1. I doodoo wa suāloo nɛɛ a bɔloo edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ?

 NƐƐ a bɔloo edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ wee piiga lo edoo yii a bee yira sa kɔ kaka ue. (Yɔɔ 15:4) Pya nɛɛ wee ye dap dɛɛa nyɔɔ. Kɛ̄ i gbī kɔ pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa a ɛp i doo lo. Ena i dap doo lokwa ba i dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ a?

2. Bu mɛ sīdee na i dap tɔgɛ kɔ a dap lu edɛrɛ i nyiɛ nyɔɔ a?

² Ii le edap su bah ekpo aā pya dɔɔ̄na kɔ ba a dɛrɛ i nyiɛ nyɔɔ. I ɛrɛ edoo nu edoo kɔ ba a dɛrɛ i nyiɛ nyɔɔ. Wee lu ekɔ dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ nɛɛ le doodoo kpugi. Ɛ’ɛrɛ wee aga, mɛ lɛlɛabah wee waɛ. Bu kaka, Jɛhova edora nu a tɔgɛ kɔ a bɔloo eture ye nyiɛ loo. A naale edoo lɔgɔ nu edoo kɔ i aa ye turena nyiɛ loo, nyɔnɛbee “dɛ̄dɛɛ̄ ye tam lu edoo bu kaāna ture nyiɛ loo.” (Yɔɔ 33:4) E a ɛmadɛɛ̄ kɔ i nɔ ye edoba. (Ɛfɛs 5:1) Doraa i ɛp pio edoba pya zooro Jɛhova ba bee nɔ wa Tɛ a le li bunyɔɔ sa bee tɔgɛ kɔ a dap lu edɛrɛe wa nyiɛ nyɔɔ. I muɛnage o’oo elap dogo eyerebah i nɛ kɔ i lu nɛɛ a bɔloo edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ.

3-4. Mɛ sīdee na nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Daniɛl bee tɔgɛ kɔ alue nɛɛ a dap lu edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ a, e lo ama ezū i kɔ i bip amunu ebip aba ii ni?

³ Nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Daniɛl bee sere le edoba a tɔgɛ kɔ a dap lu edɛrɛe ye nyiɛ nyɔɔ. Kereadoo a bee lu e’aa  ye kuma dɔɔ̄na edo li Babilɔn, a bee doo nu a tɔgɛ kɔ alue nɛɛ a dap lu edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ. Pya nɛɛ bee agɛrɛbah ye dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ sɔ̄ tɛ̄maloo yerebah Jɛhova a bee tap zagara nɛ Mɛnɛ Babilɔn a kura Nebukadneza. A ɛrɛ dee Daniɛl bee kɔ nɛ lo mɛnɛ kɔ bu Jɛhova naa ɛɛna ye loo, lo alu yereue a naale enia lɔgɔ mɛnɛ edā. Lo ama gbī e’agaloo, nyɔɔbee Nebukadneza bee le nɛɛ gbɛnɛ saŋ! (Dan 2:12; 4:20-22, 25) Sɔ̄ gbɛnɛ-edo zua etɛ̄na, Daniɛl bee sinage kɛ̄ tɔgɛ kɔ a dap lu edɛrɛ ye nyiɛ nyɔɔ sɔ̄ a bee tap yereue a bee lu e’ɛm nyɔɔ daɛ̄ bie tɔ mɛnɛ li Babilɔn lo lɔgɔ nɛɛ naa bee suā nu a kura. (Dan 5:5, 25-29) Sɔ̄ esaa, Darius Mɛnɛ Media le pya ye kabaari bee yere nukuādɛɛ̄ loo kɔ “kaāna edɔɔ̄ bee . . . le bu” Daniɛl. Ba bee muɛ kɔ Daniɛl lu nɛɛ a “bɔloo eture ye nyiɛ loo, e lɔgɔ tɛɛ̄ ekwɔ ale nu bege ue naa bee lu egbī ye muɛ loo.” (Dan 6:3, 4) Bu kaka, kere pya a gaa bee bɛɛ lo ba wee taāŋabah yɔ bee muɛnage kɔ a dap lu eture nyiɛ loo nɛɛ a gaa bee taāŋabah Jɛhova ama!

⁴ Kuma sɔ̄ i aa kɛɛrɛbu edoba Daniɛl, i dap bip i loo kɔ: ‘Pya a naale bu bɔŋanaloo ɛp mɛ nua mɛ dua nɛɛ ni? Aluge esuā mɛ loo nua nɛɛ a wee si tam alu enɛ mɛ leere sa dap lu edɛrɛ mɛ nyiɛ nyɔɔ ni?’ Ena anua i bip pya ebip ama aba ii a? Nu anua na bee i su ka nua loo bee Jɛhova sɔ̄ i lu nɛɛ a dap lu edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ.

5. Ena anua a bee dap lu edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ Hananaia ani?

 ⁵ Bu zua 455 B.C.E., sɔ̄ Gbɛnɛ Mɛnɛ Nehemaia bee wu ekpadaɛ̄ Jerusalɛm sah, a bee gbī pya nɛɛ a nyim tura lo ekuūdɛɛ̄loo lo gbɛnɛ buɛ̄ leere. Nehemaia bee sagɛ Hananaia nua nɛɛbee pya baɛloo Tɔ A Bee Lu Ewu Agɛrɛ gbaānage loo pya dɔɔ̄na. Baibol kɔ Hananaia “bee bɔloo eture nyiɛ loo, lo a ɛrɛ bɔɔ loo Bari eenyɔɔ gbɛnɛ-edo nɛɛ.” (Neh 7:2) Wereloo Hananaia bee ɛrɛ loo Jɛhova le bɔɔ a bee ɛrɛ lo edoo nu ebɛā ye bee doo kɔ a si ɛrɛgeba tam alu enɛ ye leere. Pya elap dogo ama eyerenage bah i nɛ kɔ i lu pya a dap lu edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ bu i esiatam Bari.

6. Mɛ sīdee na Tikikɔs a bee lu gbo nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl bee tɔgɛ kɔ a dap lu edɛrɛ ye nyiɛ nyɔɔ a?

⁶ Naa ɛp edoba Tikikɔs, alu nɛɛ a bee bɔloo edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ lo a bee nyɔɔnɛ nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl siniātam. Sɔ̄ a bee lu ekpaɛ̄ Pɔɔl bie tɔ, a bee dɛɛa nyɔɔ Tikikɔs sa kɔ alu “nɛɛ tam a bɔloo eture nyiɛ loo.” (Ɛfɛs 6:21, 22) Naale aba bee a bee yerebah nɛ Pɔɔl lo esu kpa ma pya wuga a bee le Ɛfɛsɔs le Kɔlɔsi, mɛ a bee wa yerenage mɛm loo sa wa nɛ egbɔ̄nyiɛ. Tikikɔs doo kɔ i kɛɛrɛbu loo pya wuga nɛɛdam ba bɔ ture nyiɛ loo lo ba gaa kuūdɛɛ̄loo pya i ebɛɛ̄ bu edɔɔ̄ anii’ee.—Kɔl 4:7-9.

7. Ena o dap nɔ aāloo pya kanɛɛ le pya yerebahtam ba bɔloo edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ a le bu o bɔŋanaloo a?

⁷ Nii’ee bu i ɛɛ loo pya kanɛɛ le pya yerebahtam ba bɔ ture nyiɛ loo kaāna. Doodoo Daniɛl, Hananaia, le Tikikɔs ba naa su wa tam biā bii. Bu edoba, sɔ̄ i si enɔānu taɛyɛɛ kaɛ bu i naa dɔ, nyɔɔbee i suā kɔ ebee lu edɔɔ̄ nu edoo nɛ ziī ziī nɛɛ a ɛrɛ nu edoo. E a wee nia pya kanɛɛ kaāna sɔ̄ pya a bee lu enɛ nu edoo kpɛ̄naloo sa doo nu a bee lu enɛ wa bie enɔānu! Lo enɛ edoba, ii wee lɛɛbaloo ekue nɛɛ i gaa nyɔɔnɛ nɔnu nua enɔānu takaɛ, nyɔɔbee bɔɔ aa i kɔ a dap wa ibere lo enɔɔ nɛɛ enɛ ekɔaue taɛkɛ̄. Sa i dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ kɔ pya kpa i wee siātam zue ue ele kɛ̄ ɛrɛgeba sɔ̄. Pya wuga nɛɛdam ama aa i kuūdɛɛ̄loo leere, e i doo Jɛhova yaa kaāna nyɔɔ alaba! Bu mɛ sīdee na i dap tɔgɛ kɔ i lue pya a dap lu edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ a?

8. Bu mɛ sīdee na a bɔloo kɔ i kuūnadɛɛ̄ sɔ̄ i gaa tɔgɛ taɛ bu pya dɔɔ̄na a? (Kam 11:13)

⁸ I wereloo pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa kaāna, sa i gbī esuā kɛ̄ ba le doo. Kerewo, i ɛrɛ ekuūnadɛɛ̄ sa ii le egbī esuā nu a naa kuu i a wa kiiloo. Pio pya a bee le bu bɔŋanaloo Pya Nɛɛ Kraist bu tua sɔ̄ o’oo tup zua a wee “kɔgara ezu ue sa gɔmgɔm, kɔgara nu ba naale ebee kɔ.” (1 Tim 5:13) Ii gbī ebee wa doo pippip. Mɛ naa su kɔ ziī nɛɛ kɔ gɔā ue akiiloo aba ɛɛ i nɛ sa i kɔ nɛ kɔ i aa kɔ nɛ lɔgɔ nɛɛ. Bu edoba, ziī wuga nɛɛwa dap kɔ ziī dumɛloo a ye le loo ale dɔɔ̄na taāŋa a gaa kpesī i nɛ, sa i kɔ nɛ kɔ i aa kɔ nɛ lɔgɔ nɛɛ. A lee kɔ i doo taɛ kɛ̄ a bee kɔ doo. * (Buū Kam 11:13.) Nyaawo, dooraa i naa kɔ nu akiiloo pya dɔɔ̄na kɛ̄tɔɔ̄ alu gbɛnɛ kɔ i sere gɔā ue, bu gɔā.

9. Bu mɛ sīdee na ziī ziī nɛɛ a le butɔ dap tɔgɛ kɔ a dap lu edɛrɛ ye nyiɛ nyɔɔ a?

 ⁹ Bie butɔ. Ziī ziī nɛɛ a le butɔ naale esu gɔā ue a kuu pya wa butɔ kuma ee wee kɔ. Bu edoba, naa su kɔ a ɛrɛ nu wa ziī Nɛɛ Kraist naa wee dap doo lo a wee tɛrɛ mɔm ye dam. Ekɔ a leege kɔ ye dam a kɔgara nɛ pya dɔɔ̄na sa doo kɔ kɛɛ a bɔp ye wa ni? Naa lee doo wo! A wereloo ye wa kaāna, sa naale egbī edoo lɔgɔ nu ekiɛ̄ ye. (Ɛfɛs 5:33) Pya zege e’ina bu wa lop le dɛrɛ zua wee gbīnage kɔ alu e’aarae wa bu sīdee enwadɛɛ̄ le loo. A lee kɔ pya tɛ le ka a suā lo ama. Ba aa bɔbɛɛ kɛɛ pya wa miɔŋɔ tɛ̄maloo ekɔgara ekwɔ ba tɛɛ̄ nɛ pya dɔɔ̄na. (Kɔl 3:21) Alu ebɛɛ̄ kɔ pya miɔŋɔ a suā nu sa naa kɔ ue ebɔbɛɛ kɛɛ nɛɛ a nuūna wa butɔ nɛ pya dɔɔ̄na. (Deut 5:16) Sɔ̄ ziī ziī nɛɛ a le butɔ naa kɔ gɔā ue a kuu pya wa butɔ nɛ pya dɔɔ̄na, edoo kɔ wa butɔ a gbaaloo sa agaloo.

10. Ena a le bu lu kaāna gbo a? (Kam 17:17)

¹⁰ Sɔ̄ i yii gbo. A ɛrɛ sɔ̄ i wee ɛp kɔ a lee kɔ i kɔ kɛ̄ nu i tɔɔ̄ loo doo nɛ ziī i gbo a i tɔɔ̄ waɛloo. Pio sɔ̄, a dap i agabah lo edoo wo. Pio ii naa wee aadee dap kɔ taɛ kɛ̄ nu i tɔɔ̄loo doo nɛ pya dɔɔ̄na, sa ezi i loo kaāna lo i muɛ kɔ i gbo sikɛ̄ kɔ ue i bee ye kɔ nɛ, nɛ pya dɔɔ̄na. Kerewo, bu i wee ɛɛ loo nɛɛ a naa kɔ gɔā ue a i kiiloo nɛ pya dɔɔ̄na! Alu kaāna “gbo.”—Buū Kam 17:17.

11. (a) Bu mɛ sīdee na pya kanɛɛ le wa wa tɔgɛ kɔ ba lue pya a dap lu edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ a? (b) Ena i dap nɔ aāloo nɛɛ kanɛɛ a bee aabaloo gɔā ue a le bu bɔŋanaloo sa naa kɔ nɛ pya ye butɔ sɔ̄ esaa a? (Ɛp ye foto.)

¹¹ Bu bɔŋanaloo. Pya kanɛɛ a sere gɔā ue bu gɔā lu “kɛ̄ egɔā aaloo fii efɔp, le kɛ̄ egɔā” nɛ pya i wuga. (Ais 32:2) I suā kɔ i dabe tɛrɛ loo kɛ̄ kɔ ue nɛ pya wuga nɛɛdam ama, sa dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ kɔ ba naale ekɔ lɔgɔ gɔā ue i bee wa kɔ nɛ nɛ dɔɔ̄na nɛɛ. Ii le ezū wa kɔ ba a kɔ gɔā ue  a naa bɔloo kɔ ba a kɔ i nɛ. Gbaāloo wo, a nia i kɔ wa pya kanɛɛ naa wee pag wa dam kɔ ba a kɔ gɔā ue akiiloo pya dɔɔ̄na wa nɛ. Bu kaka, a lee kɔ a naa lu ekɔ gɔā ue akiiloo pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa nɛ wa pya kanɛɛ. Wa ziī nɛɛ kanɛɛ kɔ: “Bu mɛ ɛɛ kaāna kɔ na dam naa kɔ nu akiiloo pya a bee siloo lo eyere wa mɛm loo le pya a gbī yerebah bu edɔɔ̄, ale kunɛ kue wa bee mɛ nɛ. Bu mɛ ɛɛ kɔ mm ɛrɛ baara bee loo nu mm le edap doo lɔgɔ nu loo. M dap yiiloo dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ a le bu bɔŋanaloo sa wa nyɔɔnɛ kɔnia ue. E m dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ kɔ sɔ̄ m kɔ kɛ̄ nu mɛ tɔɔ̄loo doo ale taāŋa m gaa tɛɛ̄bu nɛ na dam, lɔgɔ nɛɛ naale edānage.” Kɛādoo, dɛ̄dɛɛ̄ ii gbī kɔ pya nɛɛ a dɛrɛ i nyiɛ nyɔɔ. Amunu elap dogo na eyerebah doo kɔ pya nɛɛ a dɛrɛ i nyiɛ nyɔɔ ani? I naa kɔ nu akiiloo o’oo aba.

12. Ena anua i dap kɔ wereloo na alu gbɛnɛ nu anua i dap dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ nɛɛ a? Naa nɛ edoba.

¹² Wereloo na alu gbɛnɛ nu anua i dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ nɛɛ a. Jizɔs bee kɔ baɛ lok a kuī eera na lo ewereloo Jɛhova le nɛɛ le ii le. (Mat 22:37-39) Wereloo i ɛrɛ loo Jɛhova zū i kɔ i nɔ ye edoba lo elu nɛɛ a dap lu edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ. Bu edoba, wereloo i ɛrɛ kumaloo pya i wuga zū i kɔ i sere wa gɔā ue, bu gɔā. Ii le edoo lɔgɔ nu eyere wa muū loo, wa bɔbɛɛ kɛɛ, ale ezi wa loo.—Jɔn 15:12.

13. Bu mɛ sīdee na kumalookɛ̄ i yerebah nɛ kɔ a dap lu edɛrɛ i nyiɛ nyɔɔ a?

¹³ Kumalookɛ̄ edoo kɔ pya nɛɛ a dap i dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ. Nɛɛ Kraist a kumalookɛ̄ naale egbī elu tua nɛɛ lo enɛ kpɛa loo nu a sira lokwa bu pya nɛɛ ye ɛɛ loo. (Fil 2:3) A naale egbī eyere ka loo aba ɛɛ yeekɛ̄ tɛ̄maloo edoo kɔ pya nɛɛ a suā kɔ a ɛrɛ gɔā ue a suāe lo a naa lu egbī kɔ a kɔ. Kumalookɛ̄ edoonage kɔ i aa yaari pya ue lo Baibol ale pya i kpa a dɛɛa nyɔɔ Baibol naa kɔ nu akiiloo.

14. Mɛ sīdee na buābee i yerebah nɛ kɔ pya dɔɔ̄na a dap i dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ a?

¹⁴ Buābee eyerebah nɛ Nɛɛ Kraist kɔ a suā “sɔ̄ ubepiī, le sɔ̄ kɔ ue” bɔloo. (Eklis 3:7) Pio barasī wee kɔ: “Kɔ ue le doodoo silver, mɛ ubepiī le doodoo gold.” Nu a kura na bee, a ɛrɛ sɔ̄ ubepiī lee ee kɔ ue. Nu anua a lo kpa Kam 11:12 kɔ: “Nɛɛ buā-bee tɔɔ̄ bu piī.” Naa ɛp ziī edoba ama. A wee lu ekɔ nɛ ziī nɛɛ kanɛɛ kɔ a yerebah nɛ pya dɔɔ̄na bɔŋanaloo loo taāŋa a wa le loo. Sɔ̄ dɔɔ̄na nɛɛ kanɛɛ gaa kɔ nu akiiloo kɛ̄tɔɔ̄ ama, a bee kɔ: “A wee nwaɛ̄dɛɛ̄ lokwa a naa kɔ lɔgɔ gɔā ue akiiloo pya dɔɔ̄na bɔŋanaloo.” Kɛ̄ nɛɛ kanɛɛ ama ɛrɛ buābee doo, doo kɔ pya dɔɔ̄na nɛɛ kanɛɛ a le bu ye bɔŋanaloo a nwa ye dɛɛ̄. Ba suā leere kɔ a naale ekɔ lɔgɔ gɔā ue a wa kiiloo nɛ pya dɔɔ̄na.

15. Naa nɛ edoba a tɔgɛ kɔ sɔ̄ nɛɛ kɔ kaka ue a dap doo kɔ pya dɔɔ̄na a dɛrɛ ye nyiɛ nyɔɔ.

¹⁵ Kɔ kaka lu dɔɔ̄na nu a doo kɔ pya nɛɛ a dɛrɛ i nyiɛ nyɔɔ. I wee dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ nɛɛ a kɔ kaka ue nyɔɔbee i suā kɔ a naale ekɔ esah i nɛ. (Ɛfɛs 4:25; Hib 13:18) Bu edoba, naa su kɔ o gaa gbī enyimɛ o sīdee tɔgɛnu. Nyɔɔwo, o kɔ nɛ ziī nɛɛ kɔ a gbaɛ̄ a tɔ̄loo sɔ̄ o gaa nɛ ekɔaue sa a kɔ pya kɛ̄ a bɔloo kɔ o kwabaloo a nɛ. Mɛɛ na o dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ kɔ ekɔ taɛ kɛ̄ a bɔloo kɔ o kwabaloo a nɛ ani? Ekɔ nɛɛ a wee kɔ aba nu  enia a, sɛh nɛɛ ekɔ kaka ue a nɛ ni? I suā ye ture. Baibol kɔ: “Kɔgara ue kɛ̄sī nɛɛ lee eenyɔɔ wereloo a gɔā. Nu [a] lee eture nyiɛ loo na dɛɛ̄ muū a aabah gbo.” (Kam 27:5, 6) Kere a naa nia i tua sɔ̄, sɔ̄ i gbo i kɔ kaka ue nɛ edɔbiī i nɛ sɔ̄ esaa.

16. Bu mɛ sīdee na kpa Kam 10:19 kɔ siībahdɛɛ̄ kɛ̄ alu ebɛɛ̄ doo kɔ i aa i loo a?

¹⁶ Aa i loo lu nu i ɛrɛ edoo lokwa pya dɔɔ̄na i dap dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ. Lo elap ama yerebah i nɛ kɔ i nwaɛ̄dɛɛ̄ loo nu a i aabu egā lo i gbī ekɔ nu a bee lu ekɔ i nɛ bu gɔā. (Buū Kam 10:19.) A dap i agabah e’aa i loo sɔ̄ i aa su intanɛt daānu. Lo ii nwaɛ̄dɛɛ̄, lɛɛ i gae suā i muuna gɔā ue nɛ gbɛnɛ-edo nɛɛ. E aba sɔ̄ i yere lo ue nyɔɔ intanɛt a, ii le e’ɛrɛna bah ekpo loo kɛ̄ elu esu lo ue daānu doo, ale kɛ̄ edap tɛrɛ taāŋa doo. Aa i loo dapnage doo kɔ i ubepiī sɔ̄ pya a i gbanasī gbī epag i kɔ i kɔ nu akiiloo pya i wuga wa nɛ. Lo ama dap sira bie kɛ̄ alu ekpaɛ̄ i tam ale kɛ̄ a naa lu enɛ i dee. I dap su zuurabahtɔ̄ a kɔ i “bii egā” daānu bu kɛ̄tɔɔ̄ ama le bu pya dɔɔ̄na kɛ̄tɔɔ̄. (Yɔɔ 39:1) A bɔloo kɔ i lu nɛɛ a dap lu edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ bie i butɔ, yɛɛ pya i gbo, le sɔ̄ i le yɛɛ pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa bu bɔŋanaloo, ale bie yɛɛ pya dɔɔ̄na nɛɛ. Sa alunage ebɛɛ̄ kɔ i aa i loo lokwa pya nɛɛ i dap dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ.

17. Ena i dap doo lo eyerebah doo kɔ pya a le bu bɔŋanaloo a dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ ziī a?

¹⁷ Ɛp kɛ̄ alu nu ɛɛbu kɔ Jɛhova edora kɔ i le yɛɛ pya gā wuga ba wereloo sa dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ ziī doo a! Alu toh a le bee ziī ziī ii lo edoo nu edoo kɔ pya i wuga a dɛrɛ i nyiɛ nyɔɔ. Lo ziī ziī ii piiga lo etɔgɛ wereloo, kumalookɛ̄, buābee, kɔ kaka ue, sa aa i loo, i yerebah lo edoo kɔ dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ a le bu bɔŋanaloo a dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ ziī. Dodoo nu edoo kɔ pya dɔɔ̄na a dɛrɛ i nyiɛ nyɔɔ ɛɛ nu i kiisī lo edoo. Doolo i kiisī lo enɔ Jɛhova i Bari, sa tɔgɛ kɔ i lu pya a bɔloo edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ.