Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 14

Bɛfa Nɔhalɛlilɛ Bɛgyinla Nyamenle Arane Ne Angomekye Anzi

Bɛfa Nɔhalɛlilɛ Bɛgyinla Nyamenle Arane Ne Angomekye Anzi

TILE NE BODANE

Nɔhalɛ mɔɔ bɛdi bɛmaa Belemgbunlililɛ ne la ati, Nyamenle menli ɛnle ewiade ne afoa

1, 2. (a) Ngyinlazo boni a ɛboa Gyisɛse ɛdoavolɛma toonwo yeradwu ɛnɛ a? (b) Kɛzi agbɔvolɛ ɛbɔ mɔdenle kɛ bɛdi yɛ nwo zo konim ɛ, na duzu a ɛvi nu ɛra a?

 GYISƐSE gyinlanle Paelɛte, Dwuuma ndɛnebuavolɛ mɔɔ lɛ tumi kpole la anyunlu, na ɔhanle ngyinlazo bie mɔɔ ɛhile Ye nɔhalɛ ɛdoavolɛma adenle ɛradwu ɛnɛ la. Ɔhanle kɛ: “Me belemgbunlililɛ ne ɛnle ewiade ɛhye anu; saa me belemgbunlililɛ ne wɔ ewiade ye anu a, anrɛɛ me ɛlɔnema kɛho kɛmaa me na bɛnrɛmaa bɛnrɛva me bɛnrɛmaa Dwuu mgbanyima ne mɔ. Kyɛkyɛ, me belemgbunlililɛ ne ɛnle ɛke.” (Dwɔn 18:36) Paelɛte manle bɛhunle Gyisɛse, noko ye konimlilɛ ne angyɛ. Bɛdwazole Gyisɛse bɛvile ewule nu. Wulomu Belemgbunlimaanle ne mɔɔ ɔ nwo yɛ se la anu amɛnladoma bɔle mɔdenle kɛ bɛtu Kelaese ɛdoavolɛma abo, noko bɛ mɔdenlebɔlɛ ne yɛle mgbane. Keleseɛnema dɛlɛle Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne anu wɔ ewiade amuala wɔ tete ne.​—Kɔl. 1:23.

2 Bɛvale Belemgbunlililɛ ne bɛziele ɛkɛ wɔ 1914 la anzi, sogyama tumililɛ mɔɔ bɛ nwo yɛ se kpalɛ la bɔle mɔdenle kɛ bɛtu Nyamenle menli ne abo. Noko bɛ nuhua biala angola yɛ. Arane nee maanyɛlɛ eku dɔɔnwo ɛbɔ mɔdenle kɛ bɛtinlitinli yɛ bɛamaa yɛagyinla bɛ afoa wɔ bɛ konle nu. Bɛangola yɛ nu kpakye. Ɛnɛ, asɛɛ Belemgbunlililɛ ne maanlema wɔ maanle biala mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo la anu. Yemɔ bɔbɔ, yɛyɛ ko wɔ ewiade amuala mediemayɛlɛ nu, na yɛngyinla afoa biala wɔ ewiade ne maanyɛlɛ edwɛkɛ nu. Koyɛlɛ mɔɔ wɔ yɛ nu la maa ɔda ali kɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ di tumi na Belemgbunli Gyisɛse Kelaese kɔ zo kile ye maanlema adenle, ɔtu bɛ nu na ɔbɔ bɛ nwo bane. Suzu kɛzi yeyɛ ɛhye la anwo nea, na yɛ konim bie mɔ mɔɔ yemaa yɛli wɔ kɔɔto mɔɔ maa yɛ diedi nu mia wɔ mekɛ mɔɔ yɛngulo kɛ yɛyɛ “ɛtane ewiade ye ɛdeɛ” fee la nzonlɛ.​—Dwɔn 17:14.

Edwɛkɛ Titile Bie

3, 4. (a) Bɛwole Belemgbunlililɛ ne la, ninyɛne boni mɔ a sisile a? (b) Asoo Nyamenle menli dele afoa biala mɔɔ yɛnle la abo? Kilehile nu.

3 Wɔ Belemgbunlililɛ ne awolɛ nzi, konle zile anwuma, na bɛvuandinle Seetan bɛdole azɛlɛ ye azo. (Bɛgenga Yekile 12:7-10, 12.) Eza konle mɔɔ zɔle Nyamenle menli kpɔkɛzilɛ nleanle la zile azɛlɛ ye azo. Ɛnee bɛsika bɛ bo kɛ bɛbali Gyisɛse neazo ne anzi na bɛahwe bɛ nwo bɛavi ewiade ne anwo. Noko mɔlebɛbo ne bɛande mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛyɛ na bɛahwe bɛ nwo bɛavi maanyɛlɛ nwo la abo kpalɛ.

4 Kɛ neazo la, Millennial Dawn Foa VI ne, a mɔɔ bɛyɛle ye wɔ 1904 la zile Keleseɛnema adua kɛ bɛhoati kɛ bɛbava bɛ nwo bɛawula konle nu. Noko ɔhilehilele nuhua kɛ saa bɛkye Keleseɛnenli bie bɛmaa ɔkɔ sogya a, ɔwɔ kɛ ɔbɔ mɔdenle ɔyɛ gyima mɔɔ konle ɛnle nu la. Saa yemɔ anyɛ boɛ na bɛfa ye bɛkɔ konle a, ɔwɔ kɛ ɔnea kɛ ɔnrɛhu sonla. Herbert Senior mɔɔ dɛnlanle Britain na bɛzɔnenle ye wɔ 1905 la hanle zɔhane mekɛ ne tɛnlabelɛ ne anwo edwɛkɛ kɛ: “Mediema ne mɔ adwenle yɛle bɛ kesee dɔɔnwo yɛɛ bɛanva folɛdulɛ mɔɔ anu la ɛkɛ mɔɔ kile kɛ ɔwɔ kɛ awie kɔ sogya noko ɔnle kpalɛ kɛ ɔbaho la bɛammaa.”

5. Kɛzi September 1, 1915, Ɛzinzalɛ Arane ne bɔle ɔ bo hilehilele yɛ ndelebɛbo ne anu wienyi ɛ?

5 Noko September 1, 1915, Ɛzinzalɛ Arane ne bɔle ɔ bo kɛ ɔmaa yɛade edwɛkɛ ɛhye abo kpalɛ. Ɔhanle Studies in the Scriptures ne anu edwɛkɛ bie anwo edwɛkɛ kɛ: “Yɛngola yɛnnwu ye saa awie yɛ sogya gyima na yeangu sonla a ɔngile kɛ ɔlɛkpo ye Keleseɛne ngyinlazo ne mɔ a.” Na saa bɛnwulonwunla Keleseɛnenli bie kɛ yeanwula sogya tɛladeɛ na yeanyɛ sogya gyima a bɛbabɔ ye etu noko ɛ? Edwɛkɛ ne hilehilele nu kɛ: “Kɛ awie bali nɔhalɛ amaa Anzondwolɛ Belemgbunli ne, yeali ye adehilelɛ zo na bɛahu ye yɛɛ kɛ ɔfa ɔ nwo yeawula ewiade tumima abo, yeaboa bɛ, na yeagyakyi yɛ Anwuma Belemgbunli ne anwo ngilehilelɛ ne na bɛahu ye la, boni a le kpalɛ a? Yɛkulo ewule ne mɔɔ lumua la​—yɛkulo kɛ yɛwu kɛ yɛlile nɔhalɛ yɛmanle yɛ Anwuma Belemgbunli ne.” Ɛye edwɛkɛ ɛhye mɔɔ tumi wɔ nu la ɛsie ahane a, edwɛkɛ ne dwulale ye kɛ: “Yɛnzi edwɛkɛ ɛhye adua. Ɔle nzuzulɛ ala.”

6. Duzu a wɔzukoa wɔvi Adiema Herbert Senior neazo ne anu a?

6 Mediema bie mɔ dele edwɛkɛ ne abo kpalɛ na bɛzieziele bɛ nwo bɛmanle biala mɔɔ ɔbado bɛ la. Herbert Senior, mɔɔ yɛlumua yɛha ɔ nwo edwɛkɛ la hanle kɛ: “Wɔ me afoa nu, ɛnee ngakyile biala ɛnle etu awolɛ mɔɔ bɛye bɛavi meli nu [gyima mɔɔ konle ɛnle nu] nee mɔɔ bɛfa bɛawula etu nu bɛado la anu.” (Luku 16:10) Ɔlua Adiema Senior adwenle ne mɔɔ yeammaa yeanyɛ sogya gyima la ati, bɛdole ye efiade. Ɔ nee mediema gyɛne 4 boka menli 16 ne mɔɔ bie mɔ vi ɛzonlenlɛ gyɛne nu mɔɔ bɛ adwenle ti bɛangɔ sogya la anwo. Bɛlile bɛ mekɛ ne bie wɔ Richmond efiade ne mɔɔ wɔ Britain la anu, na nzinlii bɛravɛlɛle bɛ Richmond 16. Ɔdwule mekɛ bie la, bɛvale Herbert nee awie mɔ gyɛne fealera nu bɛhɔle ɛleka mɔɔ sogyama ku menli wɔ France la. Ɛkɛ ne, bɛbuale bɛ fɔlɛ kɛ bɛbɔ bɛ etu. Bɛmanle ɔ nee menli gyɛne dɔɔnwo zanle zole wɔ menli mɔɔ bɛto adu ne la anyunlu, noko bɛangu bɛ. Emomu, bɛdele bɛ efiadenla mekɛ ne azo bɛrale ɛvolɛ bulu.

“Mendele ɔ bo kɛ ɔwɔ kɛ Nyamenle menli maa anzondwolɛ tɛnla bɛ nee awie biala avinli wɔ konle mekɛ nu bɔbɔ.”​—Simon Kraker (Nea ɛdendɛkpunli 7)

7. Duzu a Nyamenle menli ne nwunle ye kolaa na Ewiade Konle II la abɔ ɔ bo a?

7 Mɔɔ Ewiade Konle II zile la, ɛnee Gyihova menli kɔsɔɔti ɛnwu mɔɔ afoa biala mɔɔ bɛnle la kile nee mɔɔ ɔhyia kɛ bɛyɛ na bɛali Gyisɛse neazo ne anzi la wienyi. (Mat. 26:51-53; Dwɔn 17:14-16; 1 Pita 2:21) Kɛ neazo la, ɛnee edwɛkɛ titile bie wɔ November 1, 1939, Ɛzinzalɛ Arane ne anu mɔɔ se “Afoa Biala Mɔɔ Yɛnle.” Ɔhanle kɛ: “Ngyinlazo mɔɔ ɔwɔ kɛ Gyihova menli mɔɔ ɔ nee bɛ ɛyɛ ngyekyeleɛ fa yɛ gyima kɛkala la a le afoa biala mɔɔ bɛnle ye fee wɔ maanle maanle mɔɔ bɛlɛko la anu la.” Simon Kraker mɔɔ nzinlii zonlenle wɔ asafo ti wɔ Brooklyn, New York la hanle zɔhane edwɛkɛ ne anwo edwɛkɛ kɛ: “Mendele ɔ bo kɛ ɔwɔ kɛ Nyamenle menli maa anzondwolɛ tɛnla bɛ nee awie biala avinli wɔ konle mekɛ nu bɔbɔ.” Zɔhane sunsum nu aleɛ ne rale ye mekɛ kpalɛ nu na ɔboale ɔmanle bɛzieziele Nyamenle menli wɔ ɛtetalɛ dɔɔnwo mɔɔ bɛbayia ɔlua nɔhalɛ mɔɔ bɛdi bɛmaa Belemgbunlililɛ ne ati la.

Dwazotia Mɔɔ Le Kɛ “Azule” La Rale Bɛ Nwo Zo

8, 9. Kɛzi ɛzoanvolɛ Dwɔn ngapezo ne penle zo ɛ?

8 Ɛzoanvolɛ Dwɔn hanle dole ɛkɛ kɛ wɔ Belemgbunlililɛ ne awolɛ nzi wɔ 1914, ɛwɔlɛ ne, Seetan Abɔnsam babɔ mɔdenle kɛ ɔminliminli menli mɔɔ bɛgyi Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anzi la abo zo ɔlua sɛkɛlɛneɛ adenle zo nzule ne mɔɔ ɔkpule la azo. b (Bɛgenga Yekile 12:9, 15.) Kɛzi Dwɔn ngapezo ne penle zo ɛ? Ɔvi 1920 mɔɔ ba la, bɛdwazole bɛtiale Nyamenle menli fane dɔɔnwo. Ɔlua nɔhalɛ mɔɔ Adiema Kraker di maa Nyamenle Belemgbunlililɛ ne la ati, bɛyɛle ye kɛmɔ bɛyɛle mediema mɔɔ dɛnlanle North America wɔ ewiade konle mɔɔ tɔ zo nwiɔ anu la, bɛdole ye efiade. Nɔhalɛ nu, saa ɛkyɛ menli mɔɔ ɔlua bɛ ɛzonlenlɛ ti bɛangɔ konle mɔɔ bɛguale bɛ efiade wɔ United States la anu nsa a, ɛnee Gyihova Alasevolɛ tu nwiɔ.

9 Ɛnee Abɔnsam nee ɔ sa zo mɔ ɛsika bɛ bo kɛ bɛsɛkye Belemgbunlililɛ ne maanlema munli nu ɛgyinlanlɛ ɔnva nwo ɛleka biala mɔɔ bɛde la. Wɔ Africa, Europe, nee United States amuala, bɛvale bɛ bɛhɔle menli mɔɔ lɛ adenle gyakyi efiadema la anyunlu. Ɔluakɛ ɛnee bɛsika bɛ bo kɛ bɛnrɛhɔ ewiade ne afoa la ati, bɛguale bɛ efiade, bɛbole bɛ na bɛbodɛbodale bɛ. Wɔ Germany, bɛtinlitinlinle Nyamenle menli nwo zo kpalɛ ɔluakɛ bɛkpole kɛ bɛkɛhanvo Hitler anzɛɛ bɛkɛva bɛ nwo bɛkɛwula konle ne anu la ati. Bɛbu mgbonda kɛ bɛguale menli 6,000 efiade wɔ Nazi mekɛ ne anu yɛɛ Alasevolɛ mɔɔ bɛle Germanma nee mɔɔ bɛnle Germanma mɔɔ bɛbo 1,600 la wule wɔ menli mɔɔ hilele bɛ nyane la asa anu. Yemɔ bɔbɔ, Abɔnsam angola angyegye Nyamenle menli ne dahuu.​—Maake 8:34, 35.

‘Azɛlɛ Ne Memenle Nzule Ne’

10. Duzu a “azɛlɛ” ne kile a, na kɛzi yeli yeboa Nyamenle menli ɛ?

10 Ngapezo ne mɔɔ ɛzoanvolɛ Dwɔn hɛlɛle la maa ɔda ali kɛ “azɛlɛ” ne​—ewiade ɛhye anu amra mɔɔ bɛlɛ tumi anzɛɛ ekpunli mɔɔ bɛlɛ ndelebɛbo la bameme dwazotia “nzule ne,” mɔɔ kile kɛ bɛbaboa Nyamenle menli. Kɛzi ngapezo ne foa zɔhane ɛra nu ɛ? Wɔ Ewiade Konle II la anzi ɛvolɛ dɔɔnwo, ɔyɛ a “azɛlɛ” ne fa ɔ nwo die nɔhavoma mɔɔ bɛgyi Mɛzaya Belemgbunlililɛ ne anzi la edwɛkɛ nu. (Bɛgenga Yekile 12:16.) Kɛ neazo la, kɔɔto ngakyile mɔɔ bɛlɛ tumi la ɛbɔ nwolɛ adenle mɔɔ Gyihova Alasevolɛ lɛ kpo sogya gyimayɛlɛ na bɛtwe bɛ nwo bɛfi maanle ɛvoyialilɛ nwo la anwo bane. Mɔɔ lumua la, suzu konim ngakyile mɔɔ Gyihova ɛmaa ye menli ɛli mɔɔ fane sogya gyima edwɛkɛ nwo la anwo nea.​—Edw. 68:20.

11, 12. Edwɛkɛ boni a dole Adiema Sicurella nee Adiema Thlimmenos a, na duzu a vile nu rale a?

11 United States. Alasevolɛ awovolɛ a tetele Anthony Sicurella a. Ɔlile ɛvolɛ 15 la, bɛzɔnenle ye. Ɔlile ɛvolɛ 21 la, ɔmanle menli mɔɔ kɛlɛ mgbavolɛ aluma maa bɛkɔ konle la hɛlɛle ye duma kɛ ɛzonlenlɛ nu sonvolɛ. Wɔ ɛvolɛ nwiɔ anzi, wɔ 1950, ɔzɛlɛle kɛ ɔkɛlɛ ye duma kɛ awie mɔɔ ye adwenle ti ɔngɔ sogya la. Ɔnva nwo kɛ maanle ne ngyehyɛleɛ mɔɔ neɛnlea edwɛkɛ nu nwunle kɛ nvonleɛ ɛnle nwo la, Ndɛnebuavolɛma Gyimalilɛleka ne bɔle ye edwɛkɛ ne guale. Bɛvale edwɛkɛ ne bɛhɔle kɔɔto fane dɔɔnwo la, U.S. Kɔɔto Kpole ne nleɛnleanle Adiema Sicurella edwɛkɛ ne anu, bɛhakyile kɔɔto ekyi ne ndɛnebualɛ ne na bɛlile bɛboale Adiema Sicurella. Ndɛnebualɛ ɛhye boale maanlema gyɛne mɔɔ bɛwɔ United States mɔɔ bɛ adwenle ti bɛngɔ sogya la.

12 Greece. Wɔ 1983, bɛbɔle Iakovos Thlimmenos somolɛ kɛ ɔle atuadelɛnli ɔluakɛ ɔkpole kɛ ɔbawula sogya tɛladeɛ na bɛdole ye efiade. Bɛyele ye bɛvile efiade la, ɔhɔle kɛ ɔkakpondɛ ezukoa nwo mgbondabulɛ gyima yeayɛ, noko bɛanva ye ɔluakɛ bɛdo ye efiade ɛlɛ. Ɔvale edwɛkɛ ne ɔhɔle kɔɔto, noko kɛmɔ yeanli konim wɔ Giliki kɔɔto ne mɔ anu la ati, ɔvale ɔhɔdole Europe Kɔɔto Mɔɔ Nea Sonla Fanwodi Nwo Edwɛkɛ Zo (ECHR) la anyunlu. Wɔ ɛvolɛ 2000 ne anu, ECHR Foa Kpole ne, mɔɔ ndɛnebuavolɛma 17 a wɔ nu la, lile edwɛkɛ ne manle ye, na ɔmanle ɔyɛle mɛla mɔɔ tia nyeyenu a. Kolaa na bɛabua ndɛne ɛhye la, ɛnee Greece mediema mɔɔ bɛbo 3,500 la lɛ kɛlɛtokɛ kɛ bɛle maamɔvoma ɔluakɛ bɛdole bɛ efiade wɔ afoa biala mɔɔ bɛnle la ati. Wɔ kpɔkɛzilɛ ɛhye anzi, bɛlile mɛla wɔ Greece kɛ bɛye mediema ɛhye mɔ anwo kɛlɛtokɛ mɔɔ kile kɛ bɛle maamɔvoma la bɛvi bɛ nwo zo. Eza bɛlile mɛla bieko mɔɔ maa Giliki maanlema amuala nyia adenle kɛ bɛbakpa maanle gyima fofolɛ mɔɔ bɛkulo la, bɛlile mɛla ɛhye la ɛnee ɔtɛkyɛle na bɛzile zolɛ wɔ Greece maanle ne Mɛla ne mɔɔ bɛyɛle ye fofolɛ la anu.

“Kolaa na meawolo kɔɔto sua ne anu la, menzɛlɛle Gyihova ɛsesebɛ, na akee menwunle kɛzi ɔmanle me ahonle dɔle me azule nu la.”​—Ivailo Stefanov (Nea ɛdendɛkpunli 13)

13, 14. Duzu a ɛsuzu kɛ yɛbahola yɛazukoa yɛavi Ivailo Stefanov nee Vahan Bayatyan edwɛkɛ ne anu a?

13 Bulgaria. Wɔ 1994, bɛhyele Ivailo Stefanov mɔɔ ɛnee yeli ɛvolɛ 19 la kɛ ɔhɔ sogya. Ɔkpole kɛ ɔbahɔ sogya anzɛɛ ɔbayɛ sogya gyima mɔɔ konle ɛnle nu la. Bɛbuale ye fɔlɛ kɛ bɛto ye efiade siane 18, noko ɔvale edwɛkɛ ne ɔhɔle kɔɔto ɔlua nwolɛ adenle mɔɔ ɔlɛ ɔkpo la azo. Awieleɛ kolaa ne bɛvale ye edwɛkɛ ne bɛhɔmanle ECHR. Kolaa na bɛadie Adiema Stefanov edwɛkɛ wɔ 2001 la, bɛ nee ye zieziele edwɛkɛ ne wɔ agɔnwolɛvalɛ adenle zo. Tɛ Adiema Stefanov angomekye a Bulgaria arane ne vale ye edwɛkɛ ne hyɛle ye a, emomu, Bulgariama mɔɔ bɛkulo kɛ bɛyɛ gyima mɔɔ ɔnle sogya gyima la amuala. c

14 Armenia. Ɛnee Vahan Bayatyan ɛngulo noko ɔrafɛtale kɛ ɔkɔ sogya wɔ 2001. d Ye adwenle ti ɔkpole kɛ ɔbahɔ sogya, noko kɔɔto ne mɔ mɔɔ wɔ ɛkɛ la lile edwɛkɛ ne tiale ye. Wɔ September 2002, ɔbɔle ye ɛvolɛ nwiɔ nee foa efiade ɛlalɛ ne abo noko ɔlile siane bulu dapɛne nwiɔ wɔ efiade la, bɛyele ye. Wɔ zɔhane mekɛ ne anu, ɔvale ye edwɛkɛ ɔhɔdole ECHR ne anyunlu, na bɛnleɛnleanle nuhua. Noko wɔ October 27, 2009, Kɔɔto zɔhane lile tiale ye. Ndɛnebualɛ ne manle ɔyɛle kɛ mediema mɔɔ wɔ Armenia mɔɔ bɛlɛyia ngyegyelɛ ɛhye la ɛlɛko adɔ. Noko ECHR Foa Kpole ne nleɛnleanle edwɛkɛ ne anu bieko. Wɔ July 7, 2011, Kɔɔto ne lile manle Vahan Bayatyan. Ɛhye a le mekɛ mɔɔ lumua mɔɔ ECHR ne manle ɔlale ali kɛ ɔwɔ kɛ bɛgyinla nzuzulɛ, adwenle nee ɛzonlenlɛ nwo fanwodi zo bɛbɔ awie mɔɔ ye ɛzonlenlɛ nu diedi ti ɔnrɛhɔ sogya la anwo bane a. Zɔhane mɛla ne ambɔ Gyihova Alasevolɛ angomekye anwo bane, emomu menli mgbe dɔɔnwo mɔɔ vi Europe maanle maanle mɔɔ bɛha bɛbɔ nu anu la. e

Bɛye mediama mɔɔ wɔ Armenia la bɛvi efiade wɔ mekɛ mɔɔ ECHR ne lile boale bɛ la

Maanlehulolɛ Ɛvoyialilɛ Nwo Edwɛkɛ

15. Duzu ati a Gyihova menli kpo kɛ bɛbava bɛ nwo bɛawula maanlehulolɛ ɛvoyialilɛ ne mɔ anu a?

15 Tɛ sogya ɛhɔlɛ ala a Gyihova menli kpo fa di nɔhalɛ maa Mɛzaya Belemgbunlililɛ ne a, emomu eza bɛfa ɛbulɛ bɛkpo kɛ bɛbava bɛ nwo bɛawulowula maanlehulolɛ ɛvoyialilɛ nu. Ɔvi mekɛ mɔɔ Ewiade Konle II zile la, maanlehulolɛ mɔɔ anu yɛ se la ɛsalo ewiade amuala. Bɛmaa maanlema mɔɔ wɔ maanle dɔɔnwo anu la ɛlua ndane ɛhanlɛ, maanle edwɛne ɛdolɛ, nee fɛlɛnra ahye ɛbizalɛ zo ɛha bɛ maanle ne ɛzonlenlɛ nwo ndane. Noko yɛsonle Gyihova angomekye. (Ade. 20:4, 5) Ɛhye ati, yɛyia ɛkpɔlɛ dɔɔnwo. Yemɔ bɔbɔ, eza Gyihova ɛva “azɛlɛ” ne ɛli gyima ɛmaa yememe ɛkpɔlɛ ɛhye bie. Yɛ konim ɛhye mɔ mɔɔ yɛ nwanwane mɔɔ Gyihova ɛlua Kelaese anwo zo ɛmaa yɛli la bie mɔ nzonlɛ.​—Edw. 3:8.

16, 17. Edwɛkɛ boni a dole Lillian nee William Gobitas a, na duzu a wɔzukoa wɔvi bɛ edwɛkɛ ne anu a?

16 United States. Wɔ 1940, U.S. Kɔɔto Kpole ne lile boale Gyihova Alasevolɛ 8 biala anu 1 wɔ Minersville School District nee Gobitis edwɛkɛ ne anu. Lillian Gobitas, f mɔɔ ɛli ɛvolɛ 12, nee ɔ diema William mɔɔ ɛli ɛvolɛ 10 la, hulole kɛ bɛbali nɔhalɛ bɛamaa Gyihova yemɔti bɛkpole kɛ bɛbabiza fɛlɛnra ahye anzɛɛ bɛbaha maanle ne ndane ne. Ɛhye ati bɛyele bɛ ali bɛvile sukulu ne anu. Bɛvale bɛ edwɛkɛ ne bɛhɔdole Kɔɔto Kpole ne anyunlu, na Kɔɔto ne hanle kɛ, mɔɔ sukulu ne yɛle la nee maanle ne mɛla yia ɔluakɛ bɛkpondɛ “maanle ne koyɛlɛ.” Ndɛnebualɛ zɔhane manle kpɔdekpɔdeyɛlɛ kpole bɔle ɔ bo. Bɛyele Alasevolɛ ngakula dɔɔnwo ali wɔ sukulu nu, Alasevolɛ mgbanyinli gyima vile bɛ sa, yɛɛ nzakadolɛma gyegyele Alasevolɛ ne mɔ. The Lustre of Our Country buluku ne hanle kɛ “kpɔdekpɔde mɔɔ bɛyɛle Alasevolɛ ne mɔ ɔvi 1941 kɔdwu 1943 la a le ɛzonlenlɛ nwo fanwodi mɔɔ bɛtietiale zo kpole wɔ ɛvoya 20 ne anu wɔ America a.”

17 Nyamenle agbɔvolɛ ne mɔ konimlilɛ ne angyɛ. Wɔ 1943, Kɔɔto Kpole ne lile edwɛkɛ bieko mɔɔ zɔho Gobitis ne mɔ ɛdeɛ ne la. Bɛfɛlɛ ye West Virginia State Board of Education nee Barnette. Mekɛ ɛhye anu, Kɔɔto Kpole ne manle Gyihova Alasevolɛ lile konim. Ɛnee ɔle mekɛ mɔɔ lumua wɔ U.S. tetedwɛkɛ nu mɔɔ Kɔɔto Kpole ne ɛhakyi ye edwɛkɛ wɔ mekɛ ezinra bie anu a. Wɔ zɔhane ndɛnebualɛ ne anzi, Gyihova menli ne mɔɔ bɛyɛ bɛ kpɔdekpɔde wɔ bagua nu wɔ United States la azo dele bɔkɔɔ. Wɔ ɛhye anu, nwolɛ adenle mɔɔ United States maanlema amuala lɛ la anu mianle.

18, 19. Duzu a Pablo Barros hanle kɛ ɔboale ye ɔmanle ɔgyinlanle kpundii a, na kɛzi Gyihova azonvolɛ bahola azukoa ye neazo ne ɛ?

18 Argentina. Bɛyele Pablo nee Hugo Barros, mɔɔ bɛli ɛvolɛ mɔtwɛ nee nsuu la ali bɛvile sukulu wɔ 1976 ne anu ɔluakɛ bɛanva bɛ nwo bɛanwula fɛlɛnra ɛvolalɛ ɛvoyialilɛ ne anu. Mekɛ bie, sukulu kpanyinli ne zuhunle Pablo na ɔbɔle ɔ ti zo. Bɛkpɔnenle la, ɔmanle ngakula mrenya nwiɔ ne hale sukulu ɛkɛ dɔnehwele ko, na ɛnee ɔlɛbɔ mɔdenle kɛ ɔmaa bɛava bɛ nwo bɛawula ɛvoyialilɛ ne anu. Pablo hanle kɛ: “Saa tɛ Gyihova moalɛ zo a, anrɛɛ menrɛhola dwazotia ne mɔɔ ɔbamaa meakpo aze la anloa gyinla.”

19 Edwɛkɛ ne hɔdwule kɔɔto la, ndɛnebuavolɛ ne liele kpɔkɛ mɔɔ sukulu ne zile kɛ bɛye Pablo nee Hugo ali la dole nu. Noko bɛvale bɛ edwɛkɛ ne bɛhɔle Kɔɔto Kpole ne mɔɔ wɔ Argentina la anu. Wɔ 1979, zɔhane Kɔɔto ne anlie kɔɔto ekyi ne kpɔkɛzilɛ ne ando nu, na ɔhanle kɛ: “Anzohwenlɛ ɛhye [sukulu mɔɔ bɛye bɛ bɛavi nu la] nee maanle ne mɛla mɔɔ maa awie adenle ɔmaa ɔsukoa debie (Article 14) yɛɛ maanle ne gyima mɔɔ ɔlɛ kɛ ɔbanlea yeamaa awie biala ahɔ sukulu ekyi (Article 5) la ɛnyia.” Zɔhane konimlilɛ ne boale Alasevolɛ ngakula kɛyɛ 1,000. Bɛanye bie mɔ ali, yɛɛ bɛziale bɛliele Pablo nee Hugo yɛɛ ngakula gyɛne wɔ arane sukulu nu.

Alasevolɛ ngakula dɔɔnwo ɛli nɔhalɛ wɔ sɔnea mekɛ nu

20, 21. Kɛzi Roel nee Emily Embralinag edwɛkɛ ne maa wɔ diedi nu mia ɛ?

20 Philippines. Wɔ 1990, bɛyele Roel Embralinag, g mɔɔ yeli ɛvolɛ 9, nee ɔ diema raalɛ Emily mɔɔ yeli ɛvolɛ 10 la nee Alasevolɛ gyɛne kɛyɛ 66 bɛvile sukulu kɛ bɛambiza fɛlɛnra ahye la ati. Roel nee Emily bɛ ze Leonardo bɔle mɔdenle kɛ ɔ nee sukulu mgbanyima ne mɔ suzu nwolɛ, noko yeanyɛ boɛ. Mɔɔ edwɛkɛ ne anu yɛle se la, Leonardo vale edwɛkɛ ne hɔle Kɔɔto Kpole ne anu. Ɛnee Leonardo ɛnlɛ ezukoa nee lɔya mɔɔ bagyinla ɔ gyakɛ anu a. Abusua ne yɛle asɔne anyebolo zo kpondɛle adehilelɛ vile Gyihova ɛkɛ. Ɛhye mɔ amuala ɛlɛkɔ zo la, ɛnee bɛlɛgolo ngakula ne mɔ anwo. Leonardo dele nganeɛ kɛ ɔbaho yeadɔ ɔluakɛ ɔnlɛ kɛzi bɛdi kɔɔto edwɛkɛ la anwo ndetelɛ biala.

21 Noko kɛmɔ ninyɛne hɔle zo la, Felino Ganal, mɔɔ ɛnee yelumua yeyɛ gyima wɔ maanle ne anu mɛlalilɛ gyimalilɛleka ko mɔɔ bɛyɛ deɛ anu la ragyinlanle abusua ne agyakɛ anu. Bɛkali edwɛkɛ ɛhye la, ɛnee Adiema Ganal ɛgyakyi gyima ne na yerayɛ Gyihova Dasevolɛ. Mɔɔ Kɔɔto Kpole ne diele edwɛkɛ ne la, bɛ muala bɛbuale Alasevolɛ ne mɔ benle na bɛbɔle ngakula ne mɔ mɔɔ bɛye bɛ bɛavi sukulu ne anu la bɛguale. Menli mɔɔ bɔle mɔdenle kɛ bɛmaa Nyamenle menli agyakyi bɛ munlililɛ nu la asa zile aze bieko.

Afoa Biala Mɔɔ Yɛnle La Maa Yɛyɛ Ko

22, 23. (a) Duzu ati a yɛli konim wɔ kɔɔto edwɛkɛ titile bie mɔ anu a? (b) Daselɛ boni a yɛ ewiade amuala mediemayɛlɛ ne mɔɔ anzondwolɛ wɔ nu la maa ɔda ali a?

22 Duzu ati a Gyihova menli ɛli konim dɔɔnwo wɔ kɔɔto ɛ? Maanyɛlɛ tumi biala ɛngyi yɛ nzi. Noko wɔ maanle nee kɔɔto ngakyile nu, ndɛnebuavolɛma mɔɔ bɛ adwenle nu la ɛkɛ la ɛbɔ yɛ nwo bane ɛvi dwazotiama atisesebɛ asa anu na bɛlua zo bɛhakyi maanle bie mɔ anu mɛla bie mɔ. Nɔhalɛ nu, Kelaese a ɛgyinla yɛ nzi ɛmaa yɛli zɔhane konim ne mɔ a. (Bɛgenga Yekile 6:2.) Duzu ati a yɛko zɔhane mɛla adenle zo konle ne mɔ ɛ? Tɛ yɛ adwenle a le kɛ yɛkakyi mɛla mɔɔ bɛfa bɛyɛ gyima la. Emomu, yɛ bodane a le kɛ yɛbanlea kɛ yɛbahola yɛazonle yɛ Belemgbunli, Gyisɛse Kelaese dahuu mɔɔ debie ɛnzi yɛ adenle a.​—Gyi. 4:29

23 Wɔ ewiade mɔɔ maanyɛlɛ nu butule nee ɛkpɔlɛ ɛmaa nuhua ɛhyɛ la anu, yɛ Belemgbunli Gyisɛse Kelaese mɔɔ ɔlɛdi tumi la ɛyila mɔdenle mɔɔ ye ɛdoavolɛma mɔɔ bɛwɔ ewiade amuala bɔ kɛ bɛnrɛhɔ afoa biala la azo. Seetan ɛho ɛdɔ wɔ mɔdenle mɔɔ ɔbɔ kɛ ɔkpakyekpakye yɛ nu na yeazɛkye yɛ la anu. Belemgbunlililɛ ne ɛboɔboa menli mgbe dɔɔnwo mɔɔ bɛkpo kɛ “bɛnrɛzukoa konle ɛhonlɛ bieko” la anloa. Yɛ ewiade amuala mediemayɛlɛ mɔɔ anzondwolɛ wɔ nu la yɛ nwanwane​—ɔdi daselɛ wienyi kɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ di tumi!​—Aye. 2:4.

a Eza bɛfɛlɛ foa ɛhye The New Creation. Nzinlii bɛravɛlɛle Millennial Dawn foa ne mɔ Studies in the Scriptures.

b Saa ɛkpondɛ ngapezo ɛhye anwo ngilehilenu a, nea Revelation​—Its Grand Climax At Hand! buluku ne tile 27, mukelɛ 184-186.

c Eza edwɛkɛ ne ɛziezielɛ hilele kɛ ɔwɔ kɛ Bulgaria arane ne maa menli mɔɔ bɛ adwenle ne ati bɛnrɛyɛ sogya gyima la gyima gyɛne.

d Saa ɛkpondɛ edwɛkɛ ne amuala a, nea edwɛkɛ “European Court Upholds the Right to Conscientious Objection” mɔɔ wɔ Nrelenza Ɛzinzalɛ Arane ne, November 1, 2012, anu la.

e Wɔ ɛvolɛ mɔɔ bo 20 la anu, ɛnee Armenia arane ne ɛgua Alasevolɛ ngakula mɔɔ bo 450 la efiade. Bɛyele menli mɔɔ bɛguale bɛ efiade la anu mɔɔ li awieleɛ la wɔ November 2013.

f Bɛangɛlɛ abusua ne duma ne kpalɛ wɔ kɔɔto ngɛlata ne mɔ anu.

g Bɛhɛlɛle abusua ne duma ne Ebralinag wɔ kɔɔto ngɛlata nu, noko ɛnee tɛ zɔhane a ɔde a.