Mesoriẹ a Guọlọ Ifiẹrorhọ?

ME YỌ phia bi orhianẹ i Daniel ra hunute uvuẹn urhomu-ẹmro rọ vrẹnren na ọ sẹrorẹ ifiẹrorhọ ye? Manẹ a sabu simi emiamo ikansa ye na? Manẹ ọ ji ha akpọ inyenana? Itiọrurhomẹmro, ihworho ri vwo ifiẹrorhọ omamọ dede, i rheri taghene ọrana ọ sabu phia-a. Omarana, o fori na karorhọ urhomẹmro ọghoghanren ọnana. O fo ne ni ifiẹrorhọ gegerege-e. O vwo simi ọsoso emiamo ri ha akpọ na-a.

Ọke oghwa iyẹnrẹn re se CBS News e rhonmie idọkitọ re se Nathan Cherney, nọ ha orhetio phia taghene o fo na ha ifiẹrorhọ ofefe rẹn ihworho re kpomẹ-ẹ, nọ tare: “Ame i mẹrẹn erhirhiẹ sansan ne rẹ esa e lele ane aye kunu taghene aye e vwo ifiẹrorhọ te-e.” Idọkitọ owu ọvo na nọ ji ta: “Aruẹ iroro ọrana ọ lẹrhẹ ihworho roro taghene aye ina sabu sun oborẹ emiamo aye ọnọ gbanhon te, omarana oma aye ọrhọ sasa-a, aye ne roro taghene aye yi soriẹ nime aye e vwo ifiẹrorhọ te-e, ọrẹn ọrana rhẹ urhomẹmro-o.”

Itiọrurhomẹmro, ihworho re kpomẹ emiamo rọ nọ sabu lele fi uhwu, e din erhirhiẹ egbogbanhon omamọ. Omarana, o fo nẹ ihworho ekrun aye i toroba erhirhiẹ ọgbogbanhon na nyoma aye ina lẹrhẹ aye vwo ẹhẹn iborhi-in. Omarana, na haye ta taghene ifiẹrorhọ o fiemru-u?

Ẹjo. Jerẹ udje, idọkitọ ra hunute oberun na ọ hẹrote ihworho re kpomẹ emiamo rọ nọ sabu lele fi uhwu, dedevwo ọ sabu simi emiamo aye-e, ọrẹn ọ hẹrote aye neneyo aye i sabu nyerẹn rhẹ omefuon ye te ẹdẹ uhwu aye. Aruẹ idọkitọ erana i vwo imwẹro taghene omesinmo ọnọ sabu yẹ ihworho omamerhomẹ ọrhọ tobọ rhianẹ emiamo ohworho na ọ gbanhonron omamọ. O vwo ekwakwa buebun ri djerie phia taghene ifiẹrorhọ ọ yẹ ohworho omamerhomẹ ọrhẹ ekwakwa irhorhomu erọrọ.

Ọghanronmẹ Ifiẹrorhọ

Idọkitọ owu re se W. Gifford-Jones ọ tare taghene “ifiẹrorhọ omamọ umwu.” O yono kpahen erhirhiẹ sansan nọ sabu rhe oborẹ ọ ghanren te ra na hobọtua ihworho re kpomẹ emiamo ra vwa sabu simẹ. Nọ mẹrẹnvwrurhe taghene aruẹ obẹhatua ọnana ọ lẹrhẹ ihworho re kpomẹ na vwo ifiẹrorhọ ọrhẹ omamerhomẹ. Uyono owu re ruru uvuẹn ẹgbukpe 1989, o djephia taghene ihworho re kpomẹ ri vwo aruẹ obẹhatua ọrana, i nyerẹn jiri vrẹn eri vwe vwo obẹhatua, ọrẹn uyono re ruru ro vwo ji jiri na ọ ji dabu kwerhọ ẹmro ọnana-a. Ọrẹn, a mẹrẹnvwrurhe ne taghene ihworho re kpomẹ i rhe vwo ihworho ra hobọtua aye, aye i vwe kiki vwo ẹhẹn ro seriotọre ọrhẹ emiamiamo-o, ọrẹn eri vwe vwo obẹhatua e rhiẹromẹrẹn aruẹ erhirhiẹ enana.

Roro kpahen uyono ọrọrọ re ruru sekpahen oborẹ ifiẹrorhọ ọrhẹ je vwo ifiẹrorhọ o ru surhobọmwu emiamo ọmudu re se coronary heart disease (CHD). A dabu ni ehworhare ri vrẹn awan 1,300 so, sẹ aye i vwo ifiẹrorhọ yanghene aye e vwo ifiẹrorhọ-ọ. Ẹgbukpe ikpe a vrẹn, na rharhumu ni ehworhare na so na mẹrẹnvwrurhe taghene emrẹ awan 156 usuẹn ehworhare erana i vwo emiamo i CHD na. Usuẹn aye ri vwo emiamo na, ihworho ri vwe vwo ifiẹrorhọ i joma ha akwava bun ghwẹ eri vwo ifiẹrorhọ. Laura Kubzansky ro rhiẹ ohworho ọduado uvuẹn Harvard School of Public Health ro yono kpahen omọkpokpọ ọrhẹ iruemru ihworho nọ tare: “Vẹrhẹ bi, ẹmro na taghene ‘ifiẹrorhọ’ ọ sabu hobọte omọkpokpọ ohworho, ghwai ikun re rhon mie awọrọ, ọrẹn iyẹnrẹn ehworhare ri vrẹn awan 1,300 na ọ dabu me djeyi fiotọre ne taghene ifiẹrorhọ ọ sabu hobọte ọmudu na.”

Ọke re ni ihworho ezẹko ra bẹrẹ oma aye uvuẹn ihọsipita, na mẹrẹnvwrurhe taghene ihworho ri fiẹrorhọ taghene oma aye ọnọ gbanhon, oma aye o kiki serhọ ghwẹ ere roro taghene oma aye ọ gbanha-an. A ji tobọ mẹrẹnvwrurhe ne taghene ihworho ri vwo ifiẹrorhọ a tọ omamọ. Uyono owu ọ tẹnrovi ukẹro ihworho a ha ni erhirhiẹ ọho. Ihworho ra hua ne erhe roro taghene erhirhiẹ ọho o sekpahen ẹghwanren ọrhẹ ọmẹrẹnvwrurhe, oma aye nọ dabu sasa, aye ne ji vwo omẹgbanhon rhọ. Itiọrurhomẹmro, a ha oborẹ iroro ọnana o ru hobọte ihworho enana vwanvwọn omẹsasa re ruru uvwre ikprughwre 12!

 Mesoriẹ ifiẹrorhọ, omamerhomẹ ọrhẹ omamọ iroro e ru toroba omọkpokpọ ohworho? Ọkezẹko egba isayẹnsi ọrhẹ idọkitọ a ji dabu vwẹruọ ugboma onyakpọ na te erhirhiẹ rẹ aye ine rhe ẹkpahenrhọ rẹn onọ ọrana-a. Udabọ ọrana, ihworho ri yono kpahen erhirhiẹ ọnana ne, i rhe ibiẹ ekwakwa ezẹko kpahiẹn. Jerẹ udje, ọgba irherhe owu ro yono kpahen aphẹrhiẹn nọ tare: “O rhiẹ oborẹ orhomurun ohworho orho vwo omamerhomẹ ọrhẹ ifiẹrorhọ. Ọnana ọ vwọ lẹrhẹ ohworho na kiki vwo ẹhẹn ro seriotọre-e, ugboma yen nọ ji dabu sasa. Ọnana emru owu rẹ ihworho ina sabu ru nẹ aye i vwo omọkpokpọ.”

Uyono ọnana ọnọ sabu rhiẹ emru ọkpokpọ rẹn idọkitọ, egba irherhe ọrhẹ egba isayẹnsi, ọrẹn o rhiẹ omaran rẹn emọ uyono i Baibol na-a. Joma ẹgbukpe 3,000 ri vrẹnren na, ẹhẹn ọfuanfon na no mwu Orodje Solomon ya ẹmro enana rhotọre: “Ọmudu rọ ghọghọ omamọ umwu, ọrẹn, ẹhẹn rọ ghwọghọre, ọ lẹrhẹ ohworho vwiẹlẹ.” (Proverbs 17:22) Djokarhọ oborẹ a ta kpahan na. Oghwẹmro ọnana ọ ta taghene ọmudu rọ ghọghọ ono simi ọsoso emiamo-o, ukpomaran ọ tare taghene “omamọ umwu.”

Itiọrurhomẹmro, ana sabu nọ, Orhianẹ ifiẹrorhọ umwu, idọkitọ ọgo yo no jo jirie rẹn ihworho ro simẹ? Habaye, ifiẹrorhọ o vwo erere tobọ vrẹn ọrẹ o toroba omọkpokpọ ohworho.

Ifiẹrorhọ, je Vwo Ifiẹrorhọ Ọrhẹ Akpenyerẹn Ọnọ

Egba irherhe i mẹrẹnvwrurhe ne taghene ihworho ri vwo ifiẹrorhọ a mẹrẹn erere fọkiẹ omamọ uruemru aye. Aruẹ ihworho enana e ruẹ rhomẹ uvuẹn isukuru, owian, yanghene ekete aye a sasoma. Jerẹ udje, e ruẹ uyono owu kpahen emẹse ra zorhẹ. Ere yono aye ni ya oborẹ emẹse na ina zorhẹ na lele sekpahen omẹgbanhon aye. Uvwre ọke owu na, na ji nọ emẹse enana enọ ji ni aye so sẹ aye i vwo ifiẹrorhọ. Ọke oru, na mẹrẹnvwrurhe taghene aruẹ ifiẹrorhọ rẹ emẹse na i vwori ọ hobọte oborẹ aye i zorhẹ na lele, ọ ji tobọ vẹnẹ oborẹ ere yono aye i rorori bi. Mesoriẹ ifiẹrorhọ o vwo aruẹ omẹgbanhon ọnana?

Na sabu vwẹruọ oborẹ ifiẹrorhọ ọ dabu mevirhọ, ihworho buebun ne yono kpahen oborẹ o mevirhọ re ne je vwo ifiẹrorhọ. Uvwre ẹgbukpe 1960, ne yono kpahen uruemru eranmo, ọnana nọ lẹrhẹ egba irherhe na ha ẹmro na “uruemru re fiobọrhotọre re yonirin” ruiruo. Egba irherhe na i mẹrẹnvwrurhe taghene ituakpọ dede ina ji sabu vwo aruẹ uruemru ọnana. Jerẹ udje, a sanọ ihworho ezẹko jeghwai fi aye rhẹ ekete edon ọ havwọ, na ta rẹn aye taghene aye ina sabu yono oborẹ aye ine ru dobọ edon na ji nyoma aye ina hiẹn ipọtọ ezẹko. Ọke oru, ihworho na ni sabu dobọ edon na ji.

Ọrẹn, na ji ta rẹn ẹko ihworho erọrọ nẹ aye i ji ru oborẹ ẹko ọrukaro na i ruru, dedevwo aye i hiẹn ipọtọ na, ọrẹn edon na ọ dobọji-i. Itiọrurhomẹmro, ihworho buebun uvuẹn ẹko ọreva na i kiki fiobọrhotọre. Ọke ra rharhumu ta rẹn aye nẹ aye i ji hiẹn ipọtọ na, aye e kwe ruomaran ghwomara-an. Aye i vwo imwẹro taghene o toro oborẹ aye i ruru-u, edon na ọ sabu dobọjẹ-ẹ. Udabọ ọrana, uvuẹn ẹko ọreva na, ihworho ezẹko ri vwo ifiẹrorhọ, e kwe fiobọrhotọre-e.

Idọkitọ re se Martin Seligman rọ ha userhumu rẹn ihworho ruẹ uyono ra hunute oberun na, nọ tuẹn uyono rhọ kpahen ifiẹrorhọ ọrhẹ je vwo ifiẹrorhọ. No yono kpahen oborẹ ọsoriẹ ihworho e roro taghene aye i sabu ha userhumu rẹn oma aye-e. Nọ tare taghene aruẹ iroro ọrana, ọ lẹrhẹ ihworho buebun je fikparobọ, yanghene ọ tobọ lẹrhẹ aye je ruẹ emru owuorowu dede. Seligman nọ ta kpahen uruemru je vwo ifiẹrorhọ ọrhẹ oborẹ o nerhumie sa: “Ẹgbukpe uzegbisionrin ri mie yono uyono ọnana, o djephia mẹ ne taghene erhe vwo aruẹ iroro ihworho ri vwe vwo ifiẹrorhọ taghene ọwan ya suẹ ekwakwa ibiobiomu ra phia, aruẹ iroro ọrana yọ mai tọ, ọnọ ji hobọte kemru kemru rẹ ọwan e ruẹ, ekwakwa ibiobiomu ra zofẹn yen na yi na ji mai phia rẹn ọwan, ghwẹ ọke re vwo ifiẹrorhọ.”

Jerẹ oborẹ a hunute bi ne, aruẹ uyono ọnana ọnọ sabu rhiẹ emru ọkpokpọ rẹn ihworho ezẹko inyenana, ọrẹn o rhiẹ omaran rẹn emọ uyono i Baibol na-a. Djokarhọ isẹ ọnana: “Ẹhẹn ọnọ orho seriotọre uvuẹn ẹdẹ ọrẹ ukpokpogho, omẹgbanhon ọnọ no no riotọre.” (Proverbs 24:10) Itiọrurhomẹmro, Baibol na ọ dabu djeyi fiotọre taghene ẹhẹn ro seriotọre ọrhẹ iroro ri sọre, ọnọ sabu lẹrhẹ ohworho je vwo omẹgbanhon rọ nọ wian. Omarana, me wu ne ruo ne wu sabu wọnrọn hasuẹ uruemru je vwo ifiẹrorhọ, ne wu sabu vwo ifiẹrorhọ uvuẹn akpenyerẹn ọnọ?

 [Ifoto rọ ha aruọbe 4, 5]

Ifiẹrorhọ ọ sabu lele fiẹ ekwakwa irhorhomu buebun