1. Bu mɛ sīdee na Bari bee nɛ e’agaloo pya ye nɛɛ a dee kere a?

 MUƐ̄ UE BARI wee kɔ nu akiiloo pya a bee yira agɛrɛ nɛ Bari kɔ ba ɛrɛ e’aga loo. Kerewo, kunɛ lo nɛɛ a aga loo kaāna a wa le yɛɛ naa wee bee kɔ a ɛrɛ mɛm. Bu edoba, bu pio kɛ̄tɔɔ̄ Mɛnɛ Devid wee kɛɛrɛ kɔ a le edoodoo “e’aga gbɛnɛ kpokɛ̄,” mɛ pio sɔ̄ a wee ‘ɛrɛnage bɔɔ.’ (Yɔɔ 30:7) Kere Samson bee ɛrɛ ekpo alu keebee tɛ̄maloo kaɛ edɔɔ̄ Bari, a bee suā kɔ lo a naale ekpo a aabah Bari, “loo [ye] e’ɔ, [sa le] doodoo ɛrɛgeba nɛɛ.” (Biaɛ 14:5, 6; 16:17) Pya nɛɛ a bee yira agɛrɛ nɛ Bari ama bee ɛrɛ e’aga loo nyɔɔbee Jɛhova bee wa nɛ ekpo.

2. Ena anua nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl bee kɔ, sɔ̄ loo ye ɔ loo ye agae a? (2 Kɔrint 12:9, 10)

² Nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl bee suā kɔ a gbīe ekpo a aabah Jɛhova. (Buū 2 Pya Kɔrint 12:9, 10.) Pɔɔl bee ɛrɛnage dumɛloo dookɛ̄ ili ɛrɛ doo. (Gal 4:13, 14) Pio sɔ̄, a wee ye aganage loo edoo nu a lee. (Rom 7:18, 19) E pio sɔ̄ bɔɔ wee ye aanage loo nu edap ye siraloo. (2 Kɔr 1:8, 9) Kerewo, sɔ̄ loo Pɔɔl bee ɔ, a bee ɛrɛ e’agaloo. Bu mɛ sīdee ni? Jɛhova bee nɛ ekpo Pɔɔl. A bee doo kɔ Pɔɔl a ɛrɛ e’agaloo.

3. Pya amunu ebip na i agara bu ekobee ue ama a?

³ Jɛhova yira yii lo enɛnage i e’aga loo. (1 Pit 5:10) Kerewo ii le edap ɛmadɛɛ̄ lo ekpo lo a le ii si tam loo. Bu edoba, engine dap nɛ ekpo fah kɔ a aa dɔ, kerewo a ɛrɛ nu nɛɛ aa ɔp fah ewee bii tɔ nyɔɔ lokwa lo fah dap kiā aa dɔ. Bu aba lo sīdee, Jɛhova le ekpɛ̄naloo enɛ i e’agaloo,  mɛ i ɛrɛ edoo pio nu lokwa i dap ɛrɛ biī aāloo. Ena Jɛhova i nɛ lokwa i ɛrɛ e’aga loo a? E ena alu ebɛɛ̄ kɔ i doo lokwa i ɛrɛ ekpo a? I gaa le suā ture pya ebip ama tɛ̄maloo ekɛɛrɛbu loo kɛ̄ Jɛhova bee nɛ e’aga loo taa pya nɛɛ alu e’ɛm wa bee bu Baibol doo, lo a le nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Jona, Meri ka Jizɔs, le nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl. I muɛnage kɛ̄ Jɛhova kiisī lo eyere mɛm loo pya ye zooro doo anii’ee.

4. Ena i doo lokwa i dap ɛrɛ ekpo aābah Jɛhova a?

⁴ Ziī sīdee i dap ɛrɛ e’aga loo aābah Jɛhova na tɛ̄maloo eyere kara ye nɛ. Jɛhova e’agara i kara tɛ̄maloo enɛ i “eenyɔɔ ekpo.” (2 Kɔr 4:7) I dapnage ɛrɛ mɛm tɛ̄maloo ebuū ye Muɛ̄ Ue sa ɛrɛ ekɛɛrɛ nyɔɔ pya nu i buū. (Yɔɔ 86:11) Pya ue Jɛhova a le bu Baibol “ɛrɛ ekpo.” (Hib 4:12) Sɔ̄ i yere kara nɛ Jɛhova sa buū ye Muɛ̄ Ue, i ɛrɛ e’aga loo lo e’egerebu, kiisī lo ele bu ɛɛbu, ale lo esi ziī tam a aga kaāna. Kɛɛrɛ kɛ̄ Jɛhova bee nɛ e’agaloo nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Jona doo.

5. Ena anua nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Jona bee gbī e’aga loo a?

⁵ Nɛɛ mɔmanudɛɛ̄ Jona bee gbī e’agaloo. A bee teera aaloo tam a aga lo Jɛhova bee ye nɛ. E wo bee doo kɔ bia kīna gbɛnɛ fii efɔp a bee dɔ nyɔɔ gbɛnɛ pɛnɛ ebee ye fɛ, sa ebee pee dum pya a bee ye le loo bu fah. Sɔ̄ a bee lu etop ye lɛɛ bu fah tɛrɛ maā, a bee gbī ye loo muɛ kɛ̄ a sii bee ina, lo a le bu edɛ gbɛnɛka bari. O kɛɛrɛ kɔ a bee tɔɔ̄loo Jona doodoo wa? Ekɔ a bee kɛɛrɛ kɔ e u’e bia bu edɛ bari ni? Ekɔ a bee bura kɔ Jɛhova ekīnae ye ni? Jona bee dap ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ.

6. Dɛɛa nyɔɔ Jona 2:1, 2, 7, ena a bee nɛ e’aga loo Jona sɔ̄ a bee le bu edɛ bari a?

⁶ Ena Jona bee doo lo e’ɛrɛ e’aga loo bie kɛ̄ a bee le aba ɛɛ ama ani? A bee yere kara nɛ Jɛhova. (Buū Jona 2:1, 2, 7.) Kere Jona bee lɛɛbeekɛɛ̄ Jɛhova, a bee dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ Jɛhova kɔ egbaɛ̄etɔ̄loo kara a ye aa nyiɛ lo a tɔgɛ kɔ ekiiya. Jona bee ɛrɛnage ekɛɛrɛ nyɔɔ pya ue a le bu Kpa Kaɛ. Ena anua i dap kɔ doo wo a? Ye kara alu e’ɛm bu kpa Jona 2 ekobee, aara pya bee ue a le bu kpa Le-yɔɔ. (Bu edoba, su nu a le bu kpa Jona 2:2, 5 dooreloo nu a le bu kpa Le-yɔɔ 69:1; 86:7.) A tɔgɛ kɔ Jona bee dābeeloo pya ue a le bu pya dɔ ama leere. E sɔ̄ a kɛɛrɛ pya nu a le bu Kpa Kaɛ ama, a bee dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ Jɛhova kɔ eyereebah ye nɛ. Sɔ̄ sɔ̄ etɛ̄na, a bee lu e’obara Jona sere kagara kɛ̄, e a bee kpɛ̄naloo esi ye tam mmɛɛ.—Jona 2:10–3:4.

7-8. Bu mɛ sīdee na ziī wuga nɛɛdam a tɔɔ̄ Taiwan bee ɛrɛ e’aga loo sɔ̄ a gaa bee kpesī doā-ɛp a?

⁷ Edoba Jona dap i yerebah nɛ sɔ̄ i gaa tɛɛ̄ bu keekee doā-ɛp. Bu edoba, ziī wuga nɛɛdam a kura Zhiming b a le Taiwan, gaa tɔga kɛ̄bah gbɛnɛ dumɛloo. Gbaāloo wo, a gaa egerebu kɛ̄bah gbanasī a aabah pya ye butɔ nyɔɔbee ye yira bu Jɛhova. A ɛrɛ e’aga loo aābah Jɛhova tɛ̄maloo yere kara le nɔnu. A kɔ: “Pio sɔ̄ sɔ̄ taāŋa aakɛ̄, m wee ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ mmɛ lo dɔ mm wee dap sueloo kɛ̄ nɔnu nyɔɔ na loo.” Mɛ a naa bee pee beenyiɛ ye. A kɔ, “Tuatua, m bee yere kara nɛ Jɛhova. Lɛɛ m su na earphone yaa tɔ̄ mɛ sa gbaɛ̄tɔ̄loo pya yɔɔ Buɛ̄-mɛnɛ. Siga sɔ̄,  m wee uɛnage kīnakīna mmɛ sɔ̄ loo mɛ esukɛ̄. Lɛɛ m bɔātɛ̄ enɔnu.”

⁸ Nɔ nu nyɔɔ ye loo bee yere mɛm loo Zhiming bu sīdee a naa bee ɛmadɛɛ̄. Bu edoba, sɔ̄ a bee si tɔpie wee baa loo, ziī wa nurse bee ye kɔ nɛ kɔ elu ebɛɛ̄ kɔ alu eyere ye miī loo nyɔɔbee ye miī ekira kɛ̄. Uunɛ lɛɛ a gae lu ebaa ye loo, Zhiming bee buū nu akiiloo ziī wuga nɛɛwa a bee ɛrɛnage lo dua dumɛloo. Miī lo wuga nɛɛwa bee kiikɛ̄ ee lo alɛ; kerewo, lo wuga nɛɛwa naa bee yaa miī loo, e loo ye bee nwaɛ. Nu Zhiming bee buū ama bee ye yere mɛm loo kɔ a kiisī lo etɔɔ̄ agara.

9. Lo doā-ɛp doo kɔ o ɛrɛ e’ɔaloo, ena o dap doo a? (Ɛpnage foto.)

⁹ Sɔ̄ o kpesī doā-ɛp, o wee ɛrɛ gbɛnɛ ekɛɛrɛ mmɛ kɛ̄ oo wee dap kɔ kɛ̄ nu a tɔɔ̄loo doo bu kara ni? Ale bee loo a wee ɔ gbɛnɛ lo enɔnu ni? Nyɛŋiabu kɔ Jɛhova suā o kɛ̄tɔɔ̄ leere. Nyɔɔwo, kere sɔ̄ o yere ekpurubah kara, o dap dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ Jɛhova kɔ enɛ a taɛ nu a a bɛɛ̄. (Ɛfɛs 3:20) Lo loo a dumɛ ale loo a ɔ lo enɔ nu ale buū nu, o dap wee gbaɛ̄tɔ̄loo buū Baibol ale pya i kpa alu eyere bu gāma. O dapnage ɛrɛ yerebah lo o gbaɛ̄tɔ̄ pya i yɔɔ ale si ee vidio nyɔɔ jw.org. Sɔ̄ o yere kara nɛ Jɛhova sa ɛmadɛɛ̄ ye ture aāloo pya nu bu edɔɔ̄ a i nɛ, o gaa ye bara kɔ a nɛ a e’agaloo.

10. Bu mɛ sīdee na pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa bu bɔŋanaloo i yere mɛm loo a?

¹⁰ Jɛhova dap su pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa i yeā mɛm loo. Ba dap i “agɛrɛ nyiɛ” sɔ̄ i kpesī doā-ɛp ale sɔ̄ i aa piiga lo esi ziī e’aga tam alu enɛ i. (Kɔl 4:10, 11) I gbī kaāna gbo eetɔɔ̄ na sɔ̄ i le bu “etɛɛrɛ.” (Kam 17:17) Sɔ̄ loo i ɔ, pya i wuga bu yira dap i nɛ nu a i bɛɛ̄ bu namloo, i gbɔ̄nyiɛ, sa i yere mɛm loo kɔ i kiisī lo etaāŋabah Jɛhova. Naa kɛɛrɛbu kɛ̄ Meri alu ka Jizɔs bee ɛrɛ e’aga loo aāloo pya dɔɔ̄na doo.

11. Ena anua Meri bee gbī e’aga loo a?

¹¹ Meri bee gbī e’aga loo. Naa kɛɛrɛ kɛ̄  a bee ye dap taɛ̄ŋɛ doo sɔ̄ ɛnjɛl a kura Gabriel bee ye kɔ nɛ kɔ a gaa le su bu sɔ̄ a sii bee iya dam. A sii bee iya dam; kerewo a bee lu ekɔ esu bu. A sii bee kpɔā nwiī lɔgɔ sɔ̄, mɛ a gaa le kpɔā nwiīnɛɛdam elu Mɛsaia. E kuma sɔ̄ Meri sii bee ina loo nɛɛdam a, esere egā loo ekɔ nɛ Josɛf a gaa bee gbī e’ii ye doodoo wa?—Luk 1:26-33.

12. Dookɛ̄ Luk 1:39-45 kɔ doo, bu mɛ sīdee na Meri bee ɛrɛ e’aga loo a bee ye bɛɛ̄ a?

¹² Bu mɛ sīdee na Meri bee ɛrɛ e’aga loo alu ebɛɛ̄ lokwa a dap si keebee tam a bee lu enɛ ye a? A bee gbī yerebah aābah pya dɔɔ̄na. Bu edoba, a bee kɔ nɛ Gabriel kɔ a kɔ pya dɔɔ̄na nu edoo, le pya nu a le bu tam alu enɛ ye ama. (Luk 1:34) Sɔ̄ sɔ̄ naa binia, a bee kii “buɛ̄ a le nyɔɔ kpokɛ̄” loo Juda lo emuɛ ye wuga Ɛlizabɛt. Lo kiā bee ye dɔbiī nɛ. Ɛlizabɛt bee kaɛgɛ Meri, e edɔɔ̄ Jɛhova bee doo kɔ a kɔ ziī mɔmanudɛɛ̄ a ye yere mɛm loo akiiloo ye nwiīnɛɛdam a sii bee mɛā ye nɛ. (Buū Luk 1:39-45.) Meri bee kɔ Jɛhova “esua ye bah tɔgɛ ekpo.” (Luk 1:46-51) Jɛhova bee yere mɛm loo Meri tɛ̄maloo Gabriel le Ɛlizabɛt.

13. Bu mɛ sīdee na ziī wuga nɛɛwa a tɔɔ̄ Bolivia bee ɛrɛ ekpɛanu tɛ̄maloo egbī yerebah aābah pya wuga bu yira a?

¹³ Doodoo Meri, olo dapnage ɛrɛ e’aga loo aāloo pya wuga bu bɔŋanaloo. Ziī wuga nɛɛwa a kura Dasuri a tɔɔ̄ Bolivia bee gbīnage dua e’aga loo ama. Sɔ̄ ba bee ye kɔ nɛ kɔ ye tɛ ɛrɛ eyɔloo a ye dap fɛ sa alu esu ye kuma tɔpie; Dasuri bee kpɛ̄naloo ekuū ye dɛɛ̄ loo kuma kɛ̄ a dap doo. (1 Tim 5:4) Lo ama naa bee aadee waɛ. A bee kɔ, “Gbɛnɛ-edo sɔ̄ loo mɛ wee ɔ sa a bee kɔ mm le edapna kiisī.” A bee gbīge yerebah ni? Eeye, a naa bee doo wo tua sɔ̄. A bee kɔ: “Mm gbī enɛ taāŋa pya wuga. ‘M bee kɛɛrɛ kɔ Jɛhova eyerebah mɛ nɛ sɔ̄ alu bɛɛ̄.’ Mɛ m bee muɛ kɔ m aa kpoora loo mɛ lɛɛ loo pya dɔɔ̄na sa gbī ekwa na taāŋa nyɔɔ na loo.” (Kam 18:1) Dasuri bee biaɛfii lo e’ɛm lɛta ma pio pya ye gbo sa kɔ nu alu ye taāŋa wa nɛ. A kɔ: “Mm suā kɛ̄ esere muɛ̄ loo ekɔ kɛ̄ pya wuga bu yira bee mɛ yere mɛm loo doo. Ba bee su nuede nua lo tɔpie sa mɛ nyɔɔnɛ ponia pya dɔ Baibol a mɛ yere mɛm loo. Alu kaāna nu ɛɛbu lo esuā kɔ ii le aba ii. I nuūna butɔ Jɛhova a kuī kaāna, e pya a nuūna lo butɔ kpɛ̄naloo eyerebah a nɛ, a nyɔɔnɛ to, sa a nyɔɔnɛ tāma pya o taāŋa.”

14. Ena anua i su yerebah pya kanɛɛ i nɛ a?

¹⁴ Ziī sīdee Jɛhova i nɛ ekpo na tɛ̄maloo pya kanɛɛ. Ba lu dɔɔ̄nu lo Jɛhova gaa i su yeā mɛm loo sa doo kɔ i ɛrɛ ɛɛbu. (Ais 32:1, 2) Nyɔɔwo sɔ̄ nu a taɛ̄ŋɛ, doo kɔ pya kanɛɛ a suā. Sɔ̄ ba a yerebah nɛ, su baɛ bah suā. Tɛ̄maloo pya kanɛɛ, Jɛhova edoo kɔ o aga loo.

15. Amunu bɛābu na a kuī loo dɛ̄dɛɛ̄ Pya Nɛɛ Kraist a?

¹⁵ Bɛābu i ɛrɛ aābu Baibol dap doo kɔ i ɛrɛ ekpo. (Rom 4:3, 18-20) Doodoo Pya Nɛɛ Kraist, i ɛrɛ dee a i kpaānɛ lo etɔɔ̄dum mmɛ deedee bu paradais a nyɔɔ kɛnɛkɛ̄ ale bu Buɛ̄-mɛnɛ bunyɔɔ. I bɛābu doo kɔ i dap tāma pya taāŋa i kpesī, zue le yereue, sa si keekee tam a le bu bɔŋanaloo. (1 Tɛs 1:3) Lo bɛābu bee yerenage mɛm loo nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl.

16. Ena anua nɛɛ lɛɛratam Pɔɔl bee gbī e’aga loo a?

 ¹⁶ Bee lu ebɛɛ̄ kɔ Pɔɔl a ɛrɛ e’aga loo. Bu kpa a bee ɛm ma pya Kɔrint, a bee su aba ɛɛ dooreloo bā alu esu baɛ̄ kwaā lo a wee nwaabah u. Bee lu enɛ ye “etɛɛrɛloo dɛ̄dɛɛ̄ barasī loo,” a bee “ɛrɛ baɛ baɛ beenyiɛ,” kpesī “tɛ̄ŋaloo,” e alu “[ezip ye] tɛrɛ kɛ̄.” E a bee le bu taāŋa a dap lɛɛ ye dum. (2 Kɔr 4:8-10) Pɔɔl bee ɛm pya ue ama bu ye eree taa sɔ̄ a bee si tam zue ue dɔɔ̄na edo. Kerewo, a naa bee dap suā kɔ ye taāŋa sii tah. A bee sikɛ̄ kpesī pya a doo dogo lumiī, bee lu e’aa ye, fah bee ye zii loo bu pɛnɛ, e a bee lu eyere ye kpɔgɔrɔ.

17. Dookɛ̄ a le bu 2 Pya Kɔrint 4:16-18 doo, ena a bee yerebah nɛ Pɔɔl kɔ a dap egerebu bu pya doā-ɛp a bee kpesī a?

¹⁷ Pɔɔl bee sere ekɛɛrɛ nyɔɔ ye bɛābu, e wo bee doo kɔ a dap egerebu. (Buū 2 Pya Kɔrint 4:16-18.) A bee kɔ nɛ pya Kɔrint kɔ kere ye namloo nyɔuwe “gaa lege aa,” a naale eyiga kɔ a ɔɛ ye loo. Pɔɔl bee sere nyiɛ nyɔɔ nu a le deesī. Ye bɛābu loo dum anaatah li bunyɔɔ bee lu “nyɛŋia . . . lo a eenyɔɔ dɛ̄dɛɛ̄ nu,” lo a doo kɔ a kpɛ̄naloo e’egerebu bu ɛrɛgebah gbanasī a ye lu loo. Pɔɔl bee ɛrɛ ekɛɛrɛ nyɔɔ lo bɛābu, e lo ama bee doo kɔ a ɛrɛ mɛm “aā ziī dee yii ziī.”

18. Bu mɛ sīdee na bɛābu kiiloo deesī bee yere mɛm loo Tihomir le pya ye butɔ a?

¹⁸ Ziī wuga nɛɛdam a kura Tihomir a tɔɔ̄ Bulgaria, bee ɛrɛ mɛm aāloo ye bɛābu a ɛrɛ kiiloo deesī. Pio zua akii adumɛ, ye gbagbara wuga nɛɛdam a kura Zdravko, bee ɛrɛ asidɛnt sa u. E wo bee doo kɔ Tihomir a le bu ekiɛ̄nu bu pio sɔ̄. Lo etāma lo ekiɛ̄nu, alɛ le pya ye butɔ bee kɛɛrɛ kɛ̄ aakɛ̄ bu luh li deesī emɛā doo. A bee kɔ baatɛ̄ kɔ: “Bu edoba, i kɔnia kɛ̄ i zɔ̄ŋia Zdravko bie, nuede i bui ye nɛ, pya i dasī kue nua lo zɔ̄zɔ̄ŋia sɔ̄ e’aakɛ̄ bu luh, le nu i kɔ ye nɛ  akiiloo kpɛdumɛ dee.” Tihomir kɔ ɛ’ɛrɛ ekɛɛrɛ nyɔɔ wa bɛābu ama doo kɔ ye butɔ a ɛrɛ mɛm, sa kiisī lo e’egerebu yira baɛ sɔ̄ Jɛhova elɛɛ wa wuga nɛɛdam kɛ̄ bu luh.

19. Ena o dap doo lo e’agɛrɛtɛ̄ o bɛābu a? (Ɛpnage foto.)

¹⁹ Bu mɛ sīdee na o dap agɛrɛtɛ̄ o bɛābu a? Bu edoba, lo o ɛrɛ bɛābu lo etɔɔ̄dum anaatah a nyɔɔ kɛnɛkɛ̄, buū nu akiiloo kɛ̄ paradais emɛā doo aābu Baibol sa o ɛrɛ ekɛɛrɛ nyɔɔ. (Ais 25:8; 32:16-18) Kɛɛrɛ kɛ̄ dum emɛa doo bu aā nyɔuwe. Kɛɛrɛ kɔ o e’ina lo kɛ̄ anyaawo. Ba mɛɛ na o muɛ a? Muɛ̄ e na o dā a? Tɔɔ̄ a loo doodoo wa? Lo edoo kɔ a kpe a loo kaāna, ɛp foto a le bu pya i kpa a tɔgɛ kɛ̄ paradais emɛā doo ale yɔɔ alu ebira bu vidio doodoo; Aā Nyɔuwe A Gaa Lu, Ewaraloo Kɛ̄, ale Imagine the Time. Lo i kiisī lo ewee kɛɛrɛbu loo aā nyɔuwe, pya i taāŋa elu “nwīgbagbara” sa lu “lo a i le loo ziī nwī sɔ̄.” (2 Kɔr 4:17) Tɛ̄maloo bɛābu Jɛhova enɛa a, o ɛrɛ e’aga loo.

20. Kere sɔ̄ loo i ɔ, bu mɛ sīdee na i dap ɛrɛ ekpo a?

²⁰ “Tɛ̄maloo Bari . . . i gaa le doo leere” kere sɔ̄ loo i ɔ. (Yɔɔ 108:13) Jɛhova enɛa a pya nu a a bɛɛ̄ lokwa o ɛrɛ e’aga loo ye aābah. Nyɔɔwo, sɔ̄ o gbī yerebah lo esi ziī tam alu enɛ a, lo e’egerebu bu doā-ɛp, ale lo ekiisī lo e’ɛrɛ ɛɛbu, yere kara nɛ Jɛhova ye bara kɔ a yerebah a nɛ sa gbī ye leredeebah tɛ̄maloo enɔ nu nyɔɔ oloo. Su yere mɛm loo a aabah pya o wuga nɛɛdam le nɛɛwa bu bɔŋanaloo. Kiisī lo ewee sere ekɛɛrɛ nyɔɔ bɛābu o ɛrɛ li deesī. Lo sɔ̄ o “ɛrɛ e’agaloo bu dɛ̄dɛɛ̄ ekpo, dookɛ̄ . . . nyɛŋia ekpo [Bari] le doo, ina loo dɛ̄dɛɛ̄ nyɔɔnyɔɔ egerebu le efɛɛ beenyiɛ gbaāloo ɛɛŋa.”—Kɔl 1:11.