Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 16

Yɛyia Nu Yɛsonle

Yɛyia Nu Yɛsonle

TILE NE BODANE

Ɔmaa yɛnwu kɛzi yɛ ayia ne mɔ bɔle ɔ bo nee nvasoɛ mɔɔ wɔ zo

1. Mɔɔ ɛdoavolɛma ne yiale la, duzu moalɛ a bɛnyianle a, na duzu ati a ɛnee bɛhyia nwolɛ a?

 GYISƐSE ewudwazo ne anzi mekɛ ekyii, ɛdoavolɛma ne yiale nu kɛ bɛmaa bɛ nwo anwosesebɛ. Noko bɛtotole bɛ nwo nlenkɛ nu ɔluakɛ ɛnee bɛsulo bɛ agbɔvolɛ. Nea kɛzi bɛ ɛzulolɛ ne vile ɛkɛ wɔ mekɛ mɔɔ Gyisɛse vindele bɛ nwo ɛkɛ na ɔhanle kɛ: “Bɛlie Sunsum Nwuanzanwuanza ne” la! (Bɛgenga Dwɔn 20:19-22.) Nzinlii, ɛdoavolɛma ne yiale bieko na Gyihova wolale sunsum nwuanzanwuanza guale bɛ nwo zo. Nea kɛzi bɛnyianle anwosesebɛ mɔɔ bɛbava bɛayɛ edwɛkɛhanlɛ gyima ne mɔɔ ɛnee la bɛ nyunlu la a!​—Gyi. 2:1-7.

2. (a) Kɛzi Gyihova maa yɛ anwosesebɛ ɛ, na duzu ati a yɛhyia nwolɛ a? (b) Duzu ati a Abusua Ɛzonlenlɛ ngyehyɛleɛ ne hyia ɛ? (Nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne nee ɛlɛka “ Abusua Ɛzonlenlɛ.”)

2 Yɛyia ɛvoya mɔɔ lumua la anu mediema ne mɔ ngyegyelɛ ne bie. (1 Pita 5:9) Ɔyɛ a sonla nwo ɛzulolɛ ka yɛ nuhua bie mɔ. Yemɔti yɛhyia anwosesebɛ ne mɔɔ Gyihova fa maa la amaa yɛahola yɛagyinla wɔ edwɛkɛhanlɛ gyima ne anu. (Ɛfɛ. 6:10) Gyihova dua yɛ ayia ne mɔ azo maa yɛ anwosesebɛ zɔhane dɔɔnwo. Kɛkala yɛnyia adenle yɛkɔ ayia fane nwiɔ dapɛne biala—Bagua Nu Ɛdendɛlɛ nee Ɛzinzalɛ Arane Ɛzukoalɛ ne, yɛɛ dapɛne avinli ayia ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Yɛ Kilisiene Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ ne la. a Eza yɛyia fane nna ɛvolɛ biala​—maanzinli nyianu, maangyebakyi nyianu nwiɔ yɛɛ Kelaese ewule Ngakyelɛlilɛ ne. Duzu ati a ɔhyia kɛ yɛkɔ zɔhane nyianu ne mɔ amuala a? Kɛzi ɛnɛ yɛ mekɛ ye nyianu ne mɔ bɔle ɔ bo ɛ? Na duzu a nyɛleɛ mɔɔ yɛda ye ali la maa ɔda ali wɔ yɛ nwo a?

Duzu Ati A Ɔwɔ Kɛ Yɛyia A?

3, 4. Duzu a Gyihova kpondɛ kɛ ye menli yɛ a? Maa neazo.

3 Gyihova hanle ye mekɛ tendenle kɛ ɔwɔ kɛ ye menli yia nu sonle ye. Kɛ neazo la, Gyihova vale ye Mɛla mɔɔ dapɛne dapɛne Ɛnwomenlelielɛ kenle boka nwo mɔɔ abusua biala bava azonle ye na bɛava Mɛla ne bɛahilehile bɛ la manle Yizilayɛ maanle ne wɔ 1513 K.Y.M. (Mɛla 5:12; 6:4-9) Mɔɔ Yizilayɛma diele zɔhane edwɛkɛ ne la, mbusua ne mɔ nyianle anwosesebɛ na maanle ne amuala anwo dele na bɛ nwo yɛle se wɔ sunsum nu. Mɔɔ maanle ne anli Mɛla ne azo na bɛbule bɛ nye bɛguale ayia mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛkɔ ye dahuu na bɛsonle Gyihova azo la, Nyamenle ɛlolɛ ne bɔle bɛ.​—Sɛlɛ. 10:11; 26:31-35; 2 Edk. 36:20, 21.

4 Suzu neazo mɔɔ Gyisɛse yɛle la noko anwo nea. Ɛnee ɔle ye subane kɛ ɔbahɔ ɛzonlenlɛ sua ne anu dapɛne biala wɔ Ɛnwomenlelielɛ kenle. (Luku 4:16) Gyisɛse wule na bɛdwazole ye la anzi, ye ɛdoavolɛma ne yiale dahuu ɔnva nwo kɛ ɛnee bɛnle Ɛnwomenlelielɛ kenle mɛla ne abo la. (Gyi. 1:6, 12-14; 2:1-4; Wulo. 14:5; Kɔl. 2:13, 14) Tɛ adehilelɛ nee anwosesebɛmanlɛ angome a ɛvoya mɔɔ lumua la anu Keleseɛnema nyianle wɔ zɔhane nyianu ne mɔ abo a, emomu eza bɛbɔle ayɛlɛyelɛ afɔle bɛmanle Nyamenle ɔlua bɛ asɔneyɛlɛ, mualɛ ɛmanlɛ nee bɛ edwɛne ɛdolɛ zo.​—Kɔl. 3:16; Hib. 13:15.

Ɛnee Gyisɛse ɛdoavolɛma ne yia maa bɛ nwo anwosesebɛ

5. Duzu ati a yɛkɔ dapɛne dapɛne ayia nee ɛvolɛ ne anu nyianu mgbole ɛ? (Nea ɛlɛka “ Ɛvolɛ Ɛvolɛ Ayia Mɔɔ Maa Nyamenle Menli Yɛ Ko.”)

5 Zɔhane ala a yɛkɔ yɛ dapɛne dapɛne ayia ne mɔ nee ɛvolɛ ɛvolɛ nyianu ne mɔ a, yɛda ye ali kɛ yɛgyi Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anzi, yɛnyia anwosesebɛ yɛfi sunsum nwuanzanwuanza ne ɛkɛ na yɛfa yɛ mualɛ yɛmaa yɛ nwo anwosesebɛ a. Mɔɔ hyia kpalɛ la, yɛnyia adenle yɛsonle Gyihova ɔlua yɛ asɔneyɛlɛ, yɛ mualɛ nee yɛ edwɛne ɛdolɛ zo. Bie a kɛzi yɛyɛ yɛ nyianu ne mɔ la le ngakyile fi Yizilayɛma nee ɛvoya mɔɔ lumua Keleseɛnema ɛdeɛ ne anwo, noko yɛ nyianu ne amuala hyia. Kɛzi ɛnɛ yɛ mekɛ ye ayia ne mɔ bɔle ɔ bo ɛ?

Dapɛne Dapɛne Ayia Mɔɔ Maa Yɛda “Ɛlɔlɛ Nee Gyima Kpalɛ” Ali La

6, 7. (a) Yɛ ayia ne mɔ bodane a le boni? (b) Kɛzi ekpunli biala yɛle ye ayia ɛdeɛ ne ɛ?

6 Mɔɔ Adiema Charles Taze Russell bɔle ɔ bo kɛ ɔkpondɛ nɔhalɛ ne yeavi Nyamenle Edwɛkɛ ne anu la, ɔnwunle kɛ ɔwɔ kɛ ɔ nee menli mɔɔ lɛ bodane ko ne ala bie la yia. Wɔ 1879, Russell hɛlɛle kɛ: “Me nee menli bie mɔɔ bɛwɔ Pittsburgh la ɛyɛ ngyehyɛleɛ mɔɔ yɛyia Molɛ biala yɛneɛnlea Ngɛlɛlera ne anu a.” Bɛzile Ɛzinzalɛ Arane ne kengavolɛma adua kɛ bɛyia, na ɔkadwu 1881 la, ɛnee bɛyia Molɛ nee Maanle biala wɔ Pittsburgh, Pennsylvania. November 1895 Ɛzinzalɛ Arane ne hanle kɛ ayia zɔhane mɔ bodane a le kɛ ɔmaa “Keleseɛnema abɔ nu, bɛanyia ɛlɔlɛ, bɛahile bɛ adwenle” na bɛamaa menli mɔɔ ba la adenle amaa bɛamaa bɛ nwo anwosesebɛ.​—Bɛgenga Hibuluma 10:24, 25.

7 Wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu, ɛnee asolo fane dodo mɔɔ Baebolo Sukoavoma ekpunli biala yɛ bɛ ayia ne mɔ a nee kɛzi bɛyɛ bɛ la. Kɛ neazo la, kɛlata bie mɔɔ vi United States ekpunli bie ɛkɛ mɔɔ bɛhɛlɛle ye wɔ 1911 la hanle kɛ: “Yɛanyɛ boɛ fee la, yɛyɛ ayia ngakyile nnu dapɛne biala.” Ɛnee bɛyɛ ayia zɔhane mɔ wɔ Kenlenzile, Maanle, Yalɛ na bɛayɛ nwiɔ Molɛ. Kɛlata bieko mɔɔ vi Africa ekpunli bie ɛkɛ mɔɔ bɛhɛlɛle ye 1914 la hanle kɛ: “Yɛyia fane nwiɔ siane biala, yɛbɔ ɔ bo Yalɛ yɛwie Molɛ.” Noko ɔdwule mekɛ bie la, kɛzi yɛyɛ yɛ ayia ne mɔ kɛkala la lale ali. Suzu kɛzi ayia ko biala bɔle ɔ bo la anwo sikalɛ.

8. Alumua bagua nu ɛdendɛlɛ ne edwɛkɛ adile ne bie mɔ a le boni?

8 Bagua Nu Nyianu. Adiema Russell bɔle ɔ bo kɛ ɔyɛ Ɛzinzalɛ Arane ne la anzi ɛvolɛ ko wɔ 1880, ɔlile Gyisɛse neazo ne anzi na ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔkpɔsa yeaha edwɛkɛ ne. (Luku 4:43) Wɔ ɛhye anu, Adiema Russell pɛle kilemunli manle mɔɔ ɛnɛ yɛfɛlɛ ye Bagua Nu Nyianu la. Ɛzinzalɛ Arane ne bɔle ye nolo kɛ Russell “anye balie kɛ ɔbaha ‘Ninyɛne mɔɔ fane Nyamenle belemgbunlililɛ ne anwo’ la anwo edwɛkɛ wɔ bagua nu nyianu bo.” Mɔɔ bɛhyehyɛle debiezukoalɛ ekpunli anzɛɛ asafo wɔ maanle dɔɔnwo anu wɔ 1911 bɛwiele la, bɛzile asafo biala adua kɛ ɔmaa tendɛvolɛma mɔɔ bɛfɛta la ɛhɔ ɛleka mɔɔ zuozua bɛ la na bɛmaa edwɛkɛ adile mɔɔ le kɛ ndɛnebualɛ nee ɛkpɔnedeɛ la anwo ɛdendɛlɛ mɔɔ doɔdoa zolɛ nsia la. Bɛmaa ɛdendɛlɛ ko biala bɛwie a, bɛfa dapɛne mɔɔ doa ye la tendɛvolɛ ne duma nee ɛdendɛlɛ ne edwɛkɛtile bɛto gua.

9. Kɛzi Bagua nu Nyianu ne ɛhakyi wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu ɛ, na kɛzi ɛbahola wɔaboa ayia ɛhye ɛ?

9 Wɔ 1945, Ɛzinzalɛ Arane ne vale dole gua kɛ bɛbabɔ ɔ bo bɛabɔ Bagua Nu Nyianu mɔɔ fane Baebolo nu ɛdendɛlɛ mɔtwɛ “mɔɔ di ngyegyelɛ mɔɔ bɛyia anwo gyima la” anwo nolo wɔ ewiade amuala. Wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu, ɛnee tɛ ɛdendɛlɛ ngɛlata mɔɔ akɛlɛ nɔhavo ne fa maa bɛ la angome a tendɛvolɛma mɔɔ bɛkpa bɛ la fa di gyima a, emomu ɛnee eza bɛmaa ɛdendɛlɛ mɔɔ bɛdabɛ mumua ne bɛziezie la. Noko wɔ 1981, bɛzele tendɛvolɛma amuala kɛ bɛva ɛdendɛlɛ ngɛlata mɔɔ bɛva bɛmaa asafo ne mɔ la ala bɛmaa bɛ ɛdendɛlɛ ne. b Ɔkadwu 1990 la, ɛnee ɛdendɛlɛ ngɛlata mɔɔ bɛfa bɛmaa bagua nu ɛdendɛlɛ la maa tievolɛma adawubɔlɛ anzɛɛ yɛkile nwo adenle; noko wɔ zɔhane ɛvolɛ ne anu bɛyɛle nzenzaleɛ wɔ adehilelɛ ne anu na bɛmanle ɛdendɛlɛ ne ala. Adehilelɛ bieko rale wɔ January 2008, bɛdele mitini 45 ɛdendɛlɛ ne azo bɛrale mitini 30. Ɔnva nwo kɛ bɛyɛ nzenzaleɛ wɔ kɛzi bɛyɛ ayia ne mɔ anu la, bagua nu ɛdendɛlɛ mɔɔ bɛsiezie ye kpalɛ la kɔ zo maa yɛnyia diedi wɔ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu na ɔkilehile yɛ ninyɛne ngakyile mɔɔ fane Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo la. (1 Tem. 4:13, 16) Asoo ɛfa anyelielɛ ɛto ɛsalɛ ɛfɛlɛ menli mɔɔ ɛkɔkpɔla bɛ wɔ daselɛlilɛ nu nee menli gyɛne mɔɔ ɛnle Alasevolɛ la kɛ bɛradie zɔhane Baebolo nu ɛdendɛlɛ ne mɔ mɔɔ hyia la?

10-12. (a) Nzenzaleɛ boni mɔ a ɛra kɛzi bɛyɛ Ɛzinzalɛ Arane Ɛzukoalɛ ne la anu a? (b) Kpuyia boni mɔ a ɔwɔ kɛ ɛbiza ɛ nwo a?

10 Ɛzinzalɛ Arane Ɛzukoalɛ. Wɔ 1922, mediema mrenya mɔɔ bɛfɛlɛ bɛ ɛzonlenlɛ nwo adendulɛma​—azonvolɛ mɔɔ Watch Tower Society ne soa bɛ kɛ bɛhɔmaa ɛdendɛlɛ wɔ asafo ngakyile nu na bɛli edwɛkɛhanlɛ gyima ne anyunlu la​—zuzule kɛ ɔwɔ kɛ bɛta bɛyia bɛsukoa Ɛzinzalɛ Arane ne. Bɛliele nzuzulɛ ɛhye bɛdole nu, na mɔlebɛbo ne ɛnee bɛyia wɔ dapɛne avinli anzɛɛ Molɛ bɛsukoa Ɛzinzalɛ Arane ne.

Ɛzinzalɛ Arane Ɛzukoalɛ, Ghana, 1931

11 June 15, 1932, Ɛzinzalɛ Arane ne vale kɛzi ɔwɔ kɛ bɛyɛ ayia ɛhye la anwo adehilelɛ bieko manle. Bɛvale kɛzi Bɛtɛle Abusua ne yɛ bɛ debiezukoalɛ ne la bɛyɛle neazo, na edwɛkɛ ne hanle kɛ ɔwɔ kɛ adiema nrenya a nea ayia ne azo a. Ɛnee mediema mrenya nsa tɛnla ɔ nyunlu na bɛkenga ɛdendɛkpunli ne mɔ ngoko ngoko. Ɛnee kpuyia ɛmboka edwɛkɛ ne anwo wɔ zɔhane mekɛ ne, yemɔti ɔwɔ kɛ adiema ne mɔɔ ɛlɛnea zolɛ la maa tievolɛma biza edwɛkɛ mɔɔ bɛlɛsuzu nwolɛ la anwo kpuyia. Bɛbiza bɛwie a, akee ɔfɛlɛ tievolɛma ne mɔ bie ɔmaa bɛbua. Saa ɔhyia kɛ bɛkilehile nu a, neazovolɛ ne fa ngilenu “sikalɛ mɔɔ nuhua la ɛkɛ” la maa.

12 Mɔlebɛbo ne, ɛnee bɛmaa asafo biala adenle bɛmaa ɔkpa magazine ne anu edwɛkɛ mɔɔ bɛ nuhua dɔɔnwo kulo kɛ bɛsukoa la. Noko April 15, 1933, Ɛzinzalɛ Arane ne zuzule kɛ ɔwɔ kɛ asafo biala sukoa magazine fofolɛ mɔɔ ɛra la. Wɔ 1937, bɛhanle kɛ bɛyɛ debiezukoalɛ ne wɔ Molɛ. Bɛhɛlɛle nzenzaleɛ bieko mɔɔ manle bɛyɛle debiezukoalɛ ne kɛmɔ yɛyɛ ye ɛnɛ la wɔ October 1, 1942, Ɛzinzalɛ Arane ne anu. Magazine ne lumuale hanle kɛ edwɛkɛ ne mɔɔ bɛbazukoa la anwo kpuyia bara edwɛkɛ ne abo na yemɔ a ɔwɔ kɛ bɛfa bɛdi gyima a. Akee ɔhanle kɛ ɔwɔ kɛ debiezukoalɛ ne yɛ dɔnehwele ko. Eza ɔzile menli mɔɔ bɛmaa mualɛ la adua kɛ bɛmmakenga mualɛ ne bɛfi ɛdendɛkpunli ne anu, emomu bɛva “bɛdabɛ mumua ne bɛ edwɛkɛ” bɛmaa mualɛ. Ɛzinzalɛ Arane Ɛzukoalɛ ne a le debiezukoalɛ titile mɔɔ akɛlɛ nɔhavo ne tɛdua zo tɛmaa yɛ sunsum nu aleɛ wɔ ye mekɛ nloa a. (Mat. 24:45) Ɔwɔ kɛ yɛ nuhua ko biala biza ɔ nwo kɛ: ‘Asoo mesiezie me nwo memaa dapɛne biala Ɛzinzalɛ Arane ɛzukoalɛ ne? Asoo mebɔ mɔdenle kɛ saa mebahola a mebamaa mualɛ ɔ?’

13, 14. Ka Asafo Baebolo Ɛzukoalɛ ne anwo tetedwɛkɛ ekyi, na duzu a ɛ nye die nwo wɔ ayia ɛhye anwo a?

13 Asafo Baebolo Ɛzukoalɛ. Mɔɔ bɛyele Millennial Dawn ne wɔ 1890 avinli ɛkɛ la anzi, Adiema H. N. Rahn, Baebolo Sukoavo bie mɔɔ de Baltimore, Maryland, U.S.A., la zuzule kɛ bɛva Millennial Dawn ne bɛyɛ Baebolo ɛzukoalɛ. Alumua ne, ɛnee bɛlɛsɔ ayia ɛhye mɔ mɔɔ bɛyɛ wɔ mediema bie mɔ azua nu la bɛanlea ala. Noko wɔ September 1895, ɛnee bɛlɛkɔ zo bɛayɛ ayia ɛhye mɔɔ ɛnee bɛfɛlɛ ye Dawn Circles la wɔ United States azuamgbole dɔɔnwo azo. Siane zɔhane anu Ɛzinzalɛ Arane ne zuzule kɛ ɔwɔ kɛ nɔhalɛ ne sukoavoma amuala yɛ ayia ɛhye mɔ. Ɔhanle kɛ ɔwɔ kɛ neazovolɛ ne yɛ kengavolɛ kpalɛ. Ɛnee ɔwɔ kɛ ɔkenga ɛdendɛmunli ko biala a ɔkendɛ ɔmaa tievolɛma kile bɛ adwenle wɔ nwo. Ɔkenga ɛdendɛmunli ko biala mɔɔ wɔ ɛdendɛkpunli ne anu la na bɛsuzu nwo bɛwie a, ɔwɔ kɛ ɔkenga ngɛlɛlera mɔɔ wɔ nu la. Bɛsukoa tile ko biala bɛwie a, ɔwɔ kɛ awie biala ka mɔɔ bɛzukoale la anwo edwɛkɛ ekyi.

14 Bɛhakyile ayia ɛhye duma fane dɔɔnwo. Bɛravɛlɛle ye Berean Circles for Bible Study, bɛvale ɛvoya mɔɔ lumua Bɛliama ne mɔɔ nleɛnleanle Ngɛlɛlera ne anu kpalɛ la a bɛdonle debiezukoalɛ ɛhye a. (Gyi. 17:11) Eza bɛhakyile duma ne bɛyɛle ye Asafo Buluku Ɛzukoalɛ. Kɛkala bɛfɛlɛ ye Asafo Baebolo Ɛzukoalɛ, asafo ne anu amra amuala yia Belemgbunlililɛ Asalo na bɛnyia awie mɔ azua nu bieko. Wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛpɛ nu la anu, mbuluku, brohyua nee Ɛzinzalɛ Arane nu edwɛkɛ a bɛvale bɛyɛle debiezukoalɛ ne a. Alumua ne, bɛzile menli mɔɔ hɔle debiezukoalɛ la amuala adua kɛ bɛva bɛ nwo bɛwula nu. Ayia ɛhye ɛboa kpalɛ ɛmaa yɛnyia Baebolo ne anu nrɛlɛbɛ dɔɔnwo. Asoo ɛsiezie ɛ nwo dahuu ɛmaa ayia ɛhye na ɛfa ɛ nwo ɛwula nu kɛmɔ ɛbahola biala la?

15. Duzu a bɛzieziele Teokelase Ɛzonlenlɛ Sukulu ne kɛ ɔyɛ a?

15 Teokelase Ɛzonlenlɛ Sukulu. Carey Barber mɔɔ ɛnee sonle wɔ asafo ti wɔ Brooklyn, New York wɔ zɔhane mekɛ ne la hanle kɛ, “wɔ Kenlenzile nɔsolɛ, February 16, 1942, bɛhanle bɛhilele mrenya mɔɔ bɛwɔ Brooklyn Bɛtɛle abusua ne anu la kɛ bɛva bɛ nwo bɛwula mɔɔ nzinlii bɛbavɛlɛ ye Teokelase Ɛzonlenlɛ Sukulu la anu.” Adiema Barber, mɔɔ nzinlii rabokale Neazo Eku ne anwo la hanle sukulu ne anwo edwɛkɛ kɛ “ɔle ndenle titile mɔɔ Gyihova ɛlɛdua zo anlea ye menli wɔ ɛnɛ mekɛ ye anu la anu ko.” Ndetelɛ ne boale mediema mrenya ne mɔ ɔmanle bɛnyianle anyuhɔlɛ wɔ bɛ ngilehilelɛ nee edwɛkɛhanlɛ ne anu, yemɔti bɛbɔle ɔ bo bɛmanle asafo mɔɔ wɔ ewiade amuala la asa hanle Course in Theocratic Ministry buluku ekyi ne wɔ 1943. June 1, 1943, Ɛzinzalɛ Arane ne hanle kɛ bɛhyehyɛle Teokelase Ɛzonlenlɛ Sukulu ne kɛ bɛfa bɛaboa Nyamenle menli “amaa bɛava bɛatete bɛ nwo na bɛayɛ alasevolɛ kpalɛ wɔ Belemgbunlililɛ ne nolobɔlɛ nu.”​—2 Tem. 2:15.

16, 17. Asoo Teokelase Ɛzonlenlɛ Sukulu ne maanle bɛnyianle ɛdendɛlɛ nu anwubielɛ ala? Kilehile nu.

16 Alumua ne ɛnee ɔyɛ se ɔmaa menli dɔɔnwo kɛ bɛbagyinla tievolɛma dɔɔnwo anyunlu bɛadendɛ. Clayton Woodworth, Jr., mɔɔ bɛguale ɔ ze nee Adiema Rutherford yɛɛ menli gyɛne efiade wɔ adenle mɔɔ ɛnfɛta azo wɔ 1918 la hanle kɛzi ɔdele nganeɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔvale ɔ nwo ɔwulale sukulu ne anu wɔ 1943 la anwo edwɛkɛ. Ɔhanle kɛ: “Ɛnee ɔyɛ me ɛse kpalɛ kɛ mebamaa ɛdendɛlɛ. Me tafinlima yɛ ɛnlomboɛ, me nloa anu yɛ resee na me ne sosɔ.” Noko mɔɔ Clayton nyianle anyuhɔlɛ la, ɔnyianle bagua nu ɛdendɛlɛ nwo adenle dɔɔnwo. Tɛ ɛdendɛlɛ ɛmanlɛ nwo nrɛlɛbɛ ala a sukulu ne manle ɔnyianle a. Ɔhilehilele ye nvasoɛ mɔɔ wɔ mɛlɛbɛnwoaze zo nee kɛzi ɔhyia kɛ ɔfa ɔ nwo ɔto Gyihova anwo zo la. Ɔhanle kɛ: “Menwunle kɛ tendɛvolɛ mumua ne anwo ɛngyia. Noko saa ɔsiezie ɔ nwo kpalɛ na ɔfa ɔ nwo ɔto Gyihova anwo zo a, tievolɛma bava anyelielɛ adie ye na bɛazukoa debie.”

17 Wɔ 1959, bɛmanle mediema mraalɛ vale bɛ nwo wulale sukulu ne anu. Adiema Edna Bauer hanle mekɛ mɔɔ ɔdele nolobɔlɛ ne wɔ nyianu bo la anwo edwɛkɛ kɛ, “Mekakye kɛzi ɔmanle mediema mraalɛ ne mɔ anye liele la. Kɛkala bɛbanyia nwolɛ adenle dɔɔnwo.” Wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la anu, mediema dɔɔnwo vale bɛ nwo wulale Teokelase Ɛzonlenlɛ Sukulu ne anu bɛmaanle Gyihova hilehilele bɛ. Ɛnɛ, yɛtɛnyia zɔhane ndetelɛ ne wɔ yɛ dapɛne avinli ayia ne abo.—Bɛgenga Ayezaya 54:13.

18, 19. (a) Kɛzi yɛnyia ɛzonlenlɛ gyima ne mɔɔ yɛyɛ la anwo adehilelɛ kpalɛ kɛkala ɛ? (b) Duzu ati a yɛto edwɛne wɔ yɛ ayia ne mɔ abo ɛ? (Nea ɛlɛka “ Nɔhalɛ Ne Anwo Edwɛne Ɛdolɛ.”)

18 Ɛzonlenlɛ Nyianu. Wɔ 1919 mɔlebɛbo, ɛnee bɛyɛ daselɛlilɛ ayia. Wɔ zɔhane mekɛ ne, ɛnee tɛ asafo ne anu amra amuala a kɔ ayia zɔhane mɔ bie a, menli mɔɔ ɛnee kyehyɛ mbuluku la ala a kɔ bie a. Wɔ 1923, ɛnee bɛyɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ne ko wɔ siane biala anu, na ɛnee ɔwɔ kɛ asafo ne anu amra amuala kɔ bie. Ɔkadwu 1928 la, bɛzile asafo ne mɔ adua kɛ bɛyɛ Ɛzonlenlɛ Nyianu ne dapɛne biala, na wɔ 1935, Ɛzinzalɛ Arane ne manle asafo ne mɔ anwosesebɛ kɛ bɛmaa Ɛzonlenlɛ Nyianu ne ɛgyinla edwɛkɛ mɔɔ wɔ Director ne (mɔɔ nzinlii bɛvɛlɛle ye Informant na eza bɛvɛlɛle ye Yɛ Belemgbunlililɛ Gyima) anu la azo. Yeangyɛ, ayia ɛhye rabokale asafo biala ngyehyɛleɛ nwo.

19 Ɛnɛ, yɛnyia adehilelɛ mɔɔ ɔbaboa yɛ yeamaa yɛayɛ yɛ ɛzonlenlɛ gyima ne la wɔ yɛ dapɛne avinli ayia ne abo. (Mat. 10:5-13) Saa ɛfɛta kɛ ɛdie nyianu buluku ne bie a, asoo ɛsukoa na ɛfa nzuzulɛ mɔɔ wɔ nu la ɛdi gyima wɔ daselɛlilɛ nu

Ɛvolɛ Ne Anu Ayia Titile

Ɔbɔ ye ɛvoya mɔɔ lumua Y.M mɔɔ ba la, Keleseɛnema yia nu ɛvolɛ biala di Kelaese ewule Ngakyelɛlilɛ ne (Nea ɛdendɛkpunli 20)

20-22. (a) Duzu ati a yɛkakye Gyisɛse ewule ne a? (b) Nvasoɛ boni a ɛkɔ Ngakyelɛlilɛ ne ɛvolɛ biala a ɛnyia a?

20 Gyisɛse zele ye ɛdoavolɛma ne kɛ bɛhakye ye ewule ne kɔkpula kɛ ɔkɛra. Kelaese ewule Ngakyelɛlilɛ ne le kɛ Akpabɛnwo ɛvoyialilɛ ne la, ɔle ɛvolɛ ɛvolɛ debie. (1 Kɔl. 11:23-26) Ayia ɛhye twe menli mgbe dɔɔnwo ɛvolɛ biala. Ɔmaa menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la kakye nwolɛ adenle mɔɔ bɛnyia kɛ bɛbali tumi wɔ Belemgbunlililɛ ne anu la. (Wulo. 8:17) Ɔmaa mboane gyɛne ne noko kile ɛbulɛ maa Nyamenle Belemgbunlililɛ ne azo Belemgbunli ne na bɛdi nɔhalɛ bɛmaa ye.​—Dwɔn 10:16.

21 Adiema Russell nee ɔ gɔnwo mɔ nwunle kɛzi ɔhyia kɛ bɛkakye Awulae Nɔsolɛ Aleɛ ne la, na ɛnee bɛze kɛ ɔwɔ kɛ bɛyɛ ye ko ɛvolɛ biala. April 1880 Ɛzinzalɛ Arane ne hanle kɛ: “Yeyɛ yɛdayɛ mɔɔ yɛwɔ Pittsburgh ɛke la anu dɔɔnwo subane kɛ  . . . yɛbali Akpabɛnwo [Ngakyelɛlilɛ] ne, na yɛali kpanwo ne na yeanlo nwanye ne mɔɔ gyi ɛkɛ maa Awulae nwonane nee ye mogya ne la.” Bɛyɛle nyianu nee Ngakyelɛlilɛ ne bɛbɔle nu. Mekɛ mɔɔ lumua mɔɔ bɛyɛle ayia ɛhye anwo kɛlɛtokɛ la a le 1889, ɛnee tievolɛma le 225 yɛɛ bɛzɔnenle menli 22.

22 Ɛnɛ, bɛnva Ngakyelɛlilɛ ne bɛmboka nyianu ngyehyɛleɛ ne anwo, emomu yɛto ɛsalɛ yɛfɛlɛ awie biala mɔɔ wɔ ɛleka mɔɔ yɛde la kɛ ɔraboka yɛ nwo wɔ Belemgbunlililɛ Asalo anzɛɛ ɛleka mɔɔ yɛhaye la. Wɔ 2013, menli mɔɔ bo mgbe 19 la a rale Gyisɛse ewule Ngakyelɛlilɛ ne bie a. Nea nwolɛ adenle mɔɔ yɛlɛ kɛ yɛbahɔ Ngakyelɛlilɛ ne bie na eza yɛamaa menli gyɛne anwosesebɛ kɛ bɛraboka yɛ nwo wɔ nɔsolɛ nwuanzanwuanza ɛhye a! Ɛfa anyelielɛ ɛto ɛsalɛ ɛfɛlɛ menli dodo mɔɔ ɛbahola la kɛ bɛrɛla Ngakyelɛlilɛ ne bie ɛvolɛ biala ɔ?

Mɔɔ Yɛ Subane Da Ye Ali La

23. Kɛzi ɛbu ɛyialɛ mɔɔ yɛyia la ɛ?

23 Gyihova azonvolɛ mɔɔ bɛdi nɔhalɛ la ɛmbu adehilelɛ mɔɔ kile kɛ yɛyia nu la kɛ ɔle adesoa. (Hib. 10:24, 25; 1 Dwɔn 5:3) Kɛ neazo la, ɛnee Belemgbunli Devidi lɛ ɛhulolɛ kɛ ɔbahɔ Gyihova sua nu yeazonle. (Edw. 27:4) Ɔ nye liele nwolɛ kɛ ɔ nee menli mɔɔ kulo Nyamenle la bɛabɔ nu ayɛ zɔ. (Edw. 35:18) Akee suzu Gyisɛse neazo ne anwo. Ɔle kakula bɔbɔ la, ɛnee ɔkulo kɛ ɔkɔ ɔ Ze sua nu ɛkɛ ɔkɔsonle.​—Luku 2:41-49.

Ɛhulolɛ mɔɔ yɛlɛ kɛ yɛbayia nu la kile kɛzi yɛdie Nyamenle Belemgbunlililɛ ne yɛdi la

24. Saa yɛkɔ yɛ ayia ne mɔ a, nwolɛ adenle boni mɔ a yɛnyia a?

24 Saa yɛyia nu a, yɛda ɛlɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa Gyihova nee ɛhulolɛ mɔɔ yɛlɛ kɛ yɛbamaa yɛ mediema diedima anwosesebɛ la ali. Eza yɛda ɛhulolɛ mɔɔ yɛlɛ kɛ yɛbazukoa kɛzi yɛbadɛnla aze kɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne maanlema la ali, ɔluakɛ yɛ ayia ne mɔ, nee yɛ nyianu ne mɔ abo titile a yɛnyia ndetelɛ ɛhye a. Bieko, yɛ ayia ne mɔ maa yɛnyia anwosesebɛ mɔɔ yɛhyia na yɛahola yɛagyinla kpundii wɔ gyima titile mɔɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne ɛlɛyɛ la anu ko anu​—Belemgbunli Gyisɛse Kelaese ɛdoavolɛma mɔɔ yɛkpondɛ bɛ na yɛatete bɛ la. (Bɛgenga Mateyu 28:19, 20.) Nɔhalɛ nu, ɛhulolɛ mɔɔ yɛlɛ kɛ yɛbayia nu la kile kɛzi yɛdie Nyamenle Belemgbunlililɛ ne yɛdi la. Ɔrɛla ye kɛ yɛbahile yɛ ayia ne mɔ anwo anyezɔlɛ dahuu!

a Saa ɛye dapɛne dapɛne asafo ayia ne mɔ ɛsie ahane a, bɛsi abusua anzɛɛ sonla ko biala adua kɛ ɔkpa nɔsolɛ ko ɔyɛ bɛtianwo debiezukoalɛ anzɛɛ abusua ɛzonlenlɛ.

b Ɔkadwu 2013 la, ɛnee bɛyɛ ɛdendɛlɛ ngɛlata mɔɔ bo 180.