PYA Hibru a bee le bu Buɛ̄ A Bee Lu Eyira Yii Loo wee buū kɔ zua bɔātɛ̄ sɔ̄ yii wii le foh nu bɔātɛ̄, e lo sɔ̄ ama na alu Ɛrɛnia Enɔɔ̄ ale Lop Enɔɔ̄ bu ilii buū enɔɔ̄ anii’ee a.

Pya nɛɛ wee buū buā biradee a le bu ziī ziī enɔɔ̄ dɛɛa nyɔɔ ziī ziī sɔ̄ enɔɔ̄ sira, lo alu yira 29 ale 30 biradee. E ba wee su zue buŋa zua. Kerewo, zua alu ebuū dɛɛa nyɔɔ ziī ziī sɔ̄ enɔɔ̄ sira wee kpuria ee lo alu esu zue buŋa. Nyɔɔwo, a bee lu ebɛɛ̄ kɔ alu e’ɛrɛ pio sīdee buū nu lo edap doo kɔ baɛ sīdee alu ebuŋa zua ama alu aba etɛɛ̄nɛ. Lo ama dap lu edoo tɛ̄maloo esu pio biradee yere nyɔɔ buā biradee a le bu ziī zua ale tɛ̄maloo esu ziī enɔɔ̄ yereloo buā enɔɔ̄ a le bu ziī zua, doodoo susu lo enɔɔ̄ gbaloo lo zua esaa etah a, lɛɛ aā zua gae bɔātɛ̄. Kɛ̄ alu ebuū nu doo ama doo kɔ buā biradee le enɔɔ̄ a le bu ziī ziī zua a gbaaloo sɔ̄ foh nu ale sɔ̄ gbīnu aā wii.

Kerewo, bu dee Mozis, sɔ̄ pya nɛɛ Bari gaa buū biradee le enɔɔ̄ a ɛrɛ nu edoo kiiloo wa taāŋabah, Bari bee wa kɔ nɛ kɔ ba a buū enɔɔ̄ Abib [Nisan] nua tua enɔɔ̄ bu zua. E enɔɔ̄ Abib [Nisan] ama na alu Taa Enɔɔ̄ ale Nia Enɔɔ̄ bu ilii buū nu anii’ee a. (A’aa 12:2; 13:4) Ziī doonu a wee sudɔ bu enɔɔ̄ ama na doonu gbī nu aā wii lo kpakpaa barley.—A’aa 23:15, 16.

“Ziī gbara enɔā gbɛnɛ kpa lo ye bee kura Emil Schürer kɔ bu ye kpa a kura The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ, (175 B.C.–A.D. 135) kɔ: “A bee waɛ esuā sɔ̄ alu ebɛɛ̄ ale sɔ̄ a naa lu ebɛɛ̄ lo esu ziī enɔɔ̄ gbaloo buā enɔɔ̄ a le bu ziī zua.” A bee kɔnage kɔ: “Doonu Tɛɛ̄-yee ɛrɛ elu edoo sɔ̄ enɔɔ̄ ekpugereloo bu Enɔɔ̄ Nisan (14 Nisan). A ɛrɛ ziī biradee lo ye sɔ̄ ɛɛdee le ye sɔ̄ uunɛ wee lu kunakuna, lo a wee sira bu sɔ̄ zue, e lo doonu wee ɛrɛ esudɔ sɔ̄ biradee ama etɛ̄na . . . Nyɔɔwo, lo alu kɔ sɔ̄ zua esaa etah na alu esuā kɔ doonu Tɛɛ̄-yee edɔ lɛɛ a gae lu biradee lo ye sɔ̄ ɛɛdee le sɔ̄ uunɛ wee lu kunakuna a, nu a wee lu edoo na susu ziī enɔɔ̄ gbaloo buā enɔɔ̄ a le bu lo zua esaa etah a, sa wo wee doo kɔ lo enɔɔ̄ alu esu gbaloo ama alu lo [eree 13] enɔɔ̄ bu lo zua esaa etah a, lɛɛ enɔɔ̄ Nisan gae bɔātɛ̄ bu lo aā zua.”

Pya Ekeebee Jɛhova wee su sīdee buū nu ama daānu sɔ̄ ba gaa gbī taɛ biradee lo Doonu Nuede Loo Uunɛ Nɛɛ-a-i-ɛrɛ edɔ, lo a wee sudɔ bu sɔ̄ zue sa dɔ zɔ̄ŋiādɛɛ̄ 14 Nisan bu kalɛnda pya Hibru. Wee lu ebagara doo kɔ yube bɔŋanaloo Pya Ekeebee a le tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ nyɔuwe a suā biradee lo doonu esudɔ lɛɛ a gae lu lo dee. *

Mɛ pya Hibru wee tɛɛ̄ doodoo wa suā sɔ̄ ziī enɔɔ̄ etah le sɔ̄ lo dɔɔ̄na ebɔātɛ̄ ni? Nii’ee, o dap aadee ɛp eba kalɛnda ale lo kalɛnda a le bu o fon. Kerewo, a naa wee aadee waɛ doo wo bu sɔ̄ Baibol.

Bu dee Nɔa, a wee lu ebuū kɔ ziī ziī enɔɔ̄ ɛrɛ 30 biradee a ye le bu. (Jɛn 7:11, 24; 8:3, 4) Sɔ̄ sɔ̄ aa kiisī, bu buū nu pya Hibru, a naa bee luna ebuū kɔ ziī ziī enɔɔ̄ ɛrɛge e’ɛrɛ 30 biradee a le bu. Pya Hibru wee buū kɔ enɔɔ̄ bɔātɛ̄ aba sɔ̄ ba dapge muɛ aā enɔɔ̄ a sira sī bunyɔɔ. E aā enɔɔ̄ ama wee sira sɔ̄ 29 ale 30 biradee etɛ̄na aā sɔ̄ lo dɔɔ̄na enɔɔ̄ bee sira.

A ɛrɛ sɔ̄ Devid le Jonatan bee kɔ nu akiiloo aā enɔɔ̄ kɔ: “Ɛp, nyɔ’ee li na aā enɔɔ̄ a.” (1 Sam 20:5, 18) Nyɔɔwo, a bee bee kɔ yira bu 11 sɔ̄ o’oo tup zua B.C.E. a, ebee lu esuā sɔ̄ ziī ziī enɔɔ̄ ebɔātɛ̄ lɛɛ lo enɔɔ̄ gae bɔātɛ̄. Kerewo, nɛɛ Izrɛl edap tɛɛ̄ doodoo wa suā dee aā enɔɔ̄ ebɔātɛ ni? Ziī nu a wee wa nɛ pio yereue akiiloo na ziī kpa pya Juu a kura Mishnah lo ba wee ɛm pya wa lok le wa doonu bu. A doo kɔ i suā kɔ sɔ̄ pya Juu e’aara kɛ̄bah aa li Babilɔn, bɔŋanaloo pya biaɛ (lo a le gbɛnɛ tɔ biaɛ pya Juu) bee lenage lo eyerebah doo kɔ ba a dap suā buū nu akiiloo sɔ̄ enɔɔ̄ ebɔātɛ̄ ama. Pya Juu wee ɛrɛ wa doonu bu ɛrɛba keekee enɔɔ̄. E bu lo ɛrɛba keekee enɔɔ̄, pya biaɛ ama wee gbaa zɔ̄ŋia nyɔɔ lo eree 30 biradee bu ziī ziī pya lo enɔɔ̄. A bee le pya biaɛ ama na a wee yerebah doo kɔ ba a suā dee aā enɔɔ̄ ebɔātɛ̄ a. Mɛ pya biaɛ ama wee tɛɛ̄ doodoo wa suā ni?

Wee lu ekɔ pio pya nɛɛdam a yira nyɔɔ keekee egu a le tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ Jerusalɛm lo e’ɛp sī-dee uunɛ, lokwa ba muɛ taɛ dee aā enɔɔ̄ ebɔātɛ̄ esira. Aba sɔ̄ ba muɛ, ba wee nwaabah doo kɔ pya biaɛ a le gbɛnɛ tɔ biaɛ pya Juu a suā. E aba sɔ̄ pya biaɛ ama edaā aānu gbɛnɛ-edo aba kɔ aā enɔɔ̄ esira sī bunyɔɔ, ba wee kɔ siā nɛ dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ kɔ dɔɔ̄na enɔɔ̄ ebɔātɛ̄. Mɛ lo alu kɔ ziiboo ale tɔ̄dee naa yiga kɔ  pya nɛɛ a wee yira nyɔɔ egu ama a muɛ sɔ̄ lo enɔɔ̄ sira sī bunyɔɔ ni a? Nu ba wee doo na lo e’aadee kɔ siā kɔ lo enɔɔ̄ ɛrɛ 30 biradee, sa a dap lu ebɔātɛ̄ buū dɔɔ̄na enɔɔ̄.

Lo kpa a kura Mishnah baatɛ̄ kɔ bɔŋanaloo tɔ biaɛ pya Juu wee kwa miā nyɔɔ Kpokɛ̄ Olive a le waɛ kpaɛ Jerusalɛm lo ekɔ siā kɔ aā enɔɔ̄ ebɔātɛ̄. A wee lunage ekwa miā ama nyɔɔ pya dɔɔ̄na nwīkpokɛ̄ a le tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ Izrɛl lokwa dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ dap suā kɔ aā enɔɔ̄ ebɔātɛ̄. E sɔ̄ esaa, a wee lu eyere pya lɛɛratam kɔ ba a yaari lo yereue. Nyɔɔwo, lo ama wee doo kɔ dɛ̄dɛɛ̄ pya Juu a le Jerusalɛm, le pya lo a legara keekee kɛ̄ a le Izrɛl, gbaānageloo pya Juu a le dɔɔ̄na buɛ̄ a suā kɔ aā enɔɔ̄ ebɔātɛ̄. Wo wee doo kɔ dɛ̄dɛɛ̄ aba a dap gbaa doo wa keekee doonu aba ziī sɔ̄.

Ekpo a le kɛɛ̄ ama dap a yerebah nɛ lo edābeeloo kɛ̄ pya Hibru wee buū ziī ziī eku sɔ̄ doo, le kɛ̄ ba wee buūnage enɔɔ̄ le ziī ziī sɔ̄ ba wee ɛrɛ wa doonu doo.