1. Amunu e’aga kɛ̄tɔɔ̄ na Jɛhoash, Uzia, le Josaia bee kpesī a?

 NAA kɛɛrɛ kɔ o lu mɛnɛ-buɛ̄ bee pya nɛɛ Bari sɔ̄ o le etera ale sɔ̄ o elua lop le dɛrɛ zua! Bu mɛ sīdee na o su o ekpo le o dɔ daānu a? Baibol kɔ nu akiiloo keekee pya zege ba bee lu mɛnɛ-buɛ̄ Juda. Bu edoba, Jɛhoash bee le 7 zua, Uzia bee le 16 zua, e Josaia bee le 8 zua sɔ̄ ba bee bɔātɛ̄ ebɛɛ. Naa kɛɛrɛ kɛ̄ a bee wa dap nɛ taāŋa doo! Kaɛlɛɛ kɛ̄ wa kɛ̄tɔɔ̄ bee aga doo, ba bee ɛrɛ yerebah lo ebeā eebah wa nu finiabah sa tɔɔ̄dum a lee.

2. Ena anua i nɔ nu akiiloo edoba Jɛhoash, Uzia, le Josaia a?

² Ii le pya mɛnɛ ale waa mɛnɛ, mɛ i dap nɔ kaāna nu aāloo taa pya nɛɛ Baibol kɔ nu kumaloo ama. Ba bee doo pya biaɛfii a lee, mɛ ba bee tɛɛ̄nage ekwɔ bu pio biaɛfii ba bee doo. Aāloo wa edoba, i muɛ nu anua alu ebɛɛ̄ kɔ i sagɛ pya gbo a lee, kiisī lo ekumalookɛ̄, sa gbī yerebah aābah Jɛhova.

3. Bu mɛ sīdee na Mɛnɛ Jɛhoash bee su zuurabahtɔ̄ nɛɛ Tɛsī Ewɔp Jɛhoiada a?

³ Nɔ lo esu suānu biaɛma nu fii doodoo Jɛhoash. Sɔ̄ Mɛnɛ Jɛhoash bee le zege, a bee doo ziī biaɛfii suānu le loo. Kuma sɔ̄ ye tɛ naa bee lena a, a bee su zuurabahtɔ̄ Jɛhoiada a bee lu nɛɛ tɛsī ewɔp a bɔ ture nyiɛ loo. Nɛɛ tɛsī ewɔp ama bee nɛ zuurabahtɔ̄ Jɛhoash doodoo bee a bee lu taɛ alɛɛ nwiī. Nyɔɔbee wo, Jɛhoash bee su zaāsī bu logaloga taāŋabah sa taāŋabah Jɛhova. Jɛhoash bee nɔɔnage kɔ alu esikɛ̄ kwabaloo tɔkaɛ Jɛhova.—2 Edoo 24:1, 2, 4, 13, 14.

4. Amunu biī na i ɛrɛ sɔ̄ i wereloo lok Jɛhova sa sere a? (Kam 2:1, 10-12)

 ⁴ Lo a gaa lu etɔgɛ a kɔ o wereloo Jɛhova sa tɔɔ̄ nyɔɔ ye daakuu, elua enɛ a ziī dɔɔ̄nu a si gbɛnɛ du. (Buū Kam 2:1, 10-12.) O tɛ le ka dap a kpɔā bu gbɛnɛ-edo sīdee. Naa ɛp kɛ̄ tɛ ziī wuga nɛɛwa a kura Katya bee ye yerebah nɛ kɔ a biaɛnu fii bu sīdee a lee doo. Ziī ziī dee sɔ̄ ye tɛ aa ye su kuma tɔkpa, a wee ye nyɔɔnɛ kɔnia pya ue a le bu nu a le nɛ dee. A bee kɔ: “Pya nu i wee gbaa kɔnia wee mɛ yerebah nɛ kɔ m dap suā kɛ̄ e’aabaloo pya nu finiabah m kpesī lo biradee doo.” Mɛ ena o doo lo pya zuurabahtɔ̄ Baibol o tɛ le o ka a nɛ bee kɔ a doo kɔ o aa ɛrɛ o loo a? Ena edap a yerebah nɛ kɔ o gbaɛ̄ wa tɔ̄ loo a? Ziī wuga nɛɛwa a kura Anastasia kɔ a nyɛŋiaebu sɔ̄ ye tɛ le ka wee su sɔ̄ baātɛ̄ nu anua ba kɔ aa dooe pio nu. A kɔ, “Lo ama bee mɛ yerebah nɛ kɔ m dap doo nu ba mɛ kɔ nɛ sa naa tɔɔ̄ mɛ loo kɔ ba naa gbī kɔ m ɛrɛ na loo, mɛ ba kɔ m doo pya nu ama nyɔɔbee ba were mɛ loo.”

5. Bu mɛ sīdee na nu o doo dap ɛrɛ pah nyɔɔ o tɛ le ka le Jɛhova a? (Kam 22:6; 23:15, 24, 25)

⁵ O doo kɔ bu o tɛ le ka a ɛɛ lo o su pya zuurabahtɔ̄ Baibol ba a tɔgɛ. Lo a eera na bee, bu Bari e’ɛɛ a loo sa o nyɔɔnɛ ye ɛrɛ kaāna gbanialoo. (Buū Kam 22:6; 23:15, 24, 25.) Ekɔ pya nu ama naa doo kɔ o gbī enɔ edoba Jɛhoash sɔ̄ a bee le zege ni?

6. Ba mɛɛ na Jɛhoash bee bɔātɛ̄ egbaɛ̄tɔ̄loo a, e ena a bee sira aabu a? (2 Nu a bee lu edoo 24:17, 18)

⁶ Nɔ nu aāloo pya pɔrɔ biaɛfii Jɛhoash bee doo. Sɔ̄ Jɛhoiada bee u sah, Jɛhoash bee yii pɔrɔ gbo. (Buū 2 Nu a bee lu edoo 24:17,18.) A bee biaɛfii lo esu zuurabahtɔ̄ aābah pya nwiī mɛnɛ Juda ba naa bee wereloo Jɛhova. Naadaba o suā kɔ Jɛhoash naale ebee su loo gbaloo pya nɛɛ wa dogo naa bee lee ama. (Kam 1:10) Mɛ a naa bee doo wo, taāwo, a bee gbaɛ̄tɔ̄loo wa pɔrɔ zuurabahtɔ̄. Bu kaka, sɔ̄ Zekaraia nwiī wuga tɛ Jɛhoash bee piiga lo elere ye dee bah, a bee ye fɛ. (2 Edoo 24:20, 21; Mat 23:35) Naa ɛp kɛ̄ a bee lu nɛɛ a bee piya sa zuuga doo a! Jɛhoash bee tɔɔ̄dum leere tua sɔ̄, mɛ alu ekiɛ̄nu kɔ a bee lu nɛɛ fɛ nɛɛ le nɛɛ a anna yira sɔ̄ esaa. Bu kpɛdumɛ, pya ye zooro bee ye fɛ. (2 Edoo 24:22-25) Naa ɛp kɛ̄ ye dum ebee lee lo a bee kiisī lo  egbaɛ̄tɔ̄loo Jɛhova le pya a ye wereloo doo a! Ena o nɔ aāloo edoba ama a?

7. Ba mɛɛ na o yii gbo a? (Ɛpnage foto.)

⁷ Ziī nu i dap nɔ aāloo pɔrɔ biaɛfii Jɛhoash bee doo na kɔ a bɔloo kɔ i yii pya gbo eyerebah i nɛ kɔ i doo nu a lee, pya ba wereloo Jɛhova sa gbī edoo nu a ye nia. Naa lee kɔ i yii gbo aba pya ba lu i sīkoh, mɛ i yiinage gbo pya ba i nama. Nyɛŋiabu kɔ Jɛhoaida bee nama Jɛhoash kaāna. O dap bip aba ɔɔ kɔ: ‘Pya na gbo yeregebah mɛ nɛ kɔ m agɛrɛtɛ̄ yira m ɛrɛ bu Jɛhova ni? Ba aa mɛ yerege mɛm loo kɔ m tɔɔ̄ nyɔɔ daakuu Bari ni? Ba kɔge nu akiiloo Jɛhova le ye tɔgɛ nu ni? Ekɔ ba nɛge enwadɛɛ̄ pya daakuu Bari ni? Ekɔ ba kɔ aba nu enia mɛ sɛh ba suge e’aga loo mɛ zuūna bah tɔ̄ sɔ̄ m tɛɛ̄ ekwɔ ni?’ (Kam 27:5, 6, 17) Kaka ue na kɔ lo pya o gbo naa wereloo Jɛhova, naa lee o wa yii gbo. Mɛ lo o ɛrɛ pya gbo a wereloo Jɛhova, tɔɔ̄ wa bialoo mɛ ba eyerebah a nɛ.—Kam 13:20.

8. Lo i aa su intanɛt daānu, ena a lee kɔ i kɛɛrɛbu loo a?

⁸ I dap nyɔɔnɛ pya i butɔ le pya i gbo kɔnia ue tɛ̄ma nyɔɔ intanɛt. Kerewo, gbɛnɛ-edo nɛɛ su sīdee kɔnia ue ama yeā foto ale vidio a tɔgɛ pya nu ba yaɛ ale pya nu ba doo nyɔɔ intanɛt lokwa pya nɛɛ wa yere ka loo. Lo o waa su intanɛt daānu, bip oloo kɔ: ‘Ekɔ nu anua m aa su daānu na lo edoo kɔ pya nɛɛ a leera mɛ ni? Ekɔ nu a mɛ le nyiɛ na lo eyere mɛm loo pya dɔɔ̄na sɛh doo kɔ pya nɛɛ a yere mɛ ka loo ni? Ekɔ m aa lɛɛbaloo kɔ nu pya nɛɛ yere nyɔɔ intanɛt a ɛrɛ pɔrɔ pah nyɔɔ na ekɛɛrɛ, kɛ̄ m kɔ ue doo le na dogo ni?’ Wuga Nathan Knorr a bee le yɛɛ Eku A Baɛbee, bee nɛ zuurabahtɔ̄ ama kɔ:“O aa doo nu a nia nɛɛ. Lo o doo wo, oo le edap doo nu enia kunɛ ziī nɛɛ. Doo nu ania Jɛhova, e o doo kɔ bu dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ a wereloo Jɛhova a ɛɛ a loo.”

9. Ena Jɛhova bee yerebah nɛ Uzia kɔ a doo a? (2 Nu a bee lu edoo 26:1-5)

⁹ Nɔ lo ebiaɛ nu fii bu le sīdee doodoo Uzia. Sɔ̄ Mɛnɛ Uzia bee le zege, a bee kumalookɛ̄. A bee nɔ lo e’ɛrɛ “bɔɔ Bari.” A bee tɔɔ̄dum loo 68 zua, e Jɛhova bee ye nɛ leelee sɔ̄ a bee doo nu alu ye nia bu gbɛnɛ-edo zua. (Buū 2 Nu a bee lu edoo 26:1-5.) Uzia bee be eebah gbɛnɛ-edo pya ye nɛɛ baa sa doo kɔ Jerusalɛm a ɛrɛ kpega. (2 Edoo 26:6-15) Dɛ̄dɛɛ̄ nu Bari bee yerebah nɛ Uzia kɔ a doo bee ye ɛɛrɛbu.—Eklis 3:12, 13.

10. Ena a bee siraloo Uzia a?

¹⁰ Nɔ nu aāloo pya pɔrɔ biaɛfii Uzia bee doo. Wee nia Mɛnɛ Uzia lo ekɔ nu pya dɔɔ̄na edoo wa nɛ. Ekɔ lo ama na anua kɔ a kɛɛrɛ kɔ a dabe doo ɛrɛgeba nu a ye nia ani? Kɛādoo, ziī dee Uzia bee biaɛfii lo eyii bu tɔkaɛ Jɛhova sa ɔp nu a wee sī lele nuloo nyɔɔ dah wɔp zɔɔ, lo a bee le nu pya mɛnɛ-buɛ̄ naa wee doo. (2 Edoo 26:16-18) Nɛɛ Tɛsī Ewɔp Azaria bee gbī elere ye dee bah, mɛ Uzia bee ɛrɛ gbɛnɛ saŋ. Lu nu ekiɛ̄nu kɔ Uzia naa bee bia bu bɔ ture nyiɛ loo, e Jɛhova bee ye nua kpɔte nyɔɔ tɛ̄maloo eyere ye ebiakpaŋ loo. (2 Edoo 26:19-21) Naa ɛp kɛ̄ ye dum ebee kiā leere lo a bee kiisī lo ekumalookɛ̄ doo a!

11. Pya amunu elap dogo na etɔgɛ lo a le i kumalookɛ̄ ale ii kuma a? (Ɛpnage foto.)

¹¹ Sɔ̄ Uzia bee ɛrɛ ekpo, a bee ibere kɔ Jɛhova na a bee ye nɛ ekpo sa doo kɔ a kiisī leere a. Ena i nɔ aāloo a? Elee i suā  kɔ Jɛhova na a i nɛ leelee sa i kpaānadee nɛ bu ye esiatam a. Taā i kaaga loo pya nu i doo, a lee kɔ i nɛ ka Jɛhova loo nu i dap doo. b (1 Kɔr 4:7) A lee kɔ i kumalookɛ̄ sa suā kɔ ii mmanae, le kɔ alu ebɛɛ̄ kɔ alu ezuura i bah tɔ̄. Ziī wuga nɛɛdam elua 60 le dɛrɛ zua ɛm kɔ: “M enɔā kɔ bu mɛ naale ebiira ale ɛrɛ e’ɔaloo sɔ̄ pya nɛɛ kɔ kɛ̄ mm aa doo leere. Pio sɔ̄ sɔ̄ m tɛɛ̄ ekwɔ sa alu enɛ mɛ zuurabahtɔ̄, m wee piiga lo ekwabaloo sa kiisī lo etaāŋabah Jɛhova.” Nu alu kaka na bee lo i ɛrɛ bɔɔ loo Jɛhova sa ɛp aba ii bu sīdee a kuūnadɛɛ̄, nu ekiā i leere loo.—Kam 22:4.

12. Bu mɛ sīdee na Josaia bee gbī Jɛhova sɔ̄ a bee le zege a? (2 Nu a bee lu edoo 34:1-3)

¹² Nɔ lo ebiaɛ nu fii bu le sīdee doodoo Josaia. Josaia bee le 16 zua sɔ̄ a bee bɔātɛ̄ egbī Jɛhova. A bee gbī enɔ nu akiiloo Jɛhova sa doo nu a Ye nia. Kerewo, a ɛrɛ pya nu finiabah a bee kpesī doodoo mɛnɛ a le zege. A bee tɔɔ̄nɛ logaloga taāŋabah sɔ̄ ekwɔ sīdee taāŋabah gaa bee kiisī bu lo edonyɔɔ. E taɛ nu a bee doo lo! Lɛɛ Josaia gae lu 20 zua, a bee bɔātɛ̄ elɛɛ ekwɔ taāŋabah bu lo edonyɔɔ.—Buū 2 Nu a bee lu edoo 34:1-3.

13. Amunu pah na kiīloo nɛ Jɛhova e’ɛrɛ a nyɔɔ a?

¹³ Kere o lege etera, o dap biaɛfii lo enɔ edoba Josaia tɛ̄maloo egbī Jɛhova sa nɔ nu akiiloo pya ye lele elap dogo. Enɔānu ama edoo kɔ o gbī ekiīloo ye nɛ sa liamaā. Amunu pah na lo kiīloo nɛ e’ɛrɛ nyɔɔ o dum a? Ziī nwiīnɛɛdam a kura Luke lo a bee liamaā sɔ̄ a bee le 14 zua kɔ: “Aā anyaawo kiisī, m su taāŋabah Jɛhova nua tuatua bu na dum sa piiga lo edoo kɔ bu ye a ɛɛ.” (Maak 12:30) Naa ɛp dua leelee o ɛrɛ lo o biaɛfii lo edoo wo a!

14. Naa nɛ edoba kɛ̄ pio pya zege gaa nɔ Mɛnɛ Josaia doo.

¹⁴ Pya amunu nu finiabah na o dap kpesī doodoo nɛɛ a gaa taāŋabah Jɛhova a le zege a? Johan lo a bee liamaā sɔ̄  a bee le 12 zua kɔ kɛ̄ pya le ɛɛ le aba tɔkpa bee ye zū kɔ a ɔ̄ sɔɔ̄ doo. A bee ɛrɛ e’aga loo lo ekiī lo ezū. Johan bee suā kɔ ɔ̄ sɔɔ̄ e’ɛrɛ pɔrɔ pah nyɔɔ ye nwanaloo le gbanialoo a ɛrɛ kumaloo Jɛhova. Ziī nwiīnɛɛwa a kura Rachel a bee liamaā sɔ̄ a bee le 14 zua kɔ nu a bee ye yerebah nɛ kɔ a dap tama pya nu finiabah a bee kpesī bie tɔkpa. A kɔ: “M wee piiga lo ekɛɛrɛ nu edoo kɔ m kɛɛrɛ nu akiiloo Jɛhova le Baibol. Bu edoba, sɔ̄ i gaa nɔnu akiiloo eloh kere dap doo kɔ m nyɛŋiabu ziī dɔ Baibol ale ziī mɔmanudɛɛ̄. Ale sɔ̄ m gaa nyɔɔnɛ nɛɛ kɔnia sɔh dap doo kɔ m kɛɛrɛbu dɔ Kpa Kaɛ m su yeābah nɛ nɛɛ le mm aa kɔnia ue.” Pya nu finiabah o gaa kpesī dap lu kee loo lo Mɛnɛ Josaia, kerewo, o dap suānu sa tɔɔ̄ agara dookɛ̄ a bee doo. Kɛ̄ o aabaloo taāŋa doo sɔ̄ o le zege eyerebah a nɛ sɔ̄ o kpesī pya dɔɔ̄na taāŋa li deesī.

15. Ena a bee yerebah nɛ Josaia kɔ a si tam nɛ Jɛhova bu bɔ ture nyiɛ loo a? (2 Nu a bee lu edoo 34:14, 18-21)

¹⁵ Sɔ̄ Mɛnɛ Josaia ebee lu 26 zua, a bee bɔātɛ̄ esikɛ̄ si tam loo tɔkaɛ. Sɔ̄ lo tam aa bee kiisī, bee lu egbī “kpa lok Jɛhova lo a bee lu enɛ tɛ̄mabah Moses muɛ.” Sɔ̄ lo mɛnɛ bee dā, a bee nwaabah doo dogo lo enyɔɔnɛ nu a bee lu e’ɛm bu lo kpa. (Buū 2 Nu a bee lu edoo 34:14, 18-21.) Eniage a lo ebuū Baibol dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄ ni? Lo o e’ina gaa buū dɛ̄dɛɛ̄ dee, a gaa a kpegeloo ni? O gaa yerege nukuādɛɛ̄ loo pya dɔ o dap su yeābah nɛ oloo ni? Luke i bee kɔ nu akiiloo tua sɔ̄ a, wee ɛm pya dɔ a ye nia sere kɛ̄. Dodoo wo dapnage a yerebah nɛ kɔ o nyɛŋiabu pya dɔ Kpa Kaɛ a a nia ale pya nu o nɔ aāloo. Kɛ̄ o agɛrɛbah suā nu a le bu Baibol sa tɔgɛ nia loo doo, kɛ̄ o gbīnage etaāŋabah Jɛhova yere loo doo lo. E lo ama ezū a kɔ o doo nu Muɛ̄ Ue Bari kɔ doodoo Mɛnɛ Josaia.

16. Ena anua Josaia bee tɛɛ̄ gbɛnɛ ekwɔ a, e ena i nɔ aāloo a?

 ¹⁶ Nɔ nu aāloo pya pɔrɔ biaɛfii Josaia bee doo. Sɔ̄ Josaia ebee lu yira 39 zua, a bee tɛɛ̄ ziī gbɛnɛ ekwɔ a bee ye nua luh loo. A bee dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ ye loo taā a gbī zuurabahtɔ̄ aābah Jɛhova. (2 Edoo 35:20-25) A ɛrɛ nu i nɔ aāloo. Kaɛlɛɛ kuma zua i elua ale kuma zua i esua nɔā Baibol, i ɛrɛ ekiisī lo egbī zuurabahtɔ̄ aābah Jɛhova. Lo ama gbī kɔ i wee yere kara dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄ bara ye baɛloo, nɔ ye Muɛ̄ Ue, sa ɛrɛ biī aāloo zuurabahtɔ̄ a aabah Pya Nɛɛ Kraist a nyim tura. Wo edoo kɔ i aa tɛɛ̄ gbɛnɛ ekwɔ sa doo kɔ i le bu ɛɛbu.—Jem 1:25.

17. E a kuī na i nɔ aāloo taa pya mɛnɛ Juda a?

¹⁷ A ɛrɛ gbɛnɛ-edo nu o dap doo lo enɛ a ɛɛbu sɔ̄ o le zege. E’ɛma akiiloo Jɛhoash, Uzia, le Josaia tɔgɛ kɔ pya zege dap su suānu saŋɛ lenu sa doo nu e’ɛɛrɛbu Jɛhova. Dookɛ̄ i emɔna doo, naale dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄ na lenu edap a siraloo a. Kerewo, i dap nɔ lenu pya mɛnɛ ama bee doo sa lɛɛbaloo ekwɔ ba bee tɛɛ̄. Lo sɔ̄ i tɔɔ̄dum esu ɛɛbu i nua loo.

18. Pya amunu edoba a le bu Baibol na a tɔgɛ kɔ o dum dap kiā leere a? (Ɛpnage foto.)

¹⁸ Kpa Kaɛ aara ue akiiloo dɔɔ̄na pya zege ba bee tɔɔ̄ waɛloo Jɛhova, ɛrɛ ye ewonu, sa muɛ kɛ̄ wa dum kiisī leere doo. Devid bee le ziī aba. Sɔ̄ a bee lege etera, a bee biaɛfii lo etaāŋabah Jɛhova, e sɔ̄ esaa a bee lu mɛnɛ a ye tɔɔ̄nɛ. Bu kaka, a ɛrɛ pya sɔ̄ a bee tɛɛ̄ ekwɔ, kerewo Bari bee ye ɛmadɛɛ̄ nua nɛɛ a bɔloo eture nyiɛ loo. (1 Mɛnɛ 3:6; 9:4, 5; 14:8) Lo o nɔ nu akiiloo Devid, ye edoba eyerebah a nɛ kɔ o taāŋabah Jɛhova bu sīdee a bɔloo eture nyiɛ loo. Ale o dap nɔ nu akiiloo edoba Maak ale Timoti. O muɛ kɔ ba bee taāŋabah Jɛhova aā sɔ̄ ba bee le zege, e Jɛhova bee kiisī lo eyere wa kpotɛ̄; sa nu bee wa lee loo.

19. O dum dap mɛā doodoo wa li deesī?

¹⁹ Kɛ̄ o dum emɛā doo li deesī dap dɛɛa nyɔɔ kɛ̄ o tɔɔ̄dum doo anyaawo. Lo o dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ Jɛhova sa oo nyɔɔnɛ oloo suānu edoo kɔ a baɛ a loo. (Kam 20:24) O dap ɛrɛ ɛɛbu le leelee bu o dum. Nyɛŋiabu kɔ Jɛhova tɔgɛ nia loo nu o ye doo nɛ. Lɔgɔ dɔɔ̄na le sīdee o dap su o dum daānu ee su siātam nɛ o wereloo Tɛ a le li bunyɔɔ naale.