Skip to content

Skip to table of contents

NU A BEE SIRA

Jɛhova Nɛ Mɛ Leelee Ee Kɛ̄ M Bee Ɛmadɛɛ̄ Doo

Jɛhova Nɛ Mɛ Leelee Ee Kɛ̄ M Bee Ɛmadɛɛ̄ Doo

‘M BEE gbī esitam sɛmdee aā sɔ̄ m bee le zege, mɛ m bee kɛɛrɛ kɔ si tam sɛmdee ekpege loo ni? Tam m gaa bee si bie Germany wee mɛ nia, m wee su nuede ture keekee kɛ̄ a le barasī Africa, doodoo, Dar es Salaam, Elisabethville, le Asmara. Mm bee suā kɔ a ɛrɛ dee m si tam nɛ Jɛhova bu mmɛɛ̄ sɔ̄ bu pya buɛ̄ ama le keekee kɛ̄ a le Africa!

Sɔ̄ m yii bu tam sɛmdee, na dum bee nyaa ee kɛ̄ m bee ɛmadɛɛ̄ doo. (Ɛfɛs 3:20) Mɛ o dap bip kɔ, a bee sira doodoo wa ni? M naa kɔ kɛ̄ a bee bɔātɛ̄ doo.

M bee mɛā bie Berlin li Germany, pio enɔɔ̄ aā sɔ̄ II Nɔ̄ Nyɔuwe bee bɔātɛ̄ bu zua 1939. Sɔ̄ lo nɔ̄ esaa e’ina kuma a bu zua 1945, pya nɔ̄ wee ɔp wa fah bunyɔɔ tɛ̄ma buɛ̄ Berlin sa tɛrɛ bɔmb. Ziī dee ba bee tɛrɛ bɔmb nyɔɔ ebadee kɛ̄ i wee tɔɔ̄, sa na tɛ le na ka bee i su teā kuma kɛ̄ pya nɛɛ wee teera kii lokwa bɔmb naa fɛ wa. Nyɔɔ bɔɔ loo i dum, i bee sikɛ̄ teera kii Erfurt, buɛ̄ na ka bee mɛā bia.

Na tɛ le na ka gbaāloo na wuga nɛɛwa bie Germany, c. 1950

Na ka bee gbī esuā kaka. Nyɔɔwo, a bee buū gbɛnɛkpo kpa pya gbɛnɛ suānu sa nɔ nu akiiloo keekee sīdee taāŋabah, mɛ a naa bee muɛ̄ taɛ nu a gaa gbī. Waɛloo bu zua 1948, baɛ Pya Ekeebee Jɛhova bee lu i be. Na ka bee kɔ ba a yii tɔ lɛɛ a bip wa gbɛnɛkpo ebip. Naa lu ziī dɛɛ̄ eleke aā sɔ̄ a wa nyɔɔnɛ kɔnia ue, a kɔ nɛ na gbagbara wuga nɛɛwa le mm kɔ, “M emɔna kaka ue!” Aā lo sɔ̄, na ka, na wuga nɛɛwa, le mm bee bɔātɛ̄ esi enɔānu bie Erfurt.

I bee obia kii Berlin bu zua 1950, sa bee gbaaloo Bɔŋanaloo a le Berlin-Kreuzberg. Sɔ̄ i bee nyaana kɛ̄ i bee tɔɔ̄ li Berlin, i bee sikɛ̄ gbaaloo Bɔŋanaloo a le Berlin-Tempelhof. Sɔ̄ a esaa, na ka bee liamaā, mɛ m bee kɛɛrɛ kɔ m sii kpɛ̄nae loo. E na anua a?

KƐ̄ M BEE TƐƐ̄ DOO BE EEBA KƐƐ LE ZŪTƐ̄ NƐ DUMƐ

Bee mɛ agabah ekiisī leere bu taāŋabah Jɛhova nyɔɔbee m wee ɛrɛ kɛɛ. M bee si uwe zue ue loo baɛ zua, mɛ mm bee zue ue nɛ kunɛ ziī nɛɛ. Nu bee nyaa sɔ̄ m bee tɔɔ̄ kpaɛ̄ pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa ba ɛrɛ e’agaloo sa tɔɔ̄ agara nɛ Jɛhova. E bee lu eyere pio aba kpɔgɔrɔ bie East Germany ale kɛ̄ pya Nazi wee aa nɛɛ sere. Pio aba wee gɔā su kpa kuma East Germany kere ba suā kɔ lo ba aa e wa ba esue wa kuma kpɔgɔrɔ. Wa le edoba bee mɛ nia kaāna. M bee kɛɛrɛ bu na loo kɔ, lo pya wuga ama su wa dum nɛ nyɔɔ Jɛhova le pya wa wuga, e lee m lɛa kɛɛ loo mɛ.

Mm bee aanadee ɛrɛ kɛɛ sɔ̄ m bee sudɔ bu ziī keebee zue ue bu zua 1955. Bu ziī kpa a kura Informant, * Wuga Nathan Knorr bee ɛm kɔ, keebee zue ue ama kuī ee dɛ̄dɛɛ̄ lo bɔŋanaloo ebee nɔɔ̄. A bee kɔ, lo dɛ̄dɛɛ̄ nɛɛ zue ue sudɔ bu keebee zue ue ama, “e lee ee dɛ̄dɛɛ̄ enɔɔ̄ i ezora ue.” Taɛ kɛ̄ a bee le doolo! Sɔ̄ sɔ̄ naa binia aā lo sɔ̄, m bee kiī na dum nɛ Jɛhova, sa na tɛ le na wuga nɛɛwa le mm bee liamaā bu zua 1956. Sɔ̄ lo sɔ̄ etɛ̄na m bee kpesī dɔɔ̄na biaɛfii a kuī.

M bee suā kɔ a lee kɔ m bɔātɛ̄ tam sɛmdee, mɛ m bee bialoo wee kɔ sɔ̄ m sah, sɔ̄ m sah. Tuatua nu m bee biaɛfii lo edoo na nɔ kɛ̄ eyaɛ nu bu gbɛnɛkpo doo sa oore pya a gaa uradu a le barasī Berlin. M bee gbī esitam kaāna lokwa m para na tam lɛɛ m gae yii bu tam sɛmdee. Nyɔɔwo, bu zua 1961 a, m bee sitam bie Hamburg li Germany a kuī eera a le lo barasī. Lo tam bee mɛ nia kaāna mmɛ kɛ̄ m bialoo wee nyaana sɔ̄ loo yii bu tam sɛmdee. E na m doo a?

M doo yaa Jɛhova kɔ a su pya wuga a ɛrɛ wereloo mɛ yeābah nɛ kɔ m dābeeloo kɔ sitam ye nɛ na a kuī ee dɛ̄dɛɛ̄ nu bu dum a. Pya na gbo ebɔātɛ̄ tam sɛmdee sa sere le edoba mɛ nɛ. Gbaāloo wo, Wuga Erich Mundt, a bee le kɛ̄ a wee lu e’aa pya wuga sere bee mɛ yere mɛm loo kɔ m dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ Jɛhova. A bee kɔ loo pya wuga a bee dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ aba aba bee ɔ bie kɛ̄ a bee lu e’aa wa sere. Mɛ pya a bee su dɛ̄dɛɛ̄ wa beenyiɛ dɛrɛ nyɔɔ Jɛhova bee bia bu bɔ ture nyiɛ loo sa yerebah nɛ bɔŋanaloo Jɛhova.

Sɔ̄ m bee bɔātɛ̄ tam sɛmdee, 1963

E Wuga Martin Poetzinger a bee sikɛ̄ le yɛɛ Eku A Baɛbee, bee kiisī lo eyere mɛm loo dɛ̄dɛɛ̄ pya wuga kɔ: “E’agaloo lu nu o ɛrɛ a kuī eera!” M bee ɛrɛ ekɛɛrɛ nyɔɔ pya lo ue, biaɛfii lo e aaloo tam m gaa bee si sa yii bu tam sɛmdee bu Ini’ī Enɔɔ̄ bu zua 1963. Biaɛfii m bee doo ama lu lo a lee kaāna! Sɔ̄ baɛ enɔɔ̄ etɛ̄na lɛɛ m gae kɔ m gbīe dɔɔ̄na tam esi, bee lu ekue mɛ loo tam sɛmdee a lu keebee. Sɔ̄ pio zua etɛ̄na, Jɛhova bee mɛ nɛ leelee ee kɛ̄ m bee ɛmadɛɛ̄ doo. Bee lu ema mɛ kpa kɔ m si lo eree 44 sɔ̄ Tɔkpa Gilead.

M NƆ NU A DƆBIĪ BIE GILEAD

Ziī nu m bee nɔ a dɔbiī kaāna aābah Nathan Knorr le Lyman Swingle na kɔ “m aa nwaabah ɔbɛ na esiatam.” Ba bee i yere mɛm loo kɔ i kiisī bu i esiatam kere a aga. Wuga Knorr bee kɔ: “E na o bie o ekɛɛrɛ nyɔɔ a? Tɔ̄, lagampah, le naɛbah, sɛh keekee te, flawa, le kɛ̄ bu pya nɛɛ ɛɛ doo ni? Nɔ ewereloo pya lo nɛɛ!” Ziī dee, sɔ̄ Wuga Swingle gaa kɔ nu anua pio pya wuga nwaabah ɔbɛ wa esiatam, ekiɛ̄nu yii ye nyiɛ sa maā bɔātɛ̄ ye si dɛɛ̄. A bee dasī yira bu kere sɔ̄ mmɛ sɔ̄ loo ye aga lɛɛ a bɔātɛ̄ kɔ ue. Bee mɛ tɔaloo kaāna, sa m biaɛfii kɔ mm le elɔgarae Kraist ale pya ye wuga a bɔloo ture nyiɛ loo.​—⁠Mat 25:40.

Mda, Claude, le Heinrich bu i tam aa ziī edo yii ziī li Lubumbashi, Congo, 1967

Sɔ̄ a bee lu enɛ i kɛ̄ i sitam, taa wuga nɛɛdam a gaa bee sitam Bɛtɛl bee i bip kɛ̄ i gaa le kii. Ba bee kɔ lele ue kumaloo kɛ̄ ziī ziī nɛɛ gaa kii, lo sɔ̄ m kɔ: “Congo (Kinshasa).” Ba bee ɔb sa kɔ: “Kɔ Congo! Jɛhova a tɔɔ̄ a loo!” Lo sɔ̄ aba kpɛa ue akiiloo kɛ̄ pya Congo (Kinshasa) gaa bebe sa fɛ ziī doo na a wee mma kɛ̄ a. Mɛ m bee kiisī lo e nyɛŋiabu nu m bee nɔ bie Tɔkpa Gilead. Sɔ̄ naa bee binia aā sɔ̄ i bee aa lo tɔkpa bu Ɛrɛnia Enɔɔ̄ bu zua 1967, Heinrich Dehnbostel, Claude Lindsay, le mm bee kii Kinshasa alu beekɛ̄ loo Congo.

TƆGƐNU A BƆLOO A LU ENƐ PYA A SITAM AA ZIĪ EDO YII ZIĪ

Sɔ̄ i ina Kinshasa, i bee nɔ French loo taa enɔɔ̄. Lɛɛ i kii Lubumbashi, kɛ̄ a bee lu e kure Elisabethville tua sɔ̄, waɛloo kuma Zambia alu dee kere kɛ̄ loo Congo. I bee ina be ziī nɛɛ a wee sitam aa ziī edo yii ziī a le lo buɛ̄.

Sii lu ezue ue gbɛnɛ-edo kɛ̄ a le barasī Lubumbashi lɔgɔ sɔ̄, nyɔɔwo bu i bee ɛɛ lo ezue le yereue wa nɛ. Pya nɛɛ a gbī enɔ Baibol bee kuīkpo mmɛ kɛ̄ ii dap ɛrɛ sɔ̄ enɔɛ̄ nu dɛ̄dɛɛ̄ aba. I bee zue nage ue nɛ pya polisi ba wee sitam nɛ pya a gaa bɛɛ. Gbɛnɛ-edo aba bee tɔgɛ enwadɛɛ̄ loo Muɛ̄ Ue Bari le ue i zue. Muɛ̄ ue pya lo nɛɛ wee kɔ na Swahili, nyɔɔwo, Claude Lindsay le mm bee nɔ lo muɛ̄ ue. Sɔ̄ naa bee binia bee lu eyere i ture bɔŋanaloo ba wee kɔ Swahili.

Kere a bee ɛrɛ gbɛnɛkpo nu a i ɛɛrɛbu, i bee kpe nage sī nu finiabah. Gbɛnɛkpo sɔ̄ pya polisi mii bumɛ ba aara naā wee i dɛgɛ ue. Ziī dee pya polisi bee yii tɔ wuga a wee si tam aa ziī edo yii ziī i wee tɔɔ̄ ɛrɛ enɔānu sɔ̄ enɔānu gaa kiisī sa aa dɛ̄dɛɛ̄ ii aā, sɔ̄ ba i su mmɛ gbɛnɛ gɔh pya polisi, ba kɔ i ɛŋɛtɛ̄ kɛnɛkɛ̄ mmɛ lop eleke uunɛ lɛɛ ba kɔ i kii.

Bee lu eyere mɛ kɔ m si tam kuūdɛɛ̄loo sɛkiut bu zua 1969. M wee kiā kii kɛ̄ a binia kaāna bu barasī Africa, tɛɛ̄ bu wii, le kɛ̄ gba mma. Bu ziī buɛ̄ m bee tɔɔ̄, ziī ka kɔɔ̄ le pya ye miɔŋɔ wee ma kɛɛ̄ na daɛ sɔ̄ dee ebira. Ziī nu a naale e’ibere mɛ na kɛ̄ a wee yere kɔma doo sɔ̄ dee sii ɛɛ sa mɛ lobara lɛɛ daa. Mɛ bu mɛ wee ɛɛ sɔ̄ m kɛɛrɛ kɛ̄ pya wuga le mm wee ɛŋɛtɛ̄ kpaɛ̄ miā uunɛ sa kɔ sɔh nyɔɔ pya nu i enɔā doo.

Ziī gbɛnɛ taāŋa a bee le na pya nɛɛ ba bee sere loo doodoo bee ba lue Pya Ekeebee Jɛhova sɔ̄ ba le yɛɛ eku a kura Kitawala. * Pio aba eliamaā sa lu nɛɛ kanɛɛ bu bɔŋanaloo. Pya nɛɛ ba le doodoo ‘dɛm a gɔā’ ama naa bee dap dag pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa ba yira agɛrɛ. (Jud 12) Jɛhova bee log lo bɔŋanaloo ɛɛrɛ sa gbɛnɛ-edo nɛɛ bee sikɛ̄ yii bu bɔŋanaloo.

Bee lu eyere mɛ kɔ m kii tɔ-naatam a le Kinshasa bu zua 1971, sa m wee si gbɛnɛkpo tam, doodoo, yere kpa ma pya nɛɛ, tɔm kpa, le pya dɔɔ̄na tam a kuu bɔŋanaloo. Sɔ̄ m bee le Bɛtɛl, m bee nɔ kɛ̄ ekuūdɛɛ̄loo i tam doo bie barasī a naa lu e’ɛrɛ dɛ̄dɛɛ̄ nu esu siātam. Ɛrɛ sɔ̄ i kpa wee tɔɔ̄ nyɔɔ dee pio enɔɔ̄ lɛɛ a gae ina bu bɔŋanaloo. Wee lu elɛɛ lo kpa bu fah bunyɔɔ sa nɔɔ bu fah maā lɛɛ alu esu ebie maā a agaloo kpɛɛra nyɔɔ. Kerewo, lo tam bee lu esi kaɛlɛɛ pya nu finiabah ama.

Bee mɛ lu nyɛŋialoo lo emuɛ̄ kɛ̄ pya wuga bee kuūdɛɛ̄loo gbɛnɛ kɔnvɛnsɔn doo kere ii bee ɛrɛ gbɛnɛkpo kpugi. Ba bee su naā wuā platfɔm, su ebie nuu beke wuā ekpadaɛ̄, sa bɔp pio lo ebie nua nu ɛŋɛtɛ̄ nyɔɔ. Ba bee su mii mɔŋɔ beke nua bā, su gā kwaā kasi sa su ye lah kwaa kaɛ yere nyɔɔ tɔ. Ba bee gbagara ekpa dumɛ te, ɔ nua epiɔ̄ bee sa su nua suu. Bu mɛ bee ɛɛ loo kɛ̄ pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa bee lɛra ekɛɛrɛ lo edoo kɔ i be eeba i e’aga kɛ̄tɔɔ̄ doo. Bu mɛ ɛɛ wa loo kaāna. M peere wa kaāna sɔ̄ a bee lu eyere mɛ ture dɔɔ̄na kɛ̄!

SISITAM LI KENYA

Bu zua 1974, bee enyaana mɛ ture tɔ-naatam a le Nairobi, li Kenya. Gbɛnɛ-edo tam esi bee le lo kɛ̄ nyɔɔbee tɔ-naatam a le lo kɛ̄ gaa yere kpotɛ̄ tam zue ue bu nu alu lop pya dɔɔ̄na barasī a wa waɛloo, sa e bee lu ekpaɛ̄ i tam pio lo barasī. Wee lu eyere mɛ gbɛnɛkpo sɔ̄ ture lo barasī, eetɔɔ̄ na Etiopia kɛ̄ a bee lu etɛ̄ŋaloo pya i wuga bu e’agabah. Bee lu etɔg gbɛnɛkpo aba ale yere wa kpɔgɔrɔ; sa a bee lunage efɛ pio aba. Ba bee egerebu sa bia bu bɔ ture nyiɛ loo nyɔɔbee ba bee ɛrɛ le gbanialoo kumaloo Jɛhova le loo ɛnia aba.

Nu a lu keebee bee sira bu na dum bu zua 1980, sɔ̄ m bee ii Gail Matheson a lu Canada. Gail le mm bee gbaa le Tɔkpa Gilead. Sɔ̄ i gbī ekɔ ue nɛ ziī i wee ɛm lɛta. Gail gaa bee si tam aa ziī edo yii ziī li Bolivia. Sɔ̄ 12 zua etɛ̄na, i bee sikɛ̄ mɔna bie New York. Sɔ̄ naa bee binia aā lo sɔ̄, i iya ziī bie Kenya. M doo yaa Gail kaāna nyɔɔbee a kɛɛrɛ nu bu sīdee Jɛhova gbī sa a doo kɔ nu a ɛrɛ a gbɔɛ̄ ye loo. A wee mɛ yerebah nɛ sa lu nɛɛ le mm gbaa siniatam a mɛ wereloo.

Bu zua 1986, bee lu enɔɔ kɔ Gail le mm i wee si tam aa ziī bɔŋanaloo yii ziī kere sɔ̄ m lege gaa si tam yɛɛ pya Kɔmitii a le bee Tɔ-naatam a. Lo tam aa ziī bɔŋanaloo yii ziī wee ina dɛ̄dɛɛ̄ kɛ̄ tɔ-naatam Kenya gaa kuūdɛɛ̄loo.

Gaa nɛ ekɔaue bie kɔnvɛnsɔn li Asmara, 1992

M nyɛŋiabu bu zua 1992 sɔ̄ i gaa bee kpɛ̄naloo ekii kɔnvɛnsɔn li Asmara (bie Eritrea) sɔ̄ a sii bee lu ekpaɛ̄ i tam lo barasī. Lu ekiɛ̄nu kɔ, tɔ i bee muɛ̄ ye bu gbe ee ye ekpaloo. Sɔ̄ e’ina dee i ɛrɛ kɔnvɛnsɔn, bee mɛ lu nyɛŋialoo sɔ̄ m muɛ̄ kɛ̄ pya wuga kwa lo kɛ̄ kɔ a kpedɛɛ̄ doo lokwa i dap tɔɔ̄ taāŋabah Jɛhova. Gbɛnɛ-edo butɔ bee aara ekpe ekpedɛɛ̄ bɛ sa ba bee su kpɛɛra ɛrɛgeba kɛ̄ a gbe a le loo lo tɔ. Lo kɔnvɛnsɔn bee kpeloo kaāna, 1,279 nɛɛ a bee si bee ɛrɛ ɛɛbu.

Tam aa ziī bɔŋanaloo yii ziī nua gbɛnɛ nyaa bu i dum nyɔɔbee i wee nyaana kɛ̄ i tɔɔ̄ dɛ̄dɛɛ̄ kaɛ. Ɛrɛ sɔ̄ i bee tɔɔ̄ bu gbɛnɛka tɔ a waɛ kpaɛ̄ pɛnɛ; ɛrɛ nage sɔ̄ i bee tɔɔ̄ bu nwīgbagbara tɔ ba su elala kaā, sa ye kɛ̄ si bu uwe binia lu 300 fit (100 m) aa kpaɛ̄ tɔ. Kaɛlɛɛ kɛ̄ i tɔɔ̄, kɛɛrɛbu mɛm a le loo pya sɛmdee le pya zue ue bu bɔŋanaloo nɛ i ɛɛbu. Sɔ̄ a bee lu enyaana i ture dɔɔ̄na barasī, i bee peere pya i gbo i wereloo kaāna.

KIISĪ LEERE LI ETHIOPIA

Aā bu zua 1987 mmɛ bu zua 1992, i tam bee kiisī leere bu pya buɛ̄ a le kɛ̄ tɔ-naatam a le Kenya gaa kuūdɛɛ̄loo. Wo bee doo kɔ a lu ewu keekee tɔ-naatam le tɔ tam. Bu zua 1993, ba yere i ture tɔ tam a le Addis Ababa, li Ethiopia, kɛ̄ i wee sitam bu gɔā loo gbɛnɛ-edo zua, mɛ pya ekpo le bah eyere kpotɛ̄ i tam anyaawo.

Bu tam aa ziī edo yii ziī bie buɛ̄ a le kpaɛ̄ Ethiopia, 1996

Jɛhova enɛa leelee tam a lu esi bie Ethiopia. Gbɛnɛ-edo pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa bee yii bu tam sɛmdee. Nu a waɛloo kunakuna bah pya wuga gaa yii bu tam sɛmdee aāge bu zua 2012. Gbaāloo wo, tɔkpa esiatam Buɛ̄-mɛnɛ ekpɔā gbɛnɛ-edo pya nɛɛ, e nu a eeloo 120 Tɔ Nɔnu Buɛ̄-mɛnɛ elua ewu. Bu zua 2004 dɛ̄dɛɛ̄ pya wuga a bee le Bɛtɛl bee kii aā kɛ̄ a lu ewu nua Bɛtɛl, e Asɛmbli Hall a lunage ewu lu dɔɔ̄na leelee i ɛrɛ.

Bu dɛ̄dɛɛ̄ pya zua ama, Gail le mm bee yii loo pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa a le Ethiopia sa lu kaāna gbo wa nɛ. Bu i ɛɛ wa loo kaāna nyɔɔbee ba ɛrɛ wereloo sa lu fɛgɛ. I kɛ̄tɔɔ̄ nwanaloo naa lee na anyaawo dookɛ̄ a bee doo tua sɔ̄, wo bee doo kɔ ba a sikɛ̄ i yere ture tɔ-naatam a le Central Europe. Ba kuū i dɛɛ̄ loo kaāna bie lo kɛ̄, mɛ i peere pya i gbo a le Ethiopia.

JƐHOVA DOO KƆ A NYIM

I e mɔna kɛ̄ Jɛhova doo kɔ a nyim doo. (1 Kɔr 3:​6, 9) Bu edoba, tua sɔ̄ m bee zue ue nɛ pya Rwanda ba bee lu Congo wee gbī Copper, lɔgɔ nɛɛ zue ue naa gaa bee sitam Rwanda. Mɛ nyaawo, nu alu 30,000 pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa le lo barasī. Bu zua 1967, nu a lu 6,000 pya zue ue Buɛ̄-mɛnɛ bee le Congo (Kinshasa). Mɛ ba e ɛrɛ nu alu 230,000 anyaawo, e nu a eeloo ziī miliɔn bee le dɔ Doonu Nyɛŋiabu Loo Luh Jizɔs bu zua 2018. Bu dɛ̄dɛɛ̄ barasī tɔ-naatam a le Kenya gaa kuūdɛɛ̄loo, buā pya zue ue eyeraloo 100,000.

Nu a eeloo 50 zua akii adumɛ, Jɛhova esua keekee pya wuga mɛ yeābah nɛ kɔ m dap yii bu tam mmɛɛ̄ sɔ̄. Kere kɛɛ lege gaa mɛ bɔp, m enɔā lo edɛrɛ nyiɛ nyɔɔ Jɛhova mmɛɛ̄. Nu m tɛɛ̄ bu bie Africa eyerebah mɛ nɛ kɔ m ɛrɛ egerebu le iīnaloo. Bu Gail le mm ɛɛ kaāna loo kɛ̄ pya wuga nɛɛdam le nɛɛwa para dɔɔ̄ nu doo, kɛ̄ ba dap egerebu kɛ̄bah doā-ɛp doo, le kɛ̄ ba dɛɛa nyɔɔ Jɛhova doo. M doo Jɛhova yaa loo ye wereloo a naa wee nyaa. Jɛhova enɛa mɛ ekpɛanu eenyɔɔ kɛ̄ m bee ɛmadɛɛ̄ doo.​—⁠Yɔɔ 37:⁠4.

^ bar. 11 Bee sikɛ̄ lu ekure Our Kingdom Ministry, mɛ elua enyaana nua Kpa Enɔānu I Tɔɔ̄dum Pya Nɛɛ Kraist le I Tam Zue Ue anyaawo.

^ bar. 23 Bee ue a kura “Kitawala” aaloo ue pya Swahili wee kɔ lo a kura “eenyɔɔ, lere deebah, ale bɛbɛɛ.” Nu a bee le nyiɛ pya eku ama na bira bɛbɛɛ, lo a kura kɔ ba gbī etɔɔ̄ nyɔɔ wa loo aa kɛɛ̄ Belgium. Pya eku a kura Kitawala bee nɔ nu akiiloo Pya Ekeebee Jɛhova, dɔɔ̄ wa kpa ɛŋɛnɛkɛ̄ sa bɛg tɔgɛ nu Baibol doo kɔ a yere kpotɛ̄ wa bira bɛbɛɛ, wa doonu kɛnɛkɛ̄, le dogo kunagā.