Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 3

Kpondɛ Agɔnwolɛma Mɔɔ Kulo Nyamenle La

Kpondɛ Agɔnwolɛma Mɔɔ Kulo Nyamenle La

“Sonla mɔɔ nee nrɛlɛbɛvolɛ dua la banwu nrɛlɛbɛ.”​—MRƐLƐBULƐ 13:20.

1-3. (a) Duzu a yɛsukoa yɛfi Mrɛlɛbulɛ 13:20 ne anu a? (b) Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛkpondɛ agɔnwolɛma nrɛlɛbɛ nu a?

ASOO wɔnwu kɛzi adɔma nea ye awovolɛ la ɛlɛ ɔ? Kolaa na yeanwu tendɛ bɔbɔ la, ninyɛne mɔɔ ɔnwu ye nee mɔɔ ɔte la ka ye adwenle nu. Mekɛ mɔɔ ɔlɛnyi la, ɔbɔ ɔ bo kɛ ɔyɛ mɔɔ ye awovolɛ yɛ la bie mɔɔ ɔnyɛ se ɔmmaa ye a. Ɔnyɛ azibɛnwo kɛ mgbanyinli noko bahola abɔ ɔ bo adwenle na bɛayɛ bɛ nyɛleɛ kɛ menli mɔɔ bɛ nee bɛ tu kpalɛ la.

2 Yɛnwu ye wɔ Mrɛlɛbulɛ 13:20 kɛ: “Sonla mɔɔ nee nrɛlɛbɛvolɛ dua la banwu nrɛlɛbɛ.” Wɔ ɛke, awie mɔɔ yɛ ‘nee ye dua la’ kile awie mɔɔ yɛkpa kɛ yɛ nee ye tu la. Ɛhye ɛngile kɛ yɛ nee ahenle wɔ ɛleka bie ala. Baebolo nwo abɔlɔba ko hanle kɛ awie mɔɔ yɛ nee ye dua la kile kɛ yɛkulo ahenle zɔhane na yɛbikye ye kpalɛ. Menli mɔɔ yɛ nee bɛ tu la ta nyia yɛ nwo zo tumi, titili saa yɛbikye bɛ kpalɛ a.

3 Yɛ gɔnwo mɔ kola nyia yɛ nwo zo tumi wɔ adenle kpalɛ zo anzɛɛ adenle ɛtane zo. Mrɛlɛbulɛ 13:20 ka toa zo kɛ: “Mɔɔ nee koasea tu la, edwɛkɛ bado ye.” Wɔ Hibulu aneɛ nu, awie mɔɔ yɛ ‘nee ye tu la’ kile kɛ ‘yɛfa ye agɔnwolɛ.’ (Mrɛlɛbulɛ 22:24) Agɔnwolɛma mɔɔ kulo Nyamenle la bamaa yɛ anwosesebɛ kɛ yɛhɔ zo yɛli nɔhalɛ yɛmaa ye. Amaa yeakpondɛ yɛ gɔnwo mɔ nrɛlɛbɛ nu la, bɛmaa yɛzuzu menli holɛ ko mɔɔ Gyihova fa bɛ agɔnwolɛ la anwo.

NWANE MƆ A LE NYAMENLE AGƆNWO MƆ A?

4. Duzu ati a ɔle enililɛ kpole kɛ ɛbayɛ Nyamenle agɔnwo a? Duzu ati a Gyihova vɛlɛle Ebileham kɛ “me gɔnwo” ɛ?

4 Gyihova, anwuma nee aze Belemgbunli ne ɛmaa yɛ adenle kɛ yɛrayɛ ɔ gɔnwo mɔ. Ɛhye le enililɛ kpole kpalɛ. Gyihova to ɔ rɛle aze kpa ɔ gɔnwo mɔ. Ɔfa bɛdabɛ mɔɔ bɛkulo ye na bɛlɛ diedi wɔ ye nu la agɔnwolɛ. Suzu Ebileham anwo nea. Ɛnee yeziezie ɔ nwo kɛ ɔbayɛ debie biala yeamaa Nyamenle. Fane dɔɔnwo ne ala, Ebileham hilele kɛ ɔdi nɔhalɛ na ɔyɛ tieyɛ. Ɛnee ɔlɛ ɛhulolɛ bɔbɔ kɛ ɔbava ɔ ra Ayezeke yeabɔ afɔle. Ɛnee Ebileham lɛ diedi kɛ “Nyamenle kola dwazo ye fi mowuamra anu.” (Hibuluma 11:17-19; Gyɛnɛsese 22:1, 2, 9-13) Ɛnee Ebileham di nɔhalɛ yɛɛ ɔyɛ tieyɛ, na Gyihova vɛlɛle ye “me gɔnwo.”​—Ayezaya 41:8; Gyemise 2:21-23.

5. Kɛzi Gyihova bu bɛdabɛ mɔɔ bɛdi nɔhalɛ bɛmaa ye la ɛ?

5 Gyihova bu ɔ gɔnwo mɔ kɛ bɛsonle bolɛ. Ɔ gɔnwo mɔ dwenle nɔhalɛ mɔɔ bɛdi bɛamaa ye la anwo kpalɛ tɛla debie biala. (Kenga 2 Samoɛle 22:26.) Bɛdi nɔhalɛ na bɛyɛ tieyɛ ɔboalekɛ bɛkulo ye. Baebolo ne ka kɛ Nyamenle nee “tenlenema,” bɛdabɛ mɔɔ bɛtie ye la, “nyia agɔnwolɛvalɛ kyengye.” (Mrɛlɛbulɛ 3:32) Gyihova to ɔ sa fɛlɛ ɔ gɔnwo mɔ kɛ bɛrayɛ nyɛvolɛ titili wɔ ye “ɛdanlɛsua” ne anu. Ɔto ɛsalɛ ɔfɛlɛ bɛ kɛ bɛzonle ye na bɛva bɛ asɔneyɛlɛ bɛdo ɔ nyunlu mekɛ biala.​—Edwɛne 15:1-5.

6. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛahile kɛ yɛkulo Gyisɛse ɛ?

6 Gyisɛse hanle kɛ: “Saa awie kulo me a, ɔbali me edwɛkɛ zo, na me Ze bahulo ye.” (Dwɔn 14:23) Ɔti amaa yɛayɛ Gyihova agɔnwo la, ɔwɔ kɛ yɛkulo Gyisɛse noko na yɛyɛ mɔɔ ɔhilehilele yɛ kɛ yɛyɛ la. Kɛ neazo la, yɛdi Gyisɛse adehilelɛ mɔɔ se yɛbɔ edwɛkpa ne nolo na yɛyɛ menli ɛdoavolɛma la azo. (Mateyu 28:19, 20; Dwɔn 14:15, 21) Kɛmɔ yɛkulo Gyisɛse la ati, yɛdi “ɔ gyakɛ anzi kpalɛ.” (1 Pita 2:21) Saa Gyihova nwu kɛ yɛlɛbɔ mɔdenle yɛazukoa ɔ Ra ne wɔ mɔɔ yɛka nee mɔɔ yɛyɛ la kɔsɔɔti anu a, ɔ nye die.

7. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛnea kɛ yɛ gɔnwo mɔ le Gyihova agɔnwo mɔ a?

7 Gyihova agɔnwo mɔ di nɔhalɛ, bɛyɛ tieyɛ na bɛkulo ɔ Ra ne. Asoo yɛfa menli ko ne ala mɔɔ Gyihova fa bɛ agɔnwolɛ la agɔnwolɛ ɔ? Saa ɛ gɔnwo mɔ sukoa Gyisɛse na bɛ nye bolo bɛkilehile awie mɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo debie a, bɛbahola bɛaboa wɔ bɛamaa wɔabɔ ɛbɛla kpalɛ na wɔahɔ zo wɔali nɔhalɛ wɔamaa Gyihova.

SUKOA BAEBOLO NU NEAZO BIE MƆ

8. Duzu a ɛ nye die nwo wɔ Wulutu nee Nawome agɔnwolɛvalɛ ne anwo a?

8 Yɛkola yɛkenga agɔnwolɛvalɛ dɔɔnwo, mɔɔ bie a le Wulutu nee ye ase Nawome ɛdeɛ ne la anwo edwɛkɛ wɔ Baebolo ne anu. Mraalɛ ɛhye mɔ vi maanle ngakyile nu yɛɛ asolo kɛzi bɛtetele bɛ la, na ɛnee Nawome le kpanyinli kpalɛ tɛla Wulutu. Noko bɛvale bɛ nwo agɔnwolɛ kyengye ɔluakɛ ɛnee bɛ mu nwiɔ bɛkulo Gyihova. Mekɛ mɔɔ ɛnee Nawome kulo kɛ ɔfi Mowabe azɛlɛ zo ɔsia ɔkɔ Yizilayɛ la, “Wulutu amkponle” kɛ ɔkɛgyakyi ye. Ɔhanle ɔhilele Nawome kɛ: “Wɔ menli ne bayɛ me menli na wɔ Nyamenle ne ayɛ me Nyamenle.” (Wulutu 1:14, 16) Wulutu lale atiakunlukɛnlɛma ali hilele Nawome. Mɔɔ bɛradwule Yizilayɛ la, Wulutu yɛle gyima ɛsesebɛ boale ɔ gɔnwo ne. Nawome hulole Wulutu kpole na ɔdule ye folɛ kpalɛ. Wulutu diele ye na ɔlua zo bɛ mu nwiɔ bɛnyianle nyilalɛ dɔɔnwo.​—Wulutu 3:6.

9. Duzu a ɛ nye die nwo wɔ Devidi nee Dwɔnatan agɔnwolɛvalɛ ne anwo a?

9 Devidi nee Dwɔnatan noko le agɔnwolɛma kpalɛ mɔɔ bɛ mu nwiɔ bɛlile nɔhalɛ bɛmaanle Gyihova la anwo neazo fofolɛ. Ɛnee Dwɔnatan tɛla Devidi kpanyinli kɛyɛ ɛvolɛ 30 na ɛnee ɔdaye a ɔbali ebia wɔ Yizilayɛ a. (1 Samoɛle 17:33; 31:2; 2 Samoɛle 5:4) Noko, mɔɔ ɔnwunle kɛ Gyihova ɛkpa Devidi kɛ ɔbayɛ belemgbunli la, ɔ nye ambolo ye anzɛɛ yeampele nwolɛ. Emomu, Dwɔnatan yɛle debie biala mɔɔ ɔbahola la ɔvale ɔboale Devidi. Kɛ neazo la, mekɛ mɔɔ Devidi ngoane la esiane nu la, Dwɔnatan boale ye maanle “ɔnyianle anwosesebɛ wɔ Gyihova anu.” Ɔvale ye ngoane bɔbɔ ɔdole esiane nu ɔmaanle Devidi. (1 Samoɛle 23:16, 17) Ɛnee Devidi noko le agɔnwolɛ mɔɔ di nɔhalɛ. Ɔbɔle ɛwɔkɛ kɛ ɔbanlea Dwɔnatan abusua ne, na ɔlile zɔhane ɛwɔkɛ ne azo wɔ mekɛ bɔbɔ mɔɔ Dwɔnatan wule la.​—1 Samoɛle 18:1; 20:15-17, 30-34; 2 Samoɛle 9:1-7.

10. Duzu a ɛsukoa ye wɔ agɔnwolɛvalɛ nwo wɔ Hibuluma nsa ne neazo ne anu a?

10 Hyeedelake, Mihyake nee Abɛdenɛgo le Hibulu mgbavolɛ nsa mɔɔ bɛle agɔnwolɛma, na bɛ ngakula nu a bɛvale bɛ bɛvile sua nu bɛhɔle a. Mekɛ mɔɔ bɛvile bɛ mbusuafoɔ anwo bɛhɔle moamoa la, bɛboale bɛ nwo ngoko amaa bɛahɔ zo bɛali nɔhalɛ bɛamaa Gyihova. Nzinlii mɔɔ bɛyɛle mgbanyinli la, bɛzɔle bɛ diedi bɛnleanle wɔ mekɛ mɔɔ Belemgbunli Nɛbukadenɛza hanle kɛ bɛzonle nvutuke ananze la. Hyeedelake, Mihyake nee Abɛdenɛgo kpole kɛ bɛkɛzonle ananze ne na bɛhanle bɛhilele belemgbunli ne kɛ: “Yɛnrɛzonle wɔ nyamenle ne mɔ anzɛɛ wɔ nvutuke ananze ne mɔɔ wɔva wɔzie ɛkɛ ne la.” Mekɛ mɔɔ bɛzɔle bɛ diedi ne bɛnleanle la, agɔnwolɛma nsa ɛhye mɔ hɔle zo lile nɔhalɛ maanle bɛ Nyamenle ne.​—Daneɛle 1:1-17; 3:12, 16-28.

11. Kɛzi yɛkola yɛnwu ye kɛ ɛnee Pɔɔlo nee Timote le agɔnwolɛma kpalɛ ɛ?

11 Mekɛ mɔɔ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo yiale kpavolɛ Timote la, ɔnwunle kɛ Timote kulo Gyihova na ɔdwenle asafo ne anwo kpalɛ. Ɔti Pɔɔlo tetele Timote kɛ ɔboa mediema mɔɔ wɔ ɛleka ngakyile la. (Gyima ne 16:1-8; 17:10-14) Timote yɛle gyima ɛsesebɛ yemɔti Pɔɔlo hanle kɛ: “Ɔ nee me zonlenle . . . ɔmaanle edwɛkpa ne dɛlɛle.” Ɛnee Pɔɔlo ze kɛ Timote ‘badwenle’ mediema ne mɔ anwo kpalɛ. Mekɛ mɔɔ Pɔɔlo nee Timote bɔle nu yɛle gyima ɛsesebɛ zonlenle Gyihova la, bɛrayɛle agɔnwolɛma kpalɛ.​—Felepaema 2:20-22; 1 Kɔlentema 4:17.

KƐZI YƐKPONDƐ AGƆNWOLƐMA LA

12, 13. (a) Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛnea boɛ wɔ menli mɔɔ yɛfa bɛ agɔnwolɛ wɔ asafo ne anu la bɔbɔ anwo ɛ? (b) Duzu ati a ɛzoanvolɛ Pɔɔlo vale kɔkɔbɔlɛ mɔɔ wɔ 1 Kɔlentema 15:33 la maanle a?

12 Wɔ asafo ne anu, yɛbahola yɛazukoa debie yɛavi yɛ mediema mrenyia nee mraalɛ ɛkɛ na yɛaboa yɛ nwo ngoko amaa yɛahɔ zo yɛali nɔhalɛ. (Kenga Wulomuma 1:11, 12.) Noko wɔ asafo ne anu bɔbɔ, ɔwɔ kɛ yɛnea boɛ wɔ bɛdabɛ mɔɔ yɛfa bɛ agɔnwolɛ kyengye la anwo. Yɛlɛ mediema mrenyia nee mraalɛ ngakyile mɔɔ asolo bɛ amaamuo nee kɛzi bɛtetele bɛ la. Bie mɔ rale asafo ne anu la ɛtɛkyɛle yɛɛ bie mɔ noko ɛva ɛvolɛ dɔɔnwo ɛzonle Gyihova. Kɛ mɔɔ ɔkyɛ na bakama bie abolo la, zɔhane ala a ɔkyɛ na awie nee Gyihova agɔnwolɛvalɛ ne anu amia a. Ɔti ɔwɔ kɛ yɛsi abotane na yɛkulo yɛ nwo ngoko na dahuu yɛkpa yɛ gɔnwo mɔ nrɛlɛbɛ nu.​—Wulomuma 14:1; 15:1; Hibuluma 5:12–6:3.

13 Ɔdwu mekɛ ne bie a, edwɛkɛ bie mɔɔ anu yɛ se la bahola azi asafo ne anu na ɔbahyia kɛ yɛnea boɛ kpalɛ. Ɔbahola yeara ye kɛ adiema bie ɛlɛyɛ ninyɛne mɔɔ Baebolo ne ka kɛ ɔle ɛtane la. Anzɛɛ awie bahola anyia adendɛbɛnzoabo subane mɔɔ bahola azɛkye asafo ne la. Ɛhye ɛnzi yɛ nwo ɔluakɛ wɔ ɛvoya mɔɔ limoa la asafo ne anu bɔbɔ, ɛnee ɔdwu mekɛ bie a bɛyia ngyegyelɛ. Nɔhalɛ nu, ɛzoanvolɛ Pɔɔlo bɔle Kilisienema kɔkɔ wɔ zɔhane mekɛ ne kɛ: “Bɛmmamaa bɛbɛlɛbɛla bɛ. Agɔnwolɛ ɛtane sɛkye ɛbɛla kpalɛ.” (1 Kɔlentema 15:12, 33) Pɔɔlo eza dule Timote folɛ kɛ ɔnlea boɛ wɔ menli mɔɔ ɔfa bɛ agɔnwolɛ kyengye la anwo. Zɔhane ala a ɔwɔ kɛ yɛyɛ ye ɛnɛ a.​—Kenga 2 Timote 2:20-22.

14. Kɛzi menli mɔɔ yɛfa bɛ agɔnwolɛ la ka yɛ nee Gyihova agɔnwolɛvalɛ ne ɛ?

14 Ɔwɔ kɛ yɛbɔ agɔnwolɛvalɛ mɔɔ yɛ nee Gyihova lɛ la anwo bane. Yemɔ a le debie mɔɔ yɛlɛ mɔɔ sonle bolɛ kpalɛ a. Yemɔti yɛkpo kɛ yɛbava awie biala mɔɔ bahola amaa yɛ diedi aha aze na yeazɛkye zɔhane agɔnwolɛvalɛ ne la agɔnwolɛ kyengye. Kɛ mɔɔ yɛfa tohulu yɛgua nzule evinli nu a yɛ nye ɛnla kɛ ɔbava nzule mɔɔ anye le bɔkɔbɔkɔ la, zɔhane ala a yɛfa menli mɔɔ yɛ ninyɛndane la agɔnwolɛ a, ɔbayɛ se kɛ yɛbayɛ mɔɔ le kpalɛ la a. Ɔwɔ kɛ yɛnea boɛ wɔ menli mɔɔ yɛfa bɛ agɔnwolɛ kyengye la anwo.​—1 Kɔlentema 5:6; 2 Tɛsalonaekama 3:6, 7, 14.

Ɛbahola wɔanyia agɔnwolɛma kpalɛ mɔɔ kulo Gyihova la

15. Kɛ ɔkɛyɛ na wɔanyia agɔnwolɛ kpalɛ wɔ asafo ne anu ɛ?

15 Ɛbahola wɔanyia menli mɔɔ kulo Gyihova nɔhalɛ nu la wɔ asafo ne anu. Bɛbahola bɛayɛ ɛ gɔnwo mɔ kpalɛ. (Edwɛne 133:1) Mmafa menli mɔɔ bɛ nee wɔ bɔ atipɛne anzɛɛ bɛ nee wɔ vi ɛleka ko la ala agɔnwolɛ. Kakye kɛ ɛnee Dwɔnatan le kpanyinli tɛla Devidi yɛɛ ɛnee Nawome le kpanyinli tɛla Wulutu. Yɛkulo kɛ yɛtie Baebolo folɛdulɛ ɛhye: “Bɛbuke bɛ ahonle nu kpalɛ.” (2 Kɔlentema 6:13; kenga 1 Pita 2:17.) Mekɛ mɔɔ ɛlɛkɔ zo wɔazukoa Gyihova la, menli dɔɔnwo bahulo kɛ bɛfa wɔ agɔnwolɛ.

MEKƐ MƆƆ NGYEGYELƐ KƐRA LA

16, 17. Saa awie mɔɔ wɔ asafo ne anu la ka yɛ ɛya a, duzu a ɔnle kɛ yɛyɛ a?

16 Wɔ abusua biala anu, asolo menli mɔɔ wɔ nu la subane, bɛ adwenle nee ndenle mɔɔ bɛdua zo bɛyɛ ninyɛne la. Zɔhane ala a ɔde wɔ asafo ne anu a. Subane, adwenle nee ndenle ngakyile ɛhye mɔ maa ɛbɛlabɔlɛ yɛ anyelielɛ, na yɛkola yɛsukoa ninyɛne dɔɔnwo yɛfi yɛ nuhua ko biala ɛkɛ. Noko ɔdwu mekɛ ne bie a, ninyɛne ngakyile ɛhye mɔ ɛmmaa yɛnde yɛ mediema edwɛkɛ bo na yɛfa bɛ nwo ɛya. Ɔdwu mekɛ ne bie a mɔɔ bɛyɛ la gyegye yɛ anzɛɛ yɛdi nwolɛ nyane. (Mrɛlɛbulɛ 12:18) Asoo ɔwɔ kɛ yɛmaa ngyegyelɛ ɛhye mɔ maa yɛ sa nu to anzɛɛ ɔmaa yɛtwe yɛ nwo yɛfi asafo ne anwo?

17 Kyɛkyɛ. Saa awie maa yɛ rɛle bɔ wɔ adenle bie azo a, yɛnrɛhwe yɛ nwo yɛnrɛvi asafo ne anwo. Tɛ Gyihova a yɛle deɛ ne mɔɔ gyegyele yɛ la a. Ɔdaye a ɔmaanle yɛ ngoane nee debie biala a. Ɔfɛta kɛ yɛkulo ye na yɛdi nɔhalɛ yɛmaa ye. (Yekile 4:11) Asafo ne le ahyɛlɛdeɛ mɔɔ vi Gyihova ɛkɛ mɔɔ boa maa yɛ diedi nu yɛ se a. (Hibuluma 13:17) Saa awie maa yɛ rɛle bɔ bɔbɔ a, yɛnrɛkpo ye ahyɛlɛdeɛ ne ɛlɛ.​—Kenga Edwɛne 119:165.

18. (a) Duzu a baboa yɛ yeamaa yɛ nee yɛ mediema adɛnla anzodwolɛ nu a? (b) Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛfa awie mɔ ɛtane yɛkyɛ bɛ a?

18 Yɛkulo yɛ mediema yɛɛ yɛkulo kɛ yɛ nee bɛ tɛnla anzodwolɛ nu. Gyihova anye ɛnla kɛ dasanli biala bayɛ debie mɔɔ di munli la, na adwenle zɔhane a ɔwɔ kɛ yɛdayɛ noko yɛnyia a. (Mrɛlɛbulɛ 17:9; 1 Pita 4:8) Yɛ muala yɛfo, noko ɛlɔlɛ baboa yɛ yeamaa ‘yɛava yɛahyɛ yɛ nwo bɔkɔɔ.’ (Kɔlɔsaema 3:13) Ɛlɔlɛ ɛnrɛmaa yɛnrɛva akɛsakɛsa ekyi bie yɛnrɛhakyi ngyegyelɛ kpole. Nɔhalɛ nu, saa awie yɛ debie maa ɔgyegye yɛ a, ɔnla aze kɛ yɛbagyakyi nwolɛ ɛdwenlenlɛ. Ɔnyɛ se kɛ yɛbava ahenle anwo ɛya na yɛava ɔ nwo edwɛkɛ yɛazie yɛ nu. Noko ɛhye ɛnrɛmaa yɛ nye ɛnrɛlie yɛɛ ɔbamaa yɛali nyane. Noko saa yɛfa awie mɔɔ ye nyɛleɛ ɛgyegye yɛ la ɛtane yɛkyɛ ye a, yɛ nzo nu badwo yɛ, koyɛlɛ badɛnla asafo ne anu, na mɔɔ hyia kpalɛ la, yɛ nee Gyihova banyia agɔnwolɛvalɛ kpalɛ.​—Mateyu 6:14, 15; Luku 17:3, 4; Wulomuma 14:19.

MEKƐ MƆƆ BƐKƐDU AWIE LA

19. Mekɛ boni a ɔwɔ kɛ yɛgyakyi kɛ yɛ nee awie bie mɔɔ wɔ asafo ne anu la badu a?

19 Wɔ abusua mɔɔ ɛlɔlɛ wɔ nu la anu, bɛ nuhua ko biala kulo kɛ ɔyɛ ninyɛne mɔɔ bamaa bɛdabɛ mɔɔ bɛha la anye alie a. Noko fa ye kɛ bɛ nuhua ko ɛde atua. Awie biala mɔɔ wɔ abusua ne anu la bɔ mɔdenle kɛ ɔboa ye noko ɔnlie moalɛ ne ɔndo nu. Bie a ɔbazi kpɔkɛ kɛ ɔfi sua nu anzɛɛ abusua tile ne baha ahile ye kɛ ɔvi ɛkɛ ne ɔhɔ. Ɛhye bie bahola azi asafo ne anu. Awie bahola ahɔ zo ayɛ ninyɛne mɔɔ ɛnzɔ Gyihova anye na ɔgyegye asafo ne la. Ɔkpo moalɛ biala na ɔfa ye nyɛleɛ ɔkile kɛ ɔngulo kɛ ɔtɛnla asafo ne anu bieko. Bie a ɔdaye mumua ne ɔbavi asafo ne anu anzɛɛ bie a bɛbadu ye. Saa ɔba ye zɔ a, Baebolo ne ka ye wienyi kɛ yɛ nee ye “mmatu.” (Kenga 1 Kɔlentema 5:11-13; 2 Dwɔn 9-11) Saa ɔle yɛ gɔnwo anzɛɛ yɛ busuanli a, ɛhye bahola ayɛ se kpalɛ. Noko wɔ tɛnlabelɛ zɛhae anu, ɔwɔ kɛ nɔhalɛ mɔɔ yɛdi yɛmaa Gyihova la anu yɛ se tɛla nɔhalɛ mɔɔ yɛdi yɛmaa awie gyɛne biala la.​—Nea Awieleɛdwɛkɛ 8.

20, 21. (a) Kɛzi ɛdulɛ ngyehyɛleɛ ne kile ɛlɔlɛ ɛ? (b) Duzu ati a ɔhyia kɛ yɛkpa yɛ gɔnwo mɔ nrɛlɛbɛ nu a?

20 Ɛdulɛ ngyehyɛleɛ ne le nziezielɛ mɔɔ ɛlɔlɛ wɔ nu mɔɔ vi Gyihova ɛkɛ a. Ɔbɔ asafo ne anwo bane ɔfi bɛdabɛ mɔɔ bɛngulo kɛ bɛfa Gyihova ngyinlazo ne mɔ bɛdi gyima la anwo. (1 Kɔlentema 5:7; Hibuluma 12:15, 16) Ɔboa yɛ ɔmaa yɛda ye ali kɛ yɛkulo Gyihova duma nwuanzanwuanza ne, ye ngyinlazo ne mɔ mɔɔ kpogya nee Gyihova mumua ne. (1 Pita 1:15, 16) Eza ɛdulɛ ngyehyɛleɛ ne le ɛlɔlɛ mɔɔ bɛda ye ali bɛkile ahenle mɔɔ ɛmboka asafo ne anwo bieko la. Ndeanlɛ ɛhye mɔɔ anu yɛ se la boa ye maa ɔnwu kɛ mɔɔ ɔlɛyɛ la ɛnle kpalɛ na ɔka ye ɔmaa ɔyɛ nzenzaleɛ. Menli dɔɔnwo mɔɔ bɛdule bɛ mekɛ bie la nzinlii ziale rale Gyihova ɛkɛ na bɛliele bɛ kɛnlɛma wɔ asafo ne anu.​—Hibuluma 12:11.

21 Yɛ gɔnwo mɔ nyɛleɛ kola ka yɛ wɔ adenle bie azo. Ɔti ɔhyia kɛ yɛnea boɛ wɔ menli mɔɔ yɛfa bɛ agɔnwolɛ la anwo. Saa yɛkulo bɛdabɛ mɔɔ Gyihova kulo bɛ la a, yɛbanyia agɔnwolɛma dɔɔnwo mɔɔ bɛbaboa yɛ bɛamaa yɛali nɔhalɛ yɛamaa Gyihova dahuu la.