1. Gbɛnɛ-edo nɛɛ doo dogo kiiloo suānu a aabu Baibol doodoo wa anii’ee? (Kam 1:20, 21)

 BU GBƐNƐ-EDO barasī, a wee lu emuɛ pya zue ue Buɛ̄-mɛnɛ ba le nyɔɔ dee aa su ɛɛbu nɛā kpa pya a gaa tɛɛ̄. O ebee zuege ue bu sīdee a kpeloo ama ni? Lo o ebee doo wo, baɛbaɛ beenyiɛ naale loo kɔ o ebee dap kɛɛrɛ nu akiiloo ue a tɔɔ̄dɔ nu a le bu kpa Kam, lo a kɔ suānu gaa wii kpā nyɔɔ kɛ̄ dee buɛ̄ lokwa pya nɛɛ dap dā ye zuurabahtɔ̄. (Buū Kam 1:20, 21.) Baibol le pya i kpa a baatɛ̄ Baibol aara “kaāna suānu,” lo a le suānu a aabah Jɛhova. Lu ebɛɛ̄ kɔ pya nɛɛ a ɛrɛ suānu ama lokwa ba dap bɔātɛ̄ kiā nyɔɔ dee dum. Bu i wee ɛɛ kaāna sɔ̄ ziī nɛɛ su i kpa. Mɛ a naale dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ na a wee doo wo a. Pio nɛɛ naa gbī esuā nu Baibol tɔgɛ. E pya dɔɔ̄na kɛgɛ i. Ba ɛp kɔ Baibol ɛɛ nama kpa a naa dɔnabiī. Gbaāloo wo, pya dɔɔ̄na bege ue nu Baibol tɔgɛ akiiloo dogo a ɛɛ, sa kɔ pya a nyɔɔnɛ naa lu fɛgɛ sa gbɛ pya dɔɔ̄na. Kerewo, Jɛhova kiisī lo edoo kɔ kaāna suānu a le kɛ̄ nɛ dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ. Bu pya amunu sīdee na a doo wo ani?

2. Mɛ kɛ̄ na i dap ɛrɛ kaāna suānu aā anii’ee a, kerewo ena gbɛnɛ-edo nɛɛ biaɛfii lo edoo a?

² Ziī sīdee Jɛhova doo kɔ i ɛrɛ kaāna suānu na tɛ̄maloo ye Muɛ̄ Ue lo a le Baibol. Ɛrɛgeba nɛɛ dap ɛrɛ lo kpa ama. E pya i kpa a baatɛ̄ pya nu a le bu Baibol ni a? I doo yaa Jɛhova kɔ pya kpa ama le bu nu a eeloo 1,000 muɛ̄ ue. Pya nɛɛ a gbaɛ̄tɔ̄loo, lo a le pya a  buū sa su nu ba nɔ yerebu dogo e’ɛrɛ biī. Kerewo, gbɛnɛ-edo nɛɛ naa gbī egbaɛ̄tɔ̄loo kaāna suānu ama. Ba gbī edɛɛa nyɔɔ wa loo, ale su zuurabahtɔ̄ aābah pya nɛɛ sɔ̄ ba ɛrɛ biaɛfii lo edoo. Ba dapnage i ɛp kumakɛ̄ nyɔɔbee i gbī edoo nu Baibol kɔ. Bu ekobee ue ama, i kɔnia nu anua pya nɛɛ doo dogo doo wo. Kerewo, bu tua dɔ, doraa i kɔnia kɛ̄ i dap ɛrɛ suānu a aabah Jɛhova doo.

3. Ena i ɛrɛ edoo lo e’ɛrɛ kaāna suānu a?

³ Nɛɛ a suānu na nɛɛ a su pya nu a suā biaɛma nu fii bu le sīdee. Kerewo, kaāna suānu eenyɔɔ wo. Baibol kɔ: “Bɔātɛ̄ suānu na bɔɔloo Jɛhova, e suānu lo Nɛɛ Kaɛ na suā bu-kɛ̄-ue.” (Kam 9:10) Nyɔɔwo sɔ̄ i ɛrɛ ziī gbɛnɛ biaɛfii lo edoo, i ɛrɛ enyɔɔnɛ ekɛɛrɛ Jɛhova, lo a le“suānu lo Nɛɛ Kaɛ,” lo ama na i biaɛfii edɛɛa nyɔɔ a. I dap doo wo tɛ̄maloo egbītɛ̄ nu aābu Baibol le pya i kpa a dɛɛa nyɔɔ Baibol. Sɔ̄ i doo wo, i gaa tɔgɛ kɔ i ɛrɛe kaāna suānu.—Kam 2:5-7.

4. Ena anua aba Jɛhova na a i dap nɛ kaāna suānu a?

⁴ Aba Jɛhova na a i dap nɛ kaāna suānu a. (Rom 16:27) Ena anua i dap kɔ suānu aa ye bah a? Tuatua, doodoo Nɛɛ dɛmnu, a suā dɛ̄dɛɛ̄ nu akiiloo pya nu a bee dɛm. (Yɔɔ 104:24) Eree baɛ, Jɛhova tɔgɛ suānu bu dɛ̄dɛɛ̄ nu a doo. (Rom 11:33) Eree taa, zuurabahtɔ̄ Jɛhova wee dɔbiī nɛ ɛrɛgeba pya a su yerebu dogo. (Kam 2:10-12) Lo i gbī e’ɛrɛ kaāna suānu, i ɛrɛ esu pya kaka ue ama yere bu dogo sa doo kɔ a baɛloo i biaɛfii le i dogo.

5. Ena a wee sira sɔ̄ pya nɛɛ naa su Jɛhova nua Nɛɛ kaāna suānu tɛɛ̄ aabah a?

⁵ Gbɛnɛ-edo pya nɛɛ bu nyɔuwe yiga kɔ pya nu alu edɛm lu nyɛŋia loo kɛ̄ ba mɛa doo, kerewo, ba naa yiga kɔ Bari bee dɛm nu. E pya dɔɔ̄na kɔ ba yiga kɔ Bari le, kerewo, ba ɛp kɔ nyɔnyɔɔnɛ pya daakuu Baibol naa dɔna biī sa sagɛ lo edoo nu a wa nia. Ena esira aaloo a? Ekɔ nyɔuwe eleerage nyɔɔbee pya nɛɛ dɛɛa nyɔɔ alaba suānu taā ba nyɔɔnɛ suānu Bari ni? Ba e’ɛrɛge kaāna ɛɛbu ale bɛābu kiiloo deesī ni? Nu i muɛ a gaa sira tɔgɛ i kɔ ue ama lu kaka, lo a kɔ: “Lɔgɔ suānu, lɔgɔ buābee, lɔgɔ bira, naa dap yerebah lo edoo Jɛhova.” (Kam 21:30) Naa ɛp kɛ̄ lo ama tɔgɛ kɔ a bɔloo kɔ i dɛɛa nyɔɔ Jɛhova lo e’ɛrɛ kaāna suānu doo a! Lu nu ekiɛ̄nu kɔ gbɛnɛ-edo nɛɛ naa doo wo. Ena anua a?

6. Dookɛ̄ kpa Kam 1:22-25 kɔ doo, ba mɛɛ na a naa gbī egbaɛ̄tɔ̄ sɔ̄ kaāna suānu wii kpā a?

⁶ Gbɛnɛ-edo nɛɛ naa gbī egbaɛ̄tɔ̄loo kaāna suānu sɔ̄ a gaa “wii gbɛnɛ muɛ̄ kpā nyɔɔ kɛ̄ dee buɛ̄.” Dookɛ̄ Baibol kɔ doo, a ɛrɛ taa eku pya nɛɛ a kiī suānu. Aba wa na: “pya a naa ɛrɛ ekɛɛrɛ,” “pya a kɛgɛ mɔm,” le “pya ezu.” (Buū Kam 1:22-25.) Doo i naa ɛp pya nu a doo kɔ pya nɛɛ ama a kiī suānu Bari le nu i doo lokwa ii wa bee.

7. Ena anua pio nɛɛ biaɛfii lo ekiisī lo elu “pya a naa ɛrɛ ekɛɛrɛ” a?

⁷ “Pya a naa ɛrɛ ekɛɛrɛ” na pya a yiga dɛ̄dɛɛ̄ nu, pya a waɛ ekiira ale dadag wa. (Kam 14:15) Gbɛnɛkpo sɔ̄ i wee zɔ̄ŋia pya a le doo wo sɔ̄ i le uwe zue  ue. Bu edoba, naa kɛɛrɛbu gbɛnɛ-edo miliɔn pya elua edag tɛ̄mabah pya zaāsī yigabari le pya a gaa bɛɛ. A ɔbɛ pio nɛɛ sɔ̄ ba muɛ kɔ pya a le doo wo na a wa dag a. Mɛ pya alu ekɔ bu kpa Kam 1:22 ama, biaɛfii lo ekiisī lo elu pya a naa ɛrɛ ekɛɛrɛ nyɔɔbee a nia wa doo wo. (Jer 5:31) A nia wa lo edoo nu a wa taɛ, sa ba naa gbī enɔ nu Baibol kɔ ale gbaɛ̄tɔ̄loo pya ye lok. Gbɛnɛ-edo nɛɛ ɛrɛ ekɛɛrɛ bee ziī wa a wee yigabari a tɔɔ̄ Quebec li Canada, lo a bee kɔ nɛ ziī nɛɛ Ekeebee a bee ye inaloo kɔ: “Lo pya i gbɛnɛ nɛɛ tɔbari dag i, naa kuu i, a bia wa bah!” Bu kaka, ii gbī ebee pya a lɛɛbaloo kɔ alu edage wa!—Kam 1:32; 27:12.

8. Ena eyerebah i nɛ kɔ i ɛrɛ kaāna suānu a?

⁸ A lee kɔ Baibol yere i mɛm loo kɔ i aa lu pya a naa ɛrɛ ekɛɛrɛ, mɛ i lu ‘kanɛɛ bu i ekɛɛrɛ.’ (1 Kɔr 14:20) I ɛrɛ kaāna suānu sɔ̄ i su ue a le bu Baibol yerebu dogo. Kinakina i muɛ kɛ̄ pya zuurabahtɔ̄ Baibol i dap yerebah nɛ kɔ i aa yii bu taāŋa sa biaɛfii nu bu sīdee suānu le loo doo. Elee i ɛp kɛ̄ i aa doo lo ama doo. Lo i e’ina gaa nɔ Baibol sa si enɔānu bu pio sɔ̄ lo, i dap bip aba ii nu anua i sii kiī loo nɛ Jɛhova sa liamaā. Lo i eliamaā, ekɔ i gaa nyimge kiisī doodoo nɛɛ a gaa zue le yereue sa tɔgɛ nu ni? Ekɔ pya biaɛfii i doo tɔgɛge kɔ i gaa su pya nu i nɔ aābu Baibol yerebu dogo ni? I tɔgɛge dogo Nɛɛ Kraist sɔ̄ i gaa nyɔɔnɛ pya dɔɔ̄na danianu ni? Lo i muɛ kɛ̄ a bɔloo kɔ i kwabaloo, dooraa mɛ i su zuurabahtɔ̄ Jɛhova lo a wee ‘nɛ suānu pya a naa ɛrɛ ekɛɛrɛ.’—Yɔɔ 19:7.

9. Mɛ sīdee na “pya a kɛgɛ mɔm” tɔgɛ kɔ ba kiīe suānu a?

⁹ Eree baɛ eku pya a ɛp suānu Bari tɛrɛ na “pya a kɛgɛ mɔm.” Pio sɔ̄ i wee zɔ̄ŋia pya a le doo wo bie uwe zue ue. A wee wa nia ekɛgɛ pya dɔɔ̄na. (Yɔɔ 123:4) Baibol bee i zuurabahtɔ̄ kɔ bu kpɛdumɛ dee, pya kɛgɛ mɔm ekuīkpo. (2 Pit 3:3, 4) Pya nɛɛ anii’ee naa gbaɛ̄tɔ̄loo zuurabahtɔ̄ a aabah Bari, dookɛ̄ dam pya miɔŋɔ nɛɛwa Lot bee doo. (Jɛn 19:14) Gbɛnɛ-edo nɛɛ kɛgɛ pya a doo nu Baibol kɔ. Nu a zū pya kɛgɛ mɔm kɔ ba a doo wo na bee ba gbī e “nyɔɔnɛ nyɔɔ wa dee enwadɛɛ̄ Bari naale loo.” (Jud 7, 17, 18) Naa ɛp kɛ̄ nu Baibol kɔ kiiloo pya kɛgɛ mɔm bɔloo pya anna yira le pya a kiī Jɛhova doo a!

10. Dookɛ̄ alu ekɔ bu kpa Le-yɔɔ 1:1 doo, mɛ sīdee na ii le ebee pya kɛgɛ mɔm a?

¹⁰ Bu mɛ sīdee na i dap kpega i loo lokwa ii bee pya kɛgɛ mɔm a? Ziī nu i dap doo na lo ekpoora loo lɛɛloo pya a ɛrɛ elap dogo kpɛakpɛa loo dɛ̄dɛɛ̄ nu. (Buū Le-yɔɔ 1:1.) Lo ama kura kɔ ii le egbaɛ̄tɔ̄ ale buū ɛrɛgeba nu a aabah pya anna yira. A lee i nwaɛ̄dɛɛ̄, lokwa ii bɔātɛ̄ ɛrɛ elap dogo kpɛakpɛa sa ɛrɛ baɛbaɛ beenyiɛ kumaloo Jɛhova le leredeebah i ɛrɛ aābu bɔŋanaloo. Lokwa ii doo wo, i dap bip aba ii kɔ: ‘Ekɔ m wee bialoo kɔ ue a naa bɔloo sɔ̄ alu ekɔ i doo ziī aā nu ale sɔ̄ alu ebaatɛ̄ nu bu aā sīdee ni? M wee bialoo gbī ekwɔ muɛ loo pya a gaa zaāsī bu bɔŋanaloo ni?’ Lo i nwaabah kwabaloo pya nu ama, bu Jɛhova e’ɛɛ i loo.—Kam 3:34, 35.

11. “Pya ezu” ɛp pya daakuu Jɛhova doodoo wa?

¹¹ Eree taa eku nɛɛ a kiī suānu na  “pya ezu.” Ba lu pya ezu nyɔɔbee ba naa gbī egbaɛ̄tɔ̄loo lok Bari akiiloo tɔɔ̄dum a ɛɛ. Ba doo nu ba kɛɛrɛ kɔ a lee bu wa baɛ dɛɛ̄. (Kam 12:15) Pya a le doo wo, kiī Jɛhova alu Nɛɛ suānu tɛɛ̄ aabah. (Yɔɔ 53:1) Sɔ̄ i wa zɔ̄ŋia bie uwe zue ue, ba wee i nwaabah gbɛ nyɔɔbee i nyɔɔnɛ pya daakuu Baibol. Kerewo, ba naale edap i yerebah nɛ kɔ i tɔɔ̄dum a lee. Baibol kɔ: “Suānu eenyɔɔ nɛɛ ezu; a naa dap kpaāna ye egā loo nudee.” (Kam 24:7) Pya ezu naa dap i nɛ lɔgɔ kaāna zuurabahtɔ̄ suānu le loo. Nu anua a lo Jɛhova zuura i bah tɔ̄ kɔ “kiiya aa sī nɛɛ ezu”!—Kam 14:7.

12. Ena eyerebah i nɛ kɔ i aa doo dogo bee pya ezu a?

¹² Ii le doodoo pya a naa gbī esu zuurabahtɔ̄ a aabah Bari. Taāwo, a nia i lo enyɔɔnɛ pya daakuu Jɛhova akiiloo tɔɔ̄dum a ɛɛ. I dap agɛrɛtɛ̄ wereloo ama tɛ̄maloo esu biī i ɛrɛ sɔ̄ i ye gbaɛ̄tɔ̄loo dooreloo nu esira sɔ̄ ii ye gbaɛ̄tɔ̄loo. Kɛɛrɛbu taāŋa a wee siraloo pya nɛɛ a kiī zuurabahtɔ̄ Jɛhova suānu le loo. Lɛɛ o ɛp kɛ̄ o dum lee doo nyɔɔbee o gbaɛ̄tɔ̄loo lok Bari.—Yɔɔ 32:8, 10.

13. Ekɔ Jɛhova su bah ekpo i aā kɔ i gbaɛ̄tɔ̄loo ye zuurabahtɔ̄ ni?

¹³ Jɛhova doo kɔ ye suānu a le kɛ̄ nɛ dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ, mɛ a naa su bah ekpo aā lɔgɔ nɛɛ kɔ a su lo suānu. Kerewo, a baatɛ̄ nu esiraloo pya nɛɛ a naa gbaɛ̄tɔ̄loo ye zuurabahtɔ̄ suānu le loo. (Kam 1:29-32) Pya a naa gbī egbaɛ̄tɔ̄loo Jɛhova “gaa le de beete loo wa dee.” Sɔ̄ sɔ̄ aa kiisī, wa sīdee tɔɔ̄dum enua wa taāŋa le ezialoo loo, sa bu kpɛdumɛ ba e’ɛrɛ gbeerasī. Kerewo, lu eyira yii nɛ pya a su zuurabahtɔ̄ Jɛhova yerebu dogo kɔ: “Nɛɛ a mɛ gbaɛ̄tɔ̄loo gaa le tɔɔ̄ leere, sa gaa le ɛrɛ efɛɛloo, sa naa ɛrɛ bɔɔ loo pɔrɔ.”—Kam 1:33.

14-15. Ena i nɔ aābu kpa Kam 4:23 a?

¹⁴ I wee ɛrɛ biī dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄ i su zuurabahtɔ̄ suānu le loo a aabah Bari yerebu dogo. Dookɛ̄ i enɔā doo, Jɛhova edora kɔ a waɛloo dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ lo e’ɛrɛ zuurabahtɔ̄ suānu le loo ama. Bu edoba, bu kpa Kam, a nɛ i zuurabahtɔ̄ lo a dap yerebah nɛ i dum dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄ lo i su yerebu dogo. Doraa i naa ɛp nia aba yɛɛ pya zuurabahtɔ̄ suānu le loo ama.

¹⁵ Kpega o beenyiɛ a tɔɔ̄dɔ nu. Baibol kɔ: “Sere o beenyiɛ tɛ̄maloo tɔɔ̄baɛ; nyɔnɛbee loo ye na dɛ̄dɛɛ̄ ezi maā dum bu aa a.” (Kam 4:23) Naa kɛɛrɛ nu alu ebɛɛ̄ kɔ i doo lo ekpega kasī i beenyiɛ.  Alu ebɛɛ̄ kɔ i de le nuede, laɛgɛloo bu sīdee a bɔloo sa tɔɔ̄ le dum. I doonage nu a bee wo lo ekpega i beenyiɛ a tɔɔ̄dɔ nu. I wee nɔ Muɛ̄ Ue Bari ziī ziī biradee. I wee kpɛ̄naloo, si enɔānu Pya Nɛɛ Kraist sa su dɔ bu. I wee ɛrɛ e’agaloo sɔ̄ i piiga lo ezue ue dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄. E i wee kiī nu edoo kɔ i ɛrɛ pɔrɔ elap dogo tɛ̄maloo ekpoora loo lɛɛ loo ɛrɛgeba nu egbee i ekɛɛrɛ, doodoo nu si ee a tɔgɛ dum a naa ɛɛ le yii pɔrɔ gbo.

16. Ena anua kpa Kam 23:4, 5 dɔbiī i nɛ kaāna anii’ee a?

¹⁶ Doo lo nu o ɛrɛ a gbɔɛ̄loo. Baibol zuura i bah tɔ̄ kɔ: “O aa piaga loo ɛrɛ zɔ. . . . Sɔ̄ o su baɛ o dɛɛ̄ ye dɛrɛ loo, a naale le; nyɔnɛbee bu bugere a su laba nɛ ye loo sa pɛɛ doodoo goh kpesī bunyɔɔ.” (Kam 23:4, 5) Zɔ bu namloo naa wee bia mmɛ deedee. Kerewo, pya mɛnɛ le pya kporo le aa piaga lo e’ɛrɛ kpugi anii’ee. Nu anua gbɛnɛkpo sɔ̄ ba wee doo nu a wa gbee bee, gbee gbanialoo ba ɛrɛ kumaloo pya dɔɔ̄na sa gbeenage wa kɛ̄tɔɔ̄ nwanaloo lo. (Kam 28:20; 1 Tim 6:9, 10) Bu sīdee alu kee, suānu yerebah i nɛ kɔ i ɛp kpugi bu sīdee a kuūnadɛɛ̄. Lo ama kpega i lɛɛloo emaānyiɛ sa doo kɔ nu i ɛrɛ a gbɔɛ̄ i loo sa i ɛrɛ ɛɛbu.—Eklis 7:12.

17. I doodoo wa ɛrɛ “edɛm a ɛrɛ suānu,” dookɛ̄ alu e’ɛm doo bu kpa Kam 12:18?

¹⁷ Dasī ɛrɛ ekɛɛrɛ lɛɛ o gae kɔ ue. Lo ii nwaɛ̄dɛɛ̄, i dap kɔ pya ue a ziloo nɛɛ kaāna. Baibol kɔ: “Ue a naa ɛrɛ ekɛɛrɛ le doodoo uŋi gɛ̄ nɔ̄, mɛ edɛm a ɛrɛ suānu nua bobo.” (Kam 12:18) I yerebah lo esere efɛɛloo sɔ̄ ii tɛɛ̄ piri loo pya dɔɔ̄na. (Kam 20:19) Lokwa i dap su i muɛ̄ ue yeābah nɛ pya dɔɔ̄na, i ɛrɛ ebuū Muɛ̄ Ue Bari sa ye nɔ dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄. (Luk 6:45) Sɔ̄ i ɛrɛ ekɛɛrɛ nyɔɔ pya nu Baibol kɔ, pya ue i kɔ ele doodoo “ezi-maā suānu” lo a yere mɛm loo pya dɔɔ̄na.—Kam 18:4.

18. Bu mɛ sīdee na susu ue a le bu kpa Kam 24:6 yerebu dogo eyerebah i nɛ kɔ i si tam zue ue leere a?

 ¹⁸ Nyɔɔnɛ leredeebah. Baibol nɛ i ue zuurabahtɔ̄ a i dap yerebah nɛ, lo a kɔ: “Tɛ̄maloo le tɔgɛ nu o dap be o nɔ̄, e bu gbɛnɛ-edo pya tɔgɛ na eeba le a.” (Kam 24:6) Naa ɛp kɛ̄ su pya zuurabahtɔ̄ ama dap doo kɔ i kiisī leere bu i tam zue ue le tɔgɛnu doo a! Taā i si tam zue ue dookɛ̄ a i nia doo, i piiga lo enyɔɔnɛ pya leeredeebah alu enɛ i. I ɛrɛ pya zuurabahtɔ̄ suānu le loo ama bie enɔānu Pya Nɛɛ Kraist kɛ̄ pya nɛɛ edaābeeloo nu wee nɛ ekɔāue aābu Baibol sa i kpɔā. Gbaāloo wo, bɔŋanaloo Jɛhova enɛa i pya nu tam a lee, doodoo pya i kpa le vidio, lo a dap yerebah nɛ pya nɛɛ kɔ ba a dābeeloo Baibol. O gaa nɔge lo esu pya nutam ama daānu leere ni?

19. Suānu Jɛhova nɛ tɔɔ̄ a loo doodoo wa? (Kam 3:13-18)

¹⁹ Buū Kam 3:13-18. Naa ɛp kɛ̄ bu i ɛɛ loo pya le zuurabahtɔ̄ i ɛrɛ aābu Muɛ̄ Ue Bari doo a! I kɛ̄tɔɔ̄ ebee mɛā doodoo wa lo ii bee ɛrɛ pya zuurabahtɔ̄ ama ni? Bu ekobee ue ama, i emɔna pya edoba a tɔgɛ suānu a le bu kpa Kam. Kɛādoo, dɛ̄dɛɛ̄ kpa a le bu Baibol aara pya ue suānu a aabah Jɛhova. Doraa i biaɛfii lo edoo dogo a dɛɛa nyɔɔ suānu a aabah Jɛhova dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄. Kɛ̄ nyɔuwe ɛp suānu doo naa kuī i loo; mɛ i suā leere kɔ “pya a . . . aabaloo [suānu] agɛrɛ na ba kue pya a ɛrɛ ɛɛbu a.”