Emama e Yono Ọwan?

Ọrẹn, biko nọ eranmo na, aye ni ne yonuo; omaran ji te efen ri ha idjuwu na, aye ni na ta wẹn. Yanghene roro kpahen otọrakpọ na, ọye no no yonuo; irhenrin urhie ọduado na ni ne ghwoghwo ha wẹn.JOB 12:7, 8.

KPE ezẹko rhe na, itu isayẹnsi ọrhẹ ewena i yono nẹ ewawọ ọrhẹ eranmo izede sansan ne. Aye e yono jeghwai hẹrokele eghọn sansan ri ha uvuẹn oma emama, neneyo aye i sabu ruẹ ekwakwa ekpokpọ phia jeghwai ru rhomurhọ uvuẹn ekwakwa rẹ aye i ru ne bi. Ra na ta kpahen idje ezẹko na, gba nọ oma, ‘Ọrọmo yo ghini fo ọrẹ ene jiri fọkiẹ ekwakwa enana re ruru na?’

Re Yono nẹ Abọ i Whale

Me yẹ ihworho re ruẹ ẹropleni ina sabu yono nẹ humpback whale? O vwo ekwakwa buebun rẹ aye ina sabu yono. Humpback whale rọ dabu ghwanren ne o vwo ọhiẹn ro te ikilo 30,000, nọyẹ ọ ghwa te itrela rọ kpare ohwan, o ji vwo ugboma ọgbogbanhon ọrhẹ abọ jerẹ ibekpe. Aranmo ọnana ro seri te isihanghwẹ 40 yanghene imita 12 na, ọ sasare omamọ uvuẹn obotọre ame. Jerẹ udje, orho le oborẹ ọ guọlọ ria, nọ rhẹnrhẹn riẹ oberun jeghwai rhẹnrhẹn kinhariẹ oborẹ ọ guọlọ ria na, no mwuẹhẹn ro koko iphughẹ. Iphughẹ enana ri họhọ iriri na, na mọrọn irhenrin na rhẹ oberun ame na yanghene oborẹ ọ guọlọ ria na. Orho ru, no fomie mwuẹ rọ.

Oborẹ ọ mai merhen egba irherhe oma uvuẹn oma aranmo ọnana, yẹ oborẹ o ru rhẹnrhẹn kinhariẹ uvuẹn ekete ri kenkenrin omamọ rhẹ ugboma ọgbogbanhon ro vwori. Egba irherhe ni ma mẹrẹnvwrurhe taghene oborẹ abọ ye i havwọ ya yẹ ye omẹgbanhon ọrana. Okokọ abọ ye a phiọ-ọn, aye i họhọ abọ ẹropleni, ọrẹn okokọ abọ na i vwo ekwakwa ri havwọ kwrasokwraso re se tubercle.

 Ọke i whale na ọ rhẹnrhẹn uvuẹn ame, tubercle na na lẹrhiẹ rhẹnrhẹn phẹrẹ jeghwai kpariẹ rierun phẹphẹrẹ. Izede ọgo? Ọbe na Natural History nọ tare taghene tubercle na, a lẹrhẹ ame koko abọ ye ji sa ye erhumu rhẹnrhẹn phẹphẹrẹ uvuẹn ekete ri kenkenrin dede. Orhianẹ abọ i whale na ọ havwọ kwrasokwraso-o, ọ sabu rhẹnrhẹn uvuẹn ekete ri kenkenri-in, nime ame na ọnọ mọrọn abọ ye, ọ ji lẹrhiẹ kparoma phẹphẹrẹ-ẹ.

Me ya na sabu yono nẹ ọnana rhe? Ẹropleni re ruẹ abọ ye họhọ abọ i whale ọnọ sabu dan phẹrẹ nime aye a guọlọ abọ eduado vwẹre nẹ aye i ki sabu dan phẹrẹ-ẹ. Aruẹ abọ ẹropleni ọnana o kiki suẹ ẹkuọ-ọn, ọnọ ji phẹrẹ ẹruete. Ọgba irherhe John Long o vwo imwẹro taghene ẹdẹ owu, “abọ ẹropleni ine vwo ekwakwa ri havwọ kwrasokwraso jerẹ abọ i humpback whale na.”

Ra Hẹrokele Ibekpe Afen re se Seagull

Itiọrurhomẹmro, e ruẹ abọ ẹropleni jerẹ abọ efen buebun ne. Ọrẹn ewena buebun i dabu me yono riarorhọ ukperhumu na. Ọbe na New Scientist nọ tare taghene, “Era Guọlọ Otọre Emru Uvuẹn University ọrẹ Florida, i ruẹ ibiẹ ẹropleni re se drone ro vwo abọ jerẹ afen re se seagull, nọ sabu dan rierun omamọ jeghwai dan kinhariẹ.”

Seagull a sabu dan uvuẹn aphẹrẹ nyoma aye a bẹrẹ ibekpe aye hiẹn. Ọbe na nọ tare, “na sabu hẹrokele abọ afen ọrana, aye ni ruẹ imoto rhẹ abọ ibiẹ ẹropleni na rọ nọ rhọ kpariẹ dan.” Omamọ ona ọnana re ru rhẹ abọ ibiẹ ẹropleni na nọ ha userhumu riẹn sabu dajẹ ekete owu jijiri, ji dan kinhariẹ eghwa ri rierun omamọ. U.S. Air Force a guọlọ ruẹ aruẹ ẹropleni ọnana, rọ nọ ha userhumu rẹn aye sabu guọlọ ekete re tiẹ ekwakwa owọnren nu.

Ra Hẹrokele Aghwẹ Ọdẹroghwa

O ji vwo ekwakwa buebun re ne yono nẹ eranmo otọre. Jerẹ udje, ọdẹroghwa o vwo omẹgbanhon rọ sabu rhenren ugbomoghwa jeghwai tamwuẹ oberun ọrẹn ọ ha urhomie vi otọre. Uvuẹn i Baibol na dede, e rhe emama ọnana fọkiẹ omẹgbanhon ro vwori. (Proverbs 30:28) Me yọ soriẹ ọdẹroghwa ọ sabu nya ha urhomie vi otọre?

Omẹgbanhon rẹ ọdẹroghwa ọ sabu tamwu ekete ri phiọnren, ọ ha uvuẹn ẹton ri rhurhu obotọre isihanghwẹ ye re se setae. Igọmu i vwe nẹ isihanghwẹ na sa-a. Ukpomaran, oborẹ e se molecule yọ yẹ ye omẹgbanhon na. Omẹgbanhon ọnana ọrhẹ oborẹ e se van der Waals a wian kugbe, neneyo aghwẹ ọdẹroghwa i sabu mọrọn ekete gbanhon. Itiọrurhomẹmro, ituakpọ i vwa sabu ha abọ ọkaka kpalọ ugbomoghwa-a, fọkiẹ omẹgbanhon re se gravity. Ọrẹn fọkiẹ ibiẹ setae rọ ha uvuẹn abọ ọdẹroghwa, ọ lẹrhiẹ sabu tamwu ugbomoghwa. Omẹgbanhon re se van der Waals i rha homaba setae ri ha uvuẹn isihanghwẹ ọdẹroghwa, nọ sabu yẹ ọdẹroghwa na omẹgbanhon rọ tamwu oberun.

Me ye yono nẹ ọnana rhe? Ekwakwa re ru họhọ isihanghwẹ ọdẹroghwa, ana sabu ha aye wene ekwakwa jerẹ Velcro, ọnana emru ọrọrọ re yono nẹ emama. * Ọbe na The Economist nọ vwanriẹn obọrẹ ọgba irherhe owu ọ tare omana, taghene ekwakwa re ruru ni tamwu jerẹ “aghwẹ ọdẹroghwa,” a sabu ha aye ruiruo “sekpahen omesimo maido uvuẹn ekete rẹ ikẹmika erọrọ a vwa sabu wian.”

Ọrọmo yo Mwuovwan Ujiri na?

Ukoko owu re se National Aeronautics and Space Administration a damoma ruẹ irọbọtu ro vwo aghwẹ buebun, rọ nọ nya jerẹ akpakpasumagha, ewena ri ha ẹkwotọre i Finland i ruẹ itratọ ri vwo aghwẹ erhan, rọ nọ sabu ghwa vrẹn ekete ra bẹn ẹghwa jerẹ oborẹ irhirhi e ruẹ. Egba irherhe erọrọ i ruẹ ekwakwa rẹ aye ọvo e rhie ji kanren oma aye, jerẹ omamọ re se pinecone. Ikọmpini owu re ruẹ imoto, e ruẹ imoto owu rọ họhọ erhenrin re se boxfish. Egba irherhe erọrọ e yono kpahen ugboma aranmo re se abalone rọ họhọ shock-absorber, neneyo aye i sabu ruẹ ikpọfia ọphopharhe rọ ji gbanhon rọ nọ sẹrorẹ udu na.

O vwo ena buebun rẹ egba irherhe i yono nẹ emama ukperhumu na, ri rhomu ghwẹ erẹ aye i kiki ru, aye i ji sẹrorẹ aye ne. Ọbe na The Economist nọ tare taghene otu isayẹnsi ina sabu riẹ ekete a sẹrorẹ iyẹnrẹn enana rhọ, ji mẹrẹn “oborẹ emama ine ru sa aye erhumu kwaphiẹ ebẹnbẹn aye rhọ.” Iyẹnrẹn enana ra sẹroriẹ na, ye se “biological patents.” O mevirhọ ihworho yanghene ikọmpini, re kwenu riẹn ni ha ena ekpokpọ mwuẹ lele urhi. Ọke ọbe na The Economist o dje kpahen ọnana, nọ tare : “Egba irherhe i rha sabu ta taghene ekwakwa ekpokpọ ra hẹrokele emama ru i nẹ ‘biological patents’ rhe, nọyẹ aye a haye ta taghene emama yi vwo ekwakwa rẹ aye i ruru.”

Marhẹ emama i ru sabu vwo ọsoso ena irhorhomu enana? Egba irherhe buebun a ha ujiri ena irhorhomu ri ha uvuẹn emama vwe uyono ekwakwa ri varhe rọ vwọ gba. Ọrẹn, egba irherhe erọrọ i nirien izede rọ vẹnẹren. Uvuẹn ẹgbukpe 2005, Microbiologist Michael Behe nọ tare uvuẹn The New York Times: “Obọdẹn ena ra mẹrẹn uvuẹn oma emama ọ dabu dje ẹmro na fiotọre omana: arha guọlọ ekwakwa ri na yẹ ọwan imwẹro ghwomara-an, nime emama i yẹrẹ ọwan imwẹro buebun ri ji fiotọre dẹn. Behe no fuen ẹmriẹn omana. “O fo na ha ukẹro sakamu ni ena ra mẹrẹnvwrurhe uvuẹn emama-a, nime aye i dabu fiotọre.”

Itiọrurhomẹmro, o fori ne jiri ọwena ro ruẹ omamọ ẹropleni ro rhe dan fọkiẹ aruẹ obọ ro ru rhọ ye. Omaran o ji fo ne jiri ohworho ro kiki ru omamọ i bandage, ohworho ro kiki ruẹ ewun, yanghene ohworho rọ dabu rhe kpahen imoto e ruo. Itiọrurhomẹmro, ọwena rọ hẹrokele ona ohworho ọrọrọ ọrẹn o ha ujiri rẹn ohworho ro vwo ona na-a, ọwena na ohi yo ruẹ.

Omarana, ọnana o fiotọre taghene ọgba irherhe rọ hẹrokele ona emama kwaphiẹ ebẹnbẹn ọnẹyen rhọ, o fo nọ ha ujiri na vwe ọro vwo ona ọnana ukperẹ ono rhiẹ ekwakwa ri varhe? Orhianẹ ohworho ọnọ vi tẹn ona vwẹre no ki ruẹ ekwakwa enana, nẹ ohworho rọ maren aye vwo? Itiọrurhomẹmro, ọrọmo yo ghini fo ọrẹ ene jiri, oyono gbinẹ ọmọ isukuru rọ hẹrokele oyono yi?

Ifuen rọ Dabu Fiotọre

Ọke ihworho buebun a mẹrẹn ena sansan ri ha uvuẹn emama vwrurhe, aye ni tẹmro ọbo ijoro na ọ yare: “Ewian enọ i bunrun omamọ, O Jehova! Wu maren aye ephian ọrẹ ẹghwanren. Otọrakpọ na ọ vuọnren rhẹ ekwakwa wu maren.” (Psalm 104:24) Paul rọ ha usuẹn ihworho ri ya i Baibol na o ji vwo aruẹ iroro ọrana. Nọ yare: “Kpahen iruemru [Osolobrugwẹ] ra vwa mẹrẹn, a dabu mẹrẹn aye fiotọre nyoma emama akpọ na, fọkime e vwẹruọ aye nyoma ekwakwa ra maren, omẹgbanhon ọnẹyen ro vwo vwoba jeghwai te ẹrhẹ Osolobrugwẹ rẹ ọye ọ havwọ.”—Romans 1:19, 20.

Ọrẹn, ihworho buebun re yono i Baibol na ri ji vwo imwẹro kpahen Osolobrugwẹ, ina sabu ta taghene Osolobrugwẹ ọ nyoma ekwakwa ri varhe ma ekwakwa igbevwunu ri ha uvuẹn akpọ na. Ọrẹn me yi Baibol na o yonorin?

[Ekete Ra Djokarhọ]

[Ẹmro Ikpokpoto Ri Ha Aruọbe 5]

Marhẹ emama i ru sabu vwo ọsoso ena irhorhomu enana?

 [Ẹmro Ikpokpoto Ri Ha Aruọbe 6]

Ọrọmo yo vwo ekwakwa re yono nẹ emama rhe

 [Ekpeti/Ifoto rọ ha aruọbe 7]

Orhianẹ ohworho ọnọ vi tẹn ona vwẹre no ki ruẹ ekwakwa enana, nẹ ohworho rọ maren aye vwo?

E ruẹ abọ ẹropleni ọnana họhọ abọ afen re se seagull

Isihanghwẹ ọdẹroghwa o vwo gbe-e, a wa mẹrẹn oka isihanghwẹ ye-e, ọ sabu tamwu ekete ephian jokpanẹ oborẹ e se Teflon, ọ sabu kpare aghwẹ ye phẹphẹrẹ. Egba irherhe a damoma aye ina hẹrokele isihanghwẹ ọdẹroghwa

Aruẹ ona ra ha ma erhenrin re se boxfish ye nirin ha ruẹ aruẹ imoto ọnana

[Ekete iyẹnrẹn i nurhe]

Ẹropleni: Kristen Bartlett/ University of Florida; isihanghwẹ ọdẹroghwa: Breck P. Kent; erhenrin re se box fish ọrhẹ imoto: Mercedes-Benz USA

 [Ekpeti/Ifoto rọ ha aruọbe 8]

EMAMA RI VWO ẸGHWANREN OMAMỌ RE NẸ EKETE OWU RIẸ ỌRỌRỌ

Emama buebun i “vwo ẹghwanren omamọ” rọ lẹrhẹ aye sabu rhe izede uvuẹn Otọrakpọ na. (Proverbs 30:24, 25) Jenẹ a ta kpahen idje eva.

▪ Oborẹ Irhirhi e Suẹn Onya Aye Lele Marhẹ irhirhi ri ya guọlọ emaren e ru rhe izede ghwẹrioma riẹ oghwa aye? Egba irherhe ri ha uvuẹn United Kingdom i mẹrẹnvwrurhe ne taghene haba ọrhen irhirhi e fiẹ rhẹ izede, ezẹko e lele urhie owu rọ nyajẹ oka vwo rhẹ izede na neneyo aye i sabu rhe izede te oghwa. Jerẹ udje, ọbe na New Scientist ọrhọ ta taghene irhirhi pharaoh a bọn izede ri vwo ada eva, ri jeghwai lele fi oghwa aye. Mesoriẹ ona ọnana o rhiẹ oborẹ a djokarhọ? Ọke irhirhi na ọ ghwẹrioma riẹ oghwa ye ji te ada rọ ghalẹre uvuẹn izede na, no lele ọrọ gẹrhẹre ibiesuọn, ro lele fi oghwa ye. Ọbe na New Scientist ọrhọ ta taghene “urhie ri vwo ada eva ọ ha userhumu rẹn irhirhi na rhe izede aye, maido orhianẹ aye i bunrun uvuẹn izede na, o vwo ji suẹn aye vruẹ-ẹ.”

▪ Oborẹ ọ Lẹrhẹ Efen Rhe Izede Efen buebun a dan riẹ ekete iseseri ọrhẹ uvuẹn aruọke ephian, ọrẹn aye i vwe vruẹ-ẹ. Mesoriẹ? Egba irherhe i mẹrẹnvwrurhe ne taghene efen a ha omẹgbanhon i magnetic field ọrẹ akpọ na ruiruo. Ọrẹn, ọbe na Science ọrhọ ta taghene “omẹgbanhon i magnetic field ọrẹ akpọ na ọ vẹnẹ uvuẹn ekete sansan, ọ vwọ ji rionbọrhọ obọrẹ o rierun ọke ephia-an. Mesoriẹ efen ra kwa riẹ ekete ọrọrọ e vwe vruẹ? Efen e suẹn eroma aye lele ọrẹn na kowuọwọn kowuọwọn. Ra mẹriẹn taghene ọren na ọ kwa nẹ ekete owu riẹ ọrọrọ na, egba irherhe ne roro taghene efen na e wene lele ọren na, ọbe na Science nọ tare taghene o vwo “eroma rọ ta rẹn aye uvwrọke re te ne uvuẹn ẹgbukpe na.”

Ọrọmo yo yono irhirhi na nẹ aye i rhe lele urhie owu rọ nyajẹ oka vwo rhẹ izede? Ọrọmo yọ yẹ efen na eroma ọrhẹ aphẹrhiẹn rẹ aye a sabu rhe ọke ọrhẹ izede? Aye i kpare varhe? Gbinẹ o vwo obọdẹn Ọmemama?

[Ekete iyẹnrẹn o nurhe]

© E.J.H. Robinson 2004