1. Bu mɛ sīdee na emaanyiɛ bee ɛrɛ pah nyɔɔ pya butɔ Josɛf a?

JEKƆB bee wereloo dɛ̄dɛɛ̄ pya ye miɔŋɔ, mɛ a bee wereloo Josɛf a ebee lu 17 zua a ee dɛ̄dɛɛ̄ aba. Pya wuga Josɛf bee doo dogo doodoo wa? Ba bee ye manyiɛ, e lo emaanyiɛ bee doo kɔ ba a baa ye loo. Josɛf naa bee doo lɔgɔ nu a doo kɔ pya ye wuga a baa ye loo. Kerewo, ba bee oo Josɛf nua zooro sa kɔ esah nɛ wa tɛ kɔ gbɛnɛ nam kuɛ bee fɛ ye nwiī ama. Emaanyiɛ bee doo kɔ ba a lap efɛɛloo a bee le wa butɔ sa doo kɔ bu wa tɛ a biira gbɛnɛ.—Jɛn 37:3, 4, 27-34.

2. Dookɛ̄ Pya Galetia 5:19-21 kɔ doo, e na anua emaanyiɛ bee piya a?

² Bu Kpa Kaɛ, emaanyiɛ * le yɛɛ pɔrɔ elap dogo alu “tam namloo” lo edap doo kɔ nɛɛ aa yii bu Buɛ̄-mɛnɛ Bari. (Buū Pya Galetia 5:19-21.) Emaanyiɛ na alu ekatɛ̄ pya elap dogo a le doodoo baaloo, kanakana, le gbɛnɛ saŋ a.

3. E na i kɔ ue nyɔɔ bu lo ekobee ue ama a?

³ Edoba pya wuga Josɛf tɔgɛ kɔ emaanyiɛ dap gbee kaāna gbanialoo sa lap efɛɛloo a le butɔ. Kere adoo ii le edoo nu pya wuga Josɛf bee doo, dɛ̄dɛɛ̄ ii ɛrɛ beenyiɛ alu dag sa naa mmana. (Jer 17:9) Ɛɛ na anua sa pio sɔ̄ i dap manyiɛ pya dɔɔ̄na a. I naa kɔ ue nyɔɔ pio edoba a le bu Baibol lo edap i yerebah nɛ kɔ i suā nu  anua emaanyiɛ dap aakɛ̄ bu i beenyiɛ. Lɛɛ i kɔ nu akiiloo pya nu i doo lo ebe eeba emaanyiɛ sa nyimɛ efɛɛloo.

4. E na anua pya Filistia bee manyiɛ Aizik a?

⁴ Ɛrɛ zɔ. Aizik bee ɛrɛ zɔ, e pya Filistia bee manyiɛ nu Aizik bee ɛrɛ. (Jɛn 26:12-14) Ba bee su esaā zimɛ pya bana maā Aizik wee ibi maā aābu nɛ pya ye naana pee. (Jɛn 26:15, 16, 27) Doodoo pya Filistia, pio nɛɛ anii’ee dap manyiɛ pya dɔɔ̄na nyɔnɛbee ba ɛrɛ zɔ wa ee. Naale aba bee ba gbī e’ɛrɛ nu a le bah pya dɔɔ̄na, mɛ ba kɛɛrɛ nage kɔ nu a le bah pya dɔɔ̄na naa bɔ wa loo.

5. E na anua pya zaāsī yigabari bee manyiɛ Jizɔs a?

⁵ Sɔ̄ alu ewereloo ziī nɛɛ. Pya zaāsī yigabari pya Juu bee manyiɛ Jizɔs nyɔnɛbee pya nɛɛ bee ye wereloo kaāna. (Mat 7:28, 29) Jizɔs bee yira dɔ Bari, e a bee tɔgɛ kaka ue. Kerewo, pya zaāsī yigabari ama bee kɔ esah loo Jizɔs lo egbee ye bee. (Maak 15:10; Jɔn 11:47, 48; 12:12, 13, 19) E na i dap nɔ aāloo e’ɛma ama a? I ɛrɛ ebebe loo ɛrɛgeba nu edoo kɔ i manyiɛ pya dɔɔ̄na nyɔɔ wa le le elap dogo le nyɔɔbee pya wuga a le bu bɔŋanaloo were wa loo. Taāwo, i piiga lo enɔ wa le elap dogo.—1 Kɔr 11:1; 3 Jɔn 11.

6. Bu mɛ sīdee na Diɔtrifis bee tɔgɛ kɔ a ɛrɛe emaanyiɛ a?

⁶ Dɔtam bu bɔŋanaloo. Bu tua sɔ̄ o’oo tup zua a, Diɔtrifis bee manyiɛ pya a gaa bee zaāsī bɔŋanaloo pya Nɛɛ Kraist. A bee gbī “esu ye loo nua nɛɛ tɛ-sī” yɛɛ pya a le bu bɔŋanaloo, nyɔɔwo a bee kɔ pɔrɔ ue lo egbee bee nɛɛ lɛɛratam Jɔn le pya dɔɔ̄na wuga a ɛrɛ dɔtam bu bɔŋanaloo. (3 Jɔn 9, 10) Kere ii doo nu Diɔtrifis bee doo, i dap bɔātɛ̄ emanyiɛ ziī i wuga bu yira nyɔɔbee a ɛrɛ dɔtam lo i kɛɛrɛ kɔ i bee ɛrɛe, eetɔɔ̄ na sɔ̄ i kɛɛrɛ kɔ i nyim e tura ye bee ale kɔ i lee e ye ee.

7. Amunu pah na emaanyiɛ i dap ɛrɛ nyɔɔ a?

⁷ Emaanyiɛ le doodoo piya ebie. Aba sɔ̄ emaanyiɛ bɔātɛ̄ sā li bu i beenyiɛ, dap aga elɛa bu. Emaanyiɛ wee nyimɛ pya dɔɔ̄na pɔrɔ elap dogo, doodoo wiibu, eeloo nɛ nyɔɔ le gbī nu elee loo aba ɔɔ. Emaanyiɛ dap doo kɔ i aa ɛrɛ pya elap dogo a le doodoo wereloo, toesaɛ̄, le fɛgɛ dogo. Aba sɔ̄ i muɛ̄ kɔ emaanyiɛ e’ina gaa i si mɛɛ̄ bu beenyiɛ, a bɔloo kɔ i lubara lɛɛ. Bu mɛ sīdee na i dap bebe loo emaanyiɛ a?

8. Pya amunu elap dogo na edap doo kɔ i bebe loo emaanyiɛ a?

⁸ I dap be eeba emaanyiɛ tɛ̄maloo e’ɛrɛ elap dogo kumalookɛ̄ le doo kɔ nu i ɛrɛ a gbɔɛ̄ i loo. Sɔ̄ i ɛrɛ pya le le elap dogo ama, ii le e’ɛrɛ emaanyiɛ. Kumalookɛ̄ eyerebah i nɛ kɔ i aa kɛɛrɛbu aba ii yeekɛ̄. Nɛɛ a kumalookɛ̄ naa wee kɛɛrɛ kɔ a lee e ee pya dɔɔ̄na. (Gal 6:3, 4) Nɛɛ nu a ɛrɛ ye gbɔɛ̄loo naa wee su aba ɛɛ dooreloo pya dɔɔ̄na. (1 Tim 6:7, 8) Sɔ̄ nɛɛ a kumalookɛ̄ sa nu a ɛrɛ gbɔɛ̄ ye loo muɛ̄ pya dɔɔ̄na a ɛrɛ nu a lee, bu ye wee wa ɛɛ loo.

9. Dookɛ̄ Pya Galetia 5:16 le Pya Filipai 2:3, 4 kɔ doo, e na kaɛ edɔɔ̄ eyerebah i nɛ kɔ i doo a?

⁹ I gbī yerebah a aaloo kaɛ edɔɔ̄ Bari lokwa i dap lɛa dogo emaanyiɛ bu i sa  ɛrɛ elap dogo kumalookɛ̄ le doo kɔ nu i ɛrɛ a gbɔɛ̄ i loo. (Buū Pya Galetia 5:16; Pya Filipai 2:3, 4.) Kaɛ edɔɔ̄ Bari dap i yerebah nɛ kɔ i ɛma ɛp taɛ nu a i le bu beenyiɛ le bu i ekɛɛrɛ. Tɛ̄maloo yerebah Bari, i dap lɛa pɔrɔ ekɛɛrɛ bu sa ɛrɛ ekɛɛrɛ a bɔloo. (Yɔɔ 26:2; 51:10) Naa ɛp edoba Mozis le Pɔɔl, pya nɛɛ ba bee be eeba emaanyiɛ.

10. Amunu kɛ̄tɔɔ̄ na ebee dap doā-ɛp Mozis a? (Ɛp foto a le nyɔɔ eko)

¹⁰ Mozis bee ɛrɛ ekpo ebaɛma bee pya nɛɛ Bari, mɛ a naa bee su wiibu kpeŋa lo dɔtam lɛɛ loo pya dɔɔ̄na. Bu edoba, ɛrɛ sɔ̄ Jɛhova bee su pio ye edɔɔ̄ aāloo Mozis sa su nɛ eku pya kanɛɛ Izrɛl a bee le eyira kpaɛ̄ tɔkpo zɔ̄zɔ̄ŋia. Nwīgbagbara sɔ̄ aā lo sɔ̄, kaɛ edɔɔ̄ bee dɔnage nyɔɔ baɛ pya nɛɛ kanɛɛ a sii ina loo tɔkpo zɔ̄zɔ̄ŋia, e ba bee bɔātɛ̄ ekɔ ue doodoo pya mɔmanudɛɛ̄. E na a bee doo sɔ̄ Joshua bee ye kɔ nɛ kɔ a ɔbɛ baɛ pya lo nɛɛ kanɛɛ a? Mozis naa bee manyiɛ dee Jɛhova bee nɛ baɛ gbara ama. Taāwo, a bee wa nyɔɔnɛ ɛɛŋa loo dee a wa kpaānɛ lo emɔmanudɛɛ̄. (Buā 11:24-29) E na i dap nɔ aāloo Mozis a?

11. Bu mɛ sīdee na pya kanɛɛ enɔ Mozis a?

¹¹ Lo o lu nɛɛ kanɛɛ, ebee luge ekɔ a nɛ kɔ o kpɔā dɔɔ̄na nɛɛ kɔ a kuūdɛɛ̄loo ziī dɔtam bu bɔŋanaloo a wee a nia gbɛnɛ ni? Bu edoba, dap lu kɔ sere enɔānu Tɔ Baɛloo ziī ziī kaɛ wee a nia gbɛnɛ. Mɛ lo o kumalookɛ̄ doodoo Mozis, bɔɔ naale e’aa a lo alu ekɔ o kpɔā dɔɔ̄na wuga nɛɛdam lokwa sɔ̄ sɔ̄ gaa kiisī a dap aabaloo lo dɔtam. Taāwo, o ɛrɛ ɛɛbu lo ekpɔā lo wuga nɛɛdam.

12. Bu mɛ sīdee na gbɛnɛ-edo pya Nɛɛ Kraist gaa tɔgɛ ɛɛbu le kumalookɛ̄ ani?

¹² Kɛɛrɛbu dɔɔ̄na kɛ̄tɔɔ̄ booboo pya wuga nɛɛdam ba e’ana gaa kpesī ama. Bu booboo zua, ba esiatam doodoo nɛɛ a gaa kuūdɛɛ̄loo eku pya kanɛɛ. Mɛ sɔ̄ ba elua 80 zua ba wee lɛa lo dɔtam bah. Pya kuūdɛɛ̄loo sɛkiut ba elua 70 zua wee lɛa wa dɔtam bah sa su baɛbah suā ɛrɛgeba dɔɔ̄na esiatam alu enɛ wa. E bu pio zua lo, pio pya a wee sitam Bɛtɛl tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ nyɔuwe ebɔā nagetɛ̄ wa aā esiatam kɛ̄ a naale Bɛtɛl. Pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa ba yira agɛrɛ ama naa wee ɛrɛ saŋ pima pya a gaa sikɛ̄ kuūdɛɛ̄loo wa dɔtam.

13. E na anua Pɔɔl ebee dap manyiɛ 12 pya nɛɛ lɛɛratam a?

¹³ Nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl bee tɔgɛ nage kɔ a ɛrɛe ɛɛbu le kumalookɛ̄. A naa bee iye kɔ emaanyiɛ a aakɛ̄ ye bu. A bee su e’agaloo zuema ue, mɛ a bee kumalookɛ̄ kɔ: “Mda lu nwīgbagbara a kii kɛ̄ yɛɛ pya nɛɛ lɛɛratam, e mm bɔloo ekue mɛ nɛɛ lɛɛratam.” (1 Kɔr 15:9, 10) 12 pya nɛɛ lɛɛratam bee le loo Jizɔs bu ye esiatam a nyɔɔ kɛnɛkɛ̄, mɛ Pɔɔl naa bee lu Nɛɛ Kraist mmɛ sɔ̄ Jizɔs u sa aanage kɛ̄ bu luh. Kere a bee sikɛ̄ lu etubo ye baloo nua “nɛɛ lɛɛratam nɛ pya dɔɔ̄na buɛ̄,” keebee dee lo ele yɛɛ lo 12 pya nɛɛ lɛɛratam a naa bee kpaā nɛ Pɔɔl. (Rom 11:13; Doonu pya Nɛɛ lɛɛratam 1:21-26) Taā Pɔɔl manyiɛ pya lo 12 nɛɛ ama le gbanialoo ba bee ɛrɛ kumaloo Jizɔs, a bee ɛrɛ ɛɛbu loo ye dɔtam.

14. E na i doo lo i kumalookɛ̄ sa doo kɔ nu i ɛrɛ a gbɔɛ̄ i loo a?

¹⁴ Lo i kumalookɛ̄ sa doo kɔ nu i  ɛrɛ a gbɔɛ̄ i loo, i le doodoo Pɔɔl sa nɛ enwadɛɛ̄ pya Jɛhova etubobaloo. (Doonu pya Nɛɛ lɛɛratam 21:20-26) A etubobaloo pya kanɛɛ kɔ ba a zaāsī bɔŋanaloo pya Nɛɛ Kraist. Kaɛlɛɛ kɔ ba naa mmana, Jɛhova ɛp wa nua “dɔɔ̄nu” bu nɛɛ. (Ɛfɛs 4:8, 11) Sɔ̄ i nɛ enwadɛɛ̄ pya alu etubobaloo ama sa su wa zuurabahtɔ̄ bu kumalookɛ̄, i tɔɔ̄ waɛloo Jɛhova sa nyɔɔnɛ pya i wuga bu yira tɔɔ̄ bu efɛɛloo.

15. E na alu ebɛɛ̄ kɔ i doo a?

¹⁵ Ii le e’ɛrɛ efɛɛloo lo i manyiɛ pya dɔɔ̄na. I ɛrɛ elɛa emaanyiɛ bu i beenyiɛ sa ii le edoo kɔ pya dɔɔ̄na a ma i nyiɛ. I ɛrɛ edoo pya nu a kuī ama lo i gbī egbaɛ̄tɔ̄loo lok Jɛhova a kɔ i “nyɔɔnɛ nu efɛɛloo le wuwu ziī yira.” (Rom 14:19) Taɛ e na i dap doo lo eyerebah nɛ pya dɔɔ̄na kɔ ba a be eeba emaanyiɛ a, e bu mɛ sīdee na i dap nyimɛ efɛɛloo a?

16. I yerebah nɛ pya dɔɔ̄na kɔ ba a bebe loo emaanyiɛ doodoo wa?

¹⁶ I elap dogo dap ɛrɛ kaāna pah nyɔɔ pya dɔɔ̄na. Nyɔuwe ama gbī kɔ i “ɛɛŋa” loo pya nu i ɛrɛ. (1 Jɔn 2:16) Mɛ elap dogo ama nyimɛ emaanyiɛ. I dap doo kɔ pya dɔɔ̄na aa i manyiɛ lo ii wa bialoo kɔ pya nu i ɛrɛ ale pya nu i nɔɔ̄ lo eyaɛ nɛ. Dɔɔ̄na sīdee ii le enyimɛ nage emaanyiɛ na tɛ̄maloo ekuūnadɛɛ̄ bu i  esiatam bu bɔŋanaloo. Lo i bialoo wee kɔgara pya nu i para edoo, i doo kɔ pya nɛɛ a ma i nyiɛ. Bu kiiyasī, sɔ̄ i tɔgɛ nia bu pya dɔɔ̄na sa tɔgɛ nia loo nu ba doo, i yerebah wa nɛ kɔ loo wa a sukɛ̄ sa i nyimɛ efɛɛloo le gbaaloo a le bu bɔŋanaloo.

17. E na pya wuga Josɛf bee doo a, e e na anua a?

¹⁷ I dap be eeba emaanyiɛ. Naa sikɛ̄ kɛɛrɛbu edoba pya wuga Josɛf. Sɔ̄ gbɛnɛ-edo zua etɛ̄na aā sɔ̄ ba bee tɔg Josɛf, ba bee ye muɛ̄ bie Ijipt. Lɛɛ Josɛf gae doo kɔ pya ye wuga a suā ye loo, a bee wa ɛma ɛp lo esuā sɛh ba ekiiya ge naa e. A bee wa nɛ nuede e a bee nɛ lo gbɛnɛ ye nwīgbagbara wuga Bɛnjamin. (Jɛn 43:33, 34) Kerewo, pya ye wuga naa bee doo lɔgɔ nu a tɔgɛ kɔ ba mae nyiɛ Bɛnjamin. Taāwo, ba bee tɔgɛ kɔ ba wereeloo wa wuga le wa tɛ, Jekob. (Jɛn 44:30-34) Nyɔɔbee pya wuga Josɛf naa ɛrɛna emaanyiɛ a, bee dap doo kɔ efɛɛloo a sikɛ̄ le wa butɔ. (Jɛn 45:4, 15) Bu aba sīdee ama, lo i lɛa emaanyiɛ bu i, i yerebah lo esere efɛɛloo bu i tɔ le bu bɔŋanaloo.

18. Dookɛ̄ kpa Jemes 3:17, 18 kɔ doo, e na esira lo i nyimɛ efɛɛloo a?

¹⁸ Jɛhova gbī kɔ i bebe loo emaanyiɛ sa sere efɛɛloo. I ɛrɛ epiiga lo edoo baɛ nu ama. Dookɛ̄ i enɔā bu ekobee ue ama doo, i ɛrɛ taɛ emaanyiɛ. (Jem 4:5) E pya nɛɛ a i tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ ɛrɛ nage taɛ emaanyiɛ. Mɛ lo i kumalookɛ̄, doo kɔ nu i ɛrɛ a gbɔɛ̄ i loo, sa tɔgɛ nia, ii le e’ɛrɛ emaanyiɛ. Taāwo, i yerebah lo esere efɛɛloo lo edap mum bee kaāna dogo.​—Buū Jemes 3:17, 18.