ ɔyɛ Yizilayɛ belemgbunli la, ɛnee ɔle sonlakpalɛ yɛɛ ɔbɛlɛ ɔ nwo aze. Noko ɔmaanle anwomemaazo nee anyebolo nyinle ye ahonle nu, na ɛhye maanle ɔyɛle Devidi mɔɔ ɛnze nwolɛ bie la kpɔdekpɔde. (1 Samoɛle 9:20, 21; 10:20-22; 18:7-11) Nzinlii Devidi rayɛle belemgbunli, na ɔyɛle Yizilayɛ arelemgbunli mgbalɛ ne mɔ anu ko. Noko nzinlii, Devidi bɔbɔ vale ye tumi ne lile gyima wɔ adenle ɛtane zo. Ɔ nee nrenyia bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Yulaya la aye Bate-hyiba lale, akee ɔbɔle mɔdenle kɛ ɔkeda ye ɛtane ne azo yemɔti ɔmaanle bɛhunle Yulaya wɔ konle nu.​—2 Samoɛle 11:1-17.

DEƐMƆTI YƐBU GYIHOVA TUMILILƐ NE LA

6, 7. (a) Duzu a ɛlɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa Gyihova la ka yɛ maa yɛyɛ a? (b) Duzu a baboa yɛ yeamaa yɛayɛ tieyɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔyɛ se bɔbɔ kɛ yɛbayɛ zɔ la ɛ?

6 Yɛbu Gyihova adehilelɛ ɔluakɛ yɛkulo ye. Kɛmɔ yɛkulo Gyihova yɛtɛla debie anzɛɛ awie biala la ati, yɛkulo kɛ ɔ nye die. (Kenga Mrɛlɛbulɛ 27:11; Maake 12:29, 30.) Ɔvi mekɛ mɔɔ agyalɛma mɔɔ limoa la ɛnee de Yidɛn tola ne anu la, Seetan ɛhulo kɛ menli kɛdendɛ kɛtia Gyihova tumililɛ ne. Abɔnsam kulo kɛ yɛnyia adwenle kɛ Gyihova ɛnlɛ adenle ɛngile yɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛyɛ la. Noko yɛze kɛ ɛhye le adalɛ. Yɛdie edwɛkɛ ɛhye yɛto nu kɛ: “Gyihova yɛ Nyamenle, ɛfɛta kɛ ɛdie anyunlunyia nee enililɛ nee tumi, ɔluakɛ ɛdawɔ a ɛbɔle ninyɛne kɔsɔɔti a.”​—Yekile 4:11.

7 Mekɛ mɔɔ ɛle kakula la, bie a bɛhilehilele wɔ kɛ ɛdie wɔ awovolɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɛngulo kɛ ɛyɛ zɔ bɔbɔ la. Zɔhane ala a kɛ Gyihova azonvolɛ la, ɔdwu mekɛ ne bie a ɔyɛ se kɛ yɛbayɛ tieyɛ a. Noko yɛlɛ ɛlɔlɛ nee ɛbulɛ yɛmaa Gyihova, ɔti yɛyɛ biala mɔɔ yɛbahola la yɛtie ye. Gyisɛse yɛle neazo maanle yɛ. Ɔdiele Gyihova wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔnla aze anzɛɛ ɔyɛ se kɛ ɔbayɛ zɔ la. Ɛhye ati a ɔholale ɔhanle ɔhilele ɔ Ze kɛ, “Tɛ me ɛhulolɛdeɛ ɔ, emomu, wɔ ɛhulolɛdeɛ ɛyɛ ɛkɛ” la.​—Luku 22:42; nea Awieleɛdwɛkɛ 11.

8. Ndenle mɔɔ Gyihova dua zo kile yɛ adenle la bie mɔ a le boni? (Nea ɛlɛka “ Tie Folɛdulɛ.”)

8 Ɛnɛ, Gyihova dua ndenle ngakyile zo kile yɛ adenle. Kɛ neazo la, yeva Baebolo ne yemaa yɛ. Eza yeva asafo nu mgbanyima yemaa yɛ. Saa yɛbu bɛdabɛ mɔɔ Gyihova dua bɛ nwo zo kile yɛ adenle la a, ɔkile kɛ yɛbu Gyihova tumililɛ ne. Saa yɛkpo bɛ moalɛ ne a, wɔ adenle bie azo ɛnee yɛlɛkpo Gyihova. Mekɛ mɔɔ Yizilayɛma kpole Mosisi la, Gyihova bule ye kɛ ɔle anyebolo edwɛkɛ. Ɔbule ye kɛ ɔle kɛ asɛɛ bɛlɛkpo ye la.​—Nɔmbɛse 14:26, 27; nea Awieleɛdwɛkɛ 12.

9. Kɛzi ɛlɔlɛ bamaa yɛali adehilelɛ zo ɛ?

9 Saa yɛbu tumililɛ a, ɔkile kɛ yɛbu yɛ mediema mrenyia nee mraalɛ. Dwenle ɛhye anwo nea. Saa esiane bie si a, menli ta ka bɛ nwo bɔ nu kɛ bɛyɛ gyima bɛaboa amaa bɛalie menli dɔɔnwo ngoane. Amaa menli ne ayɛ bɛ gyima ne kpalɛ la, ɔwɔ kɛ awie yɛ nwolɛ ngyehyɛleɛ na bɛ nuhua ko biala di adehilelɛ zo. Noko saa bɛ nuhua ko bu ɔ nye gua adehilelɛ ne azo na ɔyɛ mɔɔ ɔdaye ɔkulo la ɛ? Saa ɔlɛ adwenle kpalɛ bɔbɔ a, kɛmɔ yeanli adehilelɛ ne azo la ati, ɔbahola yeayɛ ngyegyelɛ yeamaa ɔ gɔnwo mɔ na bie a bɛaboda kpole. Zɔhane ala a saa yɛanli adehilelɛ mɔɔ Gyihova nee menli mɔɔ yemaa bɛ tumi la fa maa la azo a, awie mɔ banwu amaneɛ a. Noko saa yɛtie Gyihova a, yɛda ye ali kɛ yɛkulo yɛ mediema na yɛbu Gyihova ngyehyɛleɛ ne.​—1 Kɔlentema 12:14, 25, 26.

10, 11. Duzu a yɛbazuzu nwo a?

10 Debie biala mɔɔ Gyihova kɛha kɛ yɛyɛ la le kpalɛ maa yɛ. Saa yɛbu tumililɛ wɔ yɛ abusua ne anu, asafo ne anu yɛɛ yɛ nee arane mgbanyima edwɛkɛ nu a, yɛ muala yɛbanyia zolɛ nvasoɛ.​—Ditilɔnomi 5:16; Wulomuma 13:4; Ɛfɛsɛsema 6:2, 3; Hibuluma 13:17.

11 Saa yɛte deɛmɔti Gyihova kulo kɛ yɛbu awie mɔ la abo a, ɔbahola yeaboa yɛ yeamaa yɛayɛ zɔ. Maa yɛzuzu kɛzi yɛbala ɛbulɛ ali wɔ ndenle nsa azo wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu la anwo.

YƐBU TUMILILƐ WƆ ABUSUA NE ANU

12. Kɛ ɔkɛyɛ na kunli ahile kɛ ɔbu tumililɛ ɛ?

12 Gyihova a hyehyɛle abusua ne na ɔmaanle bɛ nuhua ko biala gyima a. Saa bɛ nuhua ko biala te mɔɔ Gyihova kpondɛ kɛ ɔyɛ la abo a, abusua ngyehyɛleɛ ne bahɔ zo boɛ na abusua ne amuala anyia zolɛ nvasoɛ. (1 Kɔlentema 14:33) Gyihova ɛyɛ kunli ne abusua ne ati. Ɛhye kile kɛ Gyihova anye la kɛ ɔbanlea ɔ ye nee ɔ mra na yeavi ɛlɔlɛ nu yeahile bɛ adenle. Ɔti kunli ne babu kɛzi ɔnea bɛ la anwo mgbonda yeahile Gyihova. Kunli mɔɔ le Kilisienenli la le atiakunlukɛnlɛma yɛɛ ɔlɛ ɛlɔlɛ, na ɔnea ye abusua ne kɛ mɔɔ Gyisɛse nea asafo ne la. Saa kunli yɛ ɛhye a, ɔkile kɛ ɔbu Gyihova.​—Ɛfɛsɛsema 5:23; nea Awieleɛdwɛkɛ 13.

Saa Kilisiene selɛ bie nea ye abusua ne a, ɛnee ɔlɛsukoa Kelaese

13. Kɛ ɔkɛyɛ na yelɛ ahile kɛ ɔbu tumililɛ ɛ?

13 Yelɛ mɔɔ le Kilisienenli la noko yɛ gyima mɔɔ hyia na enililɛ wɔ nu la. Ɔboa ɔ hu ɔmaa ɔyɛ gyima ɛsesebɛ kɛ abusua tile kpalɛ. Ɔlɛ ɛzonlelilɛ kɛ ɔ nee ɔ hu babɔ nu atete ngakula ne mɔ. Adenle ko mɔɔ ɔdua zo ɔkilehile ɔ mra ɔmaa bɛda ɛbulɛ ali la a le kɛ ɔdaye mumua ne ɔbayɛ neazo. (Mrɛlɛbulɛ 1:8) Ɔbu ɔ hu na ɔ nee ye yɛ ko wɔ ye kpɔkɛzilɛ nu. Saa ɔ nee ɔ hu adwenle ɛnyia wɔ debie bie anwo bɔbɔ a, ɔfi atiakunlukɛnlɛma nee ɛbulɛ nu ɔka kɛzi ɔte nganeɛ la. Saa Kilisienenli raalɛ gya nrenyia mɔɔ ɛnle Dasevolɛ la a, ɔyia ngyegyelɛ gyɛne. Noko saa ɔkɔ zo ɔda ɛlɔlɛ nee ɛbulɛ ali ɔkile ɔ hu a, bie a kenle bie ɔdaye noko ɔbahulo kɛ ɔnwu Gyihova na ɔsonle ye.​—Kenga 1 Pita 3:1.

14. Kɛ ɔkɛyɛ na ngakula ahile kɛ bɛbu tumililɛ ɛ?

14 Ngakula sonle bolɛ maa Gyihova, na bɛhyia anwobanebɔlɛ nee adehilelɛ. Saa ngakula tie bɛ awovolɛ a, bɛmaa bɛ awovolɛ anye die. Mɔɔ hyia kpalɛ la, saa bɛyɛ tieyɛ a, ɔkile kɛ bɛbu Gyihova yɛɛ bɛmaa ɔ nye die. (Mrɛlɛbulɛ 10:1) Wɔ mbusua dɔɔnwo anu, awovolɛ ko ala a tete ngakula ne mɔ a. Ɛhye kola yɛ se maa awovolɛ ne nee ngakula ne mɔ. Noko saa ngakula ne mɔ yɛ tieyɛ na bɛboa bɛ mame anzɛɛ bɛ papa a, abusua ne ɛbɛlabɔlɛ bayɛ kpalɛ. Kɛ ɔde ye biala la, abusua biala ɛnli munli. Noko saa abusua biala anu sonla ko biala di Gyihova adehilelɛ zo a, bɛ nye balie. Ɛhye wula Gyihova, abusua kɔsɔɔti Bɔvolɛ ne anyunlunyia.​—Ɛfɛsɛsema 3:14, 15.

YƐBU TUMILILƐ WƆ ASAFO NE ANU

15. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛahile kɛ yɛbu tumililɛ wɔ asafo ne anu ɛ?

15 Gyihova dua Kilisiene asafo ne azo kile yɛ adenle, na yemaa Gyisɛse tumi kɛ ɔnlea zolɛ. (Kɔlɔsaema 1:18) Gyisɛse noko ɛmaa “akɛlɛ nɔhavo nee badwema ne” gyima kɛ ɔnlea Nyamenle menli ne mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo la. (Mateyu 24:45-47) Ɛnɛ, “akɛlɛ nɔhavo nee badwema ne” a le Neazo Eku ne. Neazo Eku ne fa mɔɔ yɛhyia nwo la maa yɛ wɔ ye mekɛ nloa amaa yeaboa yɛ yeamaa yɛ diedi nu amia. Asafo nu mgbanyima, asafo nu azonvolɛ nee maangyebakyi zo neavolɛma boa asafo mɔɔ wɔ ewiade amuala la na bɛdie adehilelɛ bɛfi Neazo Eku ne ɛkɛ. Ɔle mediema mrenyia ɛhye mɔ kɔsɔɔti gyima kɛ bɛbanlea yɛ. Bɛbu kɛzi bɛyɛ gyima ɛhye la anwo mgbonda bɛkile Gyihova. Ɔti saa yɛbu mrenyia ɛhye mɔ a, ɛnee yɛbu Gyihova.​—Kenga 1 Tɛsalonaekama 5:12; Hibuluma 13:17; nea Awieleɛdwɛkɛ 14.

16. Duzu ati a yɛkola yɛka kɛ bɛdua sunsum nwuanzanwuanza ne azo a bɛkpa asafo nu mgbanyima nee azonvolɛ a?

16 Asafo nu mgbanyima nee azonvolɛ boa maa asafo ne kɔ zo di nɔhalɛ na bɛyɛ ko. Nɔhalɛ nu, bɛnli munli kɛ yɛdayɛ ala la. Ɔti kɛzi bɛkpa bɛ ɛ? Ɔwɔ kɛ bɛnwu ninyɛne bie mɔɔ Baebolo ne ka nwolɛ edwɛkɛ la wɔ mediema ɛhye mɔ anwo. (1 Timote 3:1-7, 12; Taetɛse 1:5-9) Gyihova luale sunsum nwuanzanwuanza ne azo boale Baebolo kɛlɛvolɛma maanle bɛhilehilele ninyɛne ɛhye mɔ anu. Mgbanyima ne mɔ sɛlɛ Gyihova sunsum nwuanzanwuanza ne wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛsuzu awie mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛkpa ye kɛ asafo nu kpanyinli anzɛɛ sonvolɛ la anwo la. Ɔda ali kɛ Gyisɛse nee Gyihova a kile asafo ne mɔ adenle a. (Gyima ne 20:28) Mrenyia mɔɔ bɛkpa bɛ kɛ bɛboa yɛ na bɛnlea yɛ la le ahyɛlɛdeɛ mɔɔ vi Nyamenle ɛkɛ a.​—Ɛfɛsɛsema 4:8.

17. Amaa adiema raalɛ ala ɛbulɛ ali la, duzu a ɔdwu mekɛ ne bie a ɔhyia kɛ ɔyɛ a?

17 Ɔdwu mekɛ ne bie a asafo nu mgbanyima anzɛɛ azonvolɛ mɔɔ bayɛ gyima bie wɔ asafo ne anu la ɛnle ɛkɛ. Mediema mrenyia gyɛne mɔɔ bɛzɔne bɛ la kola boa, noko saa bie ɛnle ɛkɛ a, bie a adiema raalɛ bahola ayɛ gyima mɔɔ mediema mrenyia mɔɔ bɛzɔne bɛ la a ta yɛ la. Saa ɔba ye zɔ a, ɔwɔ kɛ ɔkeda ɔ ti zo, bie a ɔbabɔ duku anzɛɛ ɔbazoa kyɛlɛ. (1 Kɔlentema 11:3-10) Saa ɔyɛ ɛhye a, ɔbahile kɛ ɔbu tileyɛlɛ ngyehyɛleɛ ne mɔɔ Gyihova ɛyɛ wɔ abusua ne nee asafo ne anu la.​—Nea Awieleɛdwɛkɛ 15.

YƐBU ARANE MGBANYIMA

18, 19. (a) Duzu a yɛsukoa yɛfi Wulomuma 13:1-7 la anu a? (b) Kɛ ɔkɛyɛ na yɛala ɛbulɛ ali yɛahile arane ne mɔ ɛ?

18 Gyihova ɛmaa arane ne mɔ adenle ɛmaa bɛnyia tumi ɛnɛ, na ɔwɔ kɛ yɛbu bɛ. Bɛyɛ ngyehyɛleɛ wɔ maanle nee azua ngakyile zo amaa ninyɛne ahɔ zo kɛnlɛma yɛɛ bɛmaa menli nyia ninyɛne bie mɔ mɔɔ hyia la. Kilisienema di adehilelɛ mɔɔ wɔ Wulomuma 13:1-7 la azo. (Kenga.) Yɛbu “tumivolɛma ne” na yɛdi maanle anzɛɛ sua mɔɔ yɛde zo la mɛla ne mɔ azo. Mɛla ɛhye mɔ bahola aha yɛ abusua, yɛ gyima anzɛɛ yɛ agyapadeɛ. Kɛ neazo la, yɛtua yɛ adwule yɛɛ yɛka yɛ nwo edwɛkɛ mɔɔ arane hyia la yɛkile ye. Noko saa arane ne ka kɛ yɛyɛ debie mɔɔ tia Nyamenle mɛla la a, duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ a? Ɛzoanvolɛ Pita hanle kɛ: “Ɔwɔ kɛ yɛtie Nyamenle kɛ tumivolɛ na tɛ menli ɔ.”​—Gyima ne 5:28, 29.

19 Saa yɛ nee arane kpanyinli bie, mɔɔ le kɛ ndɛnebuavolɛ anzɛɛ kpolisinli ɛlɛdi edwɛkɛ bie a, ɔwɔ kɛ dahuu yɛda ɛbulɛ ali. Kilisiene ngakula bu bɛ kilehilevolɛma nee menli gyɛne mɔɔ yɛ gyima wɔ sukulu ɛkɛ ne la. Wɔ yɛ gyima nu, ɔwɔ kɛ yɛbu yɛ gyimamenle saa bɔbɔ gyimayɛvoma mɔɔ ɛha la ɛnyɛ zɔ a. Saa yɛyɛ ɛhye a, ɛnee yɛlɛsukoa ɛzoanvolɛ Pɔɔlo mɔɔ bule arane mgbanyima ɔnva nwo kɛ ɔyɛ a ɔyɛ se la. (Gyima ne 26:2, 25) Saa awie mɔ nee yɛ anli ye boɛ bɔbɔ a, yɛkɔ zo yɛbu bɛ.​—Kenga Wulomuma 12:17, 18; 1 Pita 3:15.

20, 21. Saa yɛda ɛbulɛ ali yɛkile awie mɔ a, ninyɛne mgbalɛ boni mɔ a bavi nu ara a?

20 Wɔ ewiade amuala, ɛbulɛ mɔɔ menli lɛ maa awie mɔ la azo ɛlɛte. Noko Gyihova menli le ngakyile. Yɛva yɛyɛ yɛ bodane kɛ yɛbabu awie biala. Yɛdi ɛzoanvolɛ Pita adehilelɛ ɛhye azo: “Bɛli menli kɔsɔɔti eni.” (1 Pita 2:17) Saa yɛbu awie mɔ a, bɛnwu ye. Gyisɛse zele yɛ kɛ: ‘Bɛmaa bɛ kɛnlaneɛ ɛda wɔ menli nyunlu, amaa bɛanwu bɛ gyima kpalɛ ne na bɛawula bɛ Ze mɔɔ wɔ anwuma la anyunlunyia.’​—Mateyu 5:16.

21 Saa yɛda ɛbulɛ ali wɔ yɛ abusua ne anu, asafo ne anu nee ɛleka ngakyile a, yɛ neazo kpalɛ ne bamaa awie mɔ anyia ɛhulolɛ kɛ bɛbazukoa Gyihova anwo debie dɔɔnwo. Yɛɛ saa yɛbu awie mɔ a, ɛnee yɛlɛda ɛbulɛ ali yɛahile Gyihova mumua ne. Ɛhye maa Gyihova anye die na ɔmaa ɔnwu kɛ yɛkulo ye.