Oborẹ Ọwan i ru Vwo i Baibol na

Emru igbevwunu ra mẹriẹn taghene a sẹrorẹ i Baibol na nẹ abọ ekwakwa ri na sabu ghwọghiẹ me te inyenana. A ya i Baibol na hin emrẹ ẹgbukpe 1,900 ri vrẹnren. A yariẹ rhẹ ekwakwa ri na sabu ghwọghọ jerẹ ẹbe ra ha papyrus ọrhẹ ophianron eranmo ru, habaye edjadjẹ rẹ ibiẹ ihworho e vwẹruọ ye inyenana ya tu ha ya eyaya erukaro na. Habaye, ihworho ri vwo omẹgbanhon jerẹ irodje ọrhẹ ilori ẹga, i damoma omamọ aye ina ghwọghọ i Baibol na.

ARHẸ e ru sẹrorẹ i Baibol na ro rhiẹ ọbe ra mai rhe uvuẹn akpọ na udabọ ebẹnbẹn enana? Jenẹ a ta kpahen erhirhiẹ eva ọvo.

A Sẹrorẹ i Baibol na Nyoma ra Rharhumu ya ye rhẹ Ekete Erọrọ

Emọ Israel ri hẹrote eyaya i Baibol erukaro na, i dabu sẹrorẹ ikpitọnbe erẹ ahwanren na jeghwai rharhumu ya aye rhẹ ekete erọrọ. Jerẹ udje, a ta rẹn irodje Israel taghene aye i ya ‘ọbe Urhi na harẹn omobọ aye nẹ uvuẹn Urhi rẹ irherẹn ri nẹ uvwioghwa i Levi rhe i sẹroriẹ.’—Deuteronomy 17:18.

Oma ọ merhen emọ Israel buebun rẹ aye ine se Eyaya Ọfuanfon na, nime aye i rheri taghene Ẹmro Osolobrugwẹ. Omarana, eyẹbe ra dabu yono ye gbẹro rhotọre rharhumu ya ẹmro na rhẹ ekete erọrọ. Ọyẹbe owu ro vwo ofẹnzẹ Osolobrugwẹ yẹ Ezra, “rọ dabu rhe Urhi Moses, ri Jehova Osolobrugwẹ Israel o tiobọnu.” (Ezra 7:6) Ọyẹbe rọ rharhumu ya obọrẹ a ha edjadjẹ i Hebrew ya uvuẹn i Baibol na yanghene “Old Testament” na, uvwre ẹgbukpe 500 ọrhẹ 900 C.E., o kele ẹmro na owuowu ọke rọ ya hin neneyo ọsọre ọ jọ rhọ homaphia. Aruẹ owian ọnana ra dabu gbẹro rhotọre wian na, ọ lẹrhẹ eyaya i Baibol na dabu gba jeghwai sẹrorẹ i Baibol na udabọ evwreghrẹn ra damoma aye ina ghwọghiẹ.

Jerẹ udje, uvuẹn ẹgbukpe 168 B.C.E., ọro suẹn Syria re se Antiochus IV nọ damoma rọ nọ ghwọghọ ọsoso obọrẹ a ha edjadjẹ i Hebrew ya uvuẹn i Baibol na ri ha uvuẹn Palestine. Ọbe ikuegbe itu i Jew owu nọ tare: “Aye na bẹrẹ jeghwai torhẹ ukpitọnbe ọrẹ urhi ephian rẹ aye i mẹrẹnren.” Jewish Encyclopedia nọ tare: “Isodja ra yẹre owian ọnana i wian riẹn rhẹ ekwẹre ọgbogbanhon . . . Ohworho ro vwo ọbe ọfuanfon ọnana . . . e kpe ohworho na hwuẹ.” Ọrẹn, buebun Eyaya Ọfuanfon na ra rharhumu ya ri ha uvwre itu i Jew re rhirhiẹ Palestine ọrhẹ ẹkwotọre erọrọ, a sabu ghwọghọ aye-e.

Ogege eri ya obọrẹ a ha edjadjẹ i Greek ya uvuẹn Eyaya Ọfuanfon na yanghene “New Testament” na a ya hin, na rharhumu ya ileta, aruẹmẹrẹn, ọrhẹ ikuegbe na rhẹ ekete erọrọ. Jerẹ udje, John ọ ya iyẹnrẹn rọ ta kpahen i Jesu uvuẹn Ephesus yanghene ekete rọ kẹreriẹ. Ọrẹn, a mẹrẹn ekete ezẹko uvuẹn iyẹnrẹn ọrana ra rharhumu ya rhẹ ekete ọrọrọ emrẹ ẹgbukpe 50 uvuẹn ẹkwotọre Egypt ro sereri rhẹ iroko buebun, ọke i John ọ ya iyẹnrẹn ọnẹyen hin. Iyẹnrẹn ọnana o djephia taghene Ilele Kristi ri ha ekete iseseri i vwo Eyaya Ọfuanfon na ra rharhumu ya rhẹ ekete erọrọ.

Nime e fomu Ẹmro Osolobrugwẹ lele ekete buebun, arha sabu ghwọghiẹ ọke i Kristi o hwu hi-in. Jerẹ udje, uvuẹn urhiọke ọrẹ February 23 uvuẹn ẹgbukpe 303 C.E., Ọro suẹn Rome re se Diocletian nọ ta rẹn isodja ye nẹ aye i ghwọghọ ighwe ishọshi ẹkwotọre na jeghwai torhẹ Eyaya Efuanfon ri ha uvuien. Diocletian o roro taghene ọnọ sabu tiẹ Ilele Kristi nẹ akpọ na ọrhọ sabu ghwọghọ eyaya efuanfon na. Ẹdẹ rọ ha kpahiẹn, no jurhi lele ọsoso ẹkwotọre i Rome taghene a torhẹ ọsoso i Baibol na ephian uvuẹn afiede. Ọrẹn, a sabu ghwọghọ eyaya i Baibol na ezẹko-o, na rharhumu fomu aye phia. Itiọrurhomẹmro ogege ẹkparehaso i Diocletian o notọre hin, ne fomẹ eyaya i Baibol eva phia ra ha edjadjẹ i Greek ya ri ji havwiẹ me te inyenana. Owu ọ ha obẹ i Rome; ọreva ye ọ ha uvuẹn British Library uvuẹn London, England.

Dedevwo a ji mẹrẹn imanuskripti Baibol owuorowu-u, ọrẹn o vwo ohwobọ yanghene ọsoso eyaya i Baibol buebun ra ha obọ ya ri havwiẹ me te inyenana. Ezẹko usuẹn aye i ho ne omamọ. Ẹmro ri ha uvuẹn ikpitọnbe ahwanren enana i wenerin ọke ra rharhumu ya aye? Ọgba irherhe W. H. Green nọ ta kpahen obọrẹ a ha edjadjẹ i Hebrew ya uvuẹn i Baibol na: “Ana sabu ta taghene o vwo ọbe ahwanren owuorowu ra rharhumu ya rọ gba te i Baibol na-a.” Sekpahen obọrẹ a ha edjadjẹ i Greek ya uvuẹn Eyaya Ọfuanfon na, Frederic Kenyon, ro rhe kpahen imanuskripti Baibol na omamọ nọ tare: “Ovẹnẹ rọ ha uvwrọke ra ya eyaya erukaro na ọrhẹ era ya kerhumu ọ ghwai do-o, ẹfro rọ havwiẹ bi kpahen oborẹ a ya Eyaya Ọfuanfon re vwori na lele o notọre ne. Ana sabu hẹroso ẹbe erẹ New Testament na fọkime ẹmro ri ha uvuien urhomẹmro ọ ji gba.” Nọ ji ta: “Ana sabu vwo imwẹro taghene a dabu fuevwan sẹrorẹ eghwẹmro i Baibol na. . . . A sabu ha ọbe ahwanren owuorowu vwanvwọn ọnana-a.”

Erhianrhian i Baibol

Emru ọreva rọ lẹrhẹ i Baibol na rhiẹ ọbe ituakpọ i mai rhe, yẹ fọkime ọ havwiẹ uvuẹn edjadjẹ buebun. Ọnana ọ serhọ rhẹ ọhọre Osolobrugwẹ rẹ ihworho ri nẹ agbamwa ọrhẹ edjadjẹ ephian ine rhe yi jeghwai ha ẹga riẹn ọrẹ “ẹhẹn kugbe urhomẹmro.”—John 4:23, 24; Micah 4:2.

Erhianrhian ọrukaro re kiki rhe yẹ obọrẹ a ha edjadjẹ i Hebrew ya uvuẹn i Baibol na ra rhian riẹ edjadjẹ i Greek re se Septuagint. A rhianriẹn fọkiẹ itu i Jew ra djẹ edjadjẹ i Greek re rhirhiẹ otọre i Palestine, a ji rhian yen hin uvwre ẹgbukpe 200 ri vrẹnren i Jesu ọ ki tuẹn owian aghwoghwo yi rhọ. Ọke ọsoso i Baibol na ọ gba hin tobọ te obọrẹ a ha edjadjẹ i Greek ya, na rhianriẹn riẹ edjadjẹ buebun uvwre ẹgbukpe ezẹko. Ọrẹn ọke oru, irodje ọrhẹ irherẹn ri fo ihworho ri na ha omẹgbanhon aye lẹrhẹ awọrọ vwo i Baibol na, ni kparehasuiẹ. Aye na damoma nẹ ihworho aye i tephe rẹn i Jehova nyoma aye a ten taghene a vwa rhian Ẹmro Osolobrugwẹ riẹ edjadjẹ erọrọ-ọ.

Udabọ ẹkparehaso ilori ẹga ọrhẹ ere suẹn, ehworhare ezẹko ri vwo uduefigbere ni fi arhọ aye rhẹ erhirhiẹ imwofẹn nẹ aye i sabu rhian i Baibol na riẹ edjadjẹ ihworho e vwẹruọ ye. Jerẹ udje, uvuẹn ẹgbukpe 1530, William Tyndale ro riẹ isukuru obẹ Oxford, nọ rhian ẹbe isionrin erukaro uvuẹn obọrẹ a ha edjadjẹ i Hebrew ya uvuẹn i Baibol na. Udabọ ẹkparehaso, no mo rhiẹ ohworho ọrukaro rọ rhian i Baibol na nẹ edjadjẹ Hebrew riẹ edjadjẹ Oyibo. Tyndale yẹ ọrhierhianrhian ọrukaro rọ ha odẹ na Jehova ruiruo uvuẹn edjadjẹ Oyibo. Ọke ephian yẹ otu i Catholic a djofẹn uhwu mwu ọgba irherhe i Baibol owu rọ djẹ edjadjẹ i Spain re se Casiodoro de Reina, fọkime ọ damoma rọ nọ rhian i Baibol na riẹ edjadjẹ i Spain. No riẹ England, Germany, France, Holland, ọrhẹ Switzerland nọ sabu rhian i Baibol na hin. *

Inyenana a rhian i Baibol na riẹ edjadjẹ buebun ne, e ji fomu iduduru i Baibol phia ne. Ra mẹriẹn taghene a sẹrorẹ i Baibol na ro rhiẹ ọbe rọ mai rhomu rẹn ituakpọ na, no dje ẹmro i Peter rhiẹ urhomẹmro: “Odin na o vwiolo, idodo na na ji kpanran se, ọrẹn ẹmro i Jehova o rhirhiẹ ye bẹmẹdẹ.”—1 Peter 1:24, 25.

[Ekete Ra Djokarhọ]

[Ifoto rọ ha aruọbe 12, 13]

 Imanuskripti Masorete

[Ifoto rọ ha aruọbe 13]

Ovwẹre ọbe ro vwo Luke 12:7, “. . . are i vwa zofẹ-ẹn, are i ghanren ghwẹ ighwe buebun”

[Ekete ifoto o nurhe 13]

Obaro aruọbe na: National Library of Russia, St. Petersburg; ọreva ọrhẹ ọresa: Bibelmuseum, Münster; oberhumu: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin