1, 2. (a) Marhẹ akpenyerẹn ono rhirhiẹ orhianẹ i Baibol na ọ havwiẹ-ẹ? (b) Marhe ene ru sabu mẹrẹn erere nẹ Ẹmro Osolobrugwẹ vuọnvuọn?

WU NA sabu ha ẹhẹn roro oborẹ akpenyerẹn ọnọ ono rhirhiẹ orhianẹ i Baibol na ọ havwiẹ-ẹ? O vwo ekete ra na mẹrẹn urhebro re ne nyerẹn akpọ kẹdẹkẹdẹ-ẹ. O vwo ekete wu na mẹrẹn ẹkpahenrhọ rẹn enọ ri sekpahen Osolobrugwẹ, akpenyerẹn, ọrhẹ obaro na-a. Wu ji rhe oborẹ Osolobrugwẹ ọrhẹ ituakpọ i nyerẹn lele ọke ahwanre-en.

² Ọrẹ omamerhomẹ, a ha uvuẹn aruo erhirhiẹ ọrana-a. Jehova o tiobọnu i Baibol na rẹn ọwan. Ọ jeghwai yẹ ọwan imwẹro taghene ẹmro rọ ha uvuẹn i Baibol na ono rhirhiẹ ye bẹmẹdẹ. Ọnyikọ Peter ọ rionbọrhọ ẹmro rọ ha uvuẹn Isaiah 40:⁠8. Dedevwo, ekete ọnana ọ ghwai ta kpahen i Baibol na-a; ọrẹn, ẹmro ri ha uvuien i sekpahen iyẹnrẹn ri ha uvuẹn i Baibol na. (Se 1 Peter 1:​24, 25.) Itiọrurhomẹmro, ana mẹrẹn erere buebun nẹ i Baibol na rhe, orhianẹ e vwo i Baibol na uvuẹn edjadjẹ ra dabu vwẹruọ ye. O jiri ne rẹ ihworho ri vwo ẹguọlọ kpahen Ẹmro Osolobrugwẹ i mẹrẹn ọnana vwrurhe ne. Dedevwo, ọ ghwai lọhọ-ọ, uvwre ẹgbukpe buebun ne, ihworho ri vwo omamọ ẹhẹn i fioma rhọ owian erhianrhian i Baibol na jeghwai fomu aye phia rẹn ihworho. Omwemẹ aye i vwori na, o serhọ rhẹ ọhọre Osolobrugwẹ  taghene “aruo ihworho ephian ine vwo usimi jeghwai vwo irherhe ọgbagba ọrẹ urhomẹmro na.”​—⁠1 Tim. 2:​3, 4.

3. Me ye ne yono kpahen uvuẹn urhomu-ẹmro ọnana? (Mẹrẹn ifoto rọ ha uvuẹn ọtonrhọ uyono na.)

³ Uvuẹn urhomu-ẹmro ọnana ene yono kpahen oborẹ ẹmro Osolobrugwẹ o ru rhirhie ye udabọ (1)  edjadjẹ re wene, (2)  erhirhiẹ usun re wene ri hobọte edjadjẹ rẹ ihworho buebun a djẹ, ọrhẹ (3) ihworho ri kparehaso erhianrhian i Baibol na. Erere ego ya na mẹrẹn erhe roro kpahen ekwakwa enana? Ọnọ lẹrhẹ ọdaremẹro re vwo kpahen Ẹmro Osolobrugwẹ kodo rhọ. Ọnọ jeghwai lẹrhẹ ẹguọlọ re vwori kodo rhọ kpahen ohworho ro vwo i Baibol na ro ji tiobọnie rẹn ọwan na mẹrẹn erere.​—⁠Mic. 4:2; Rom. 15:⁠4.

4. (a) Marhẹ edjadjẹ e wene lele uvwre ọke owu rhe na? (b) Me yo djephia taghene Osolobrugwẹ ọ vwọ sanọ edjadjẹ owu jẹ ọrọrọ vwo-o, me yo fori nẹ ọrana ọ lẹrhuọ ru?

⁴ Uvwre ọke owu rhe na, edjadjẹ e wene. E vwe rhe vwẹruọ ẹmro re vwẹruọ ye bi-i. Ọkezẹko, wu na sabu roro kpahen oborẹ edjadjẹ wu vwẹruọ ye bi, o wene lele. Omaran edjadjẹ Hebrew ọrhẹ Greek ra ha ya i Baibol na, i ji wene ne. Edjadjẹ i Hebrew ọrhẹ i Greek rẹ ihworho a djẹ ọke ọnana, ọ vẹnẹ ọrẹ ihworho a djẹ ọke a ya i Baibol na. Omarana, kohworho kohworho rọ guọlọ vwẹruọ oborẹ Ẹmro Osolobrugwẹ ọ ta, ono vi se yi uvuẹn edjadjẹ ra rhian riẹn rhọ ne, tobọ te ihworho ra djẹ Hebrew yanghene Greek inyenana. Ihworho ezẹko e roro taghene aye i rhe yono edjadjẹ Hebrew ọrhẹ Greek ọrẹ ahwanren na, aye ina dabu vwẹruọ i Baibol na. Ọrẹn, ọrana ọ lẹrhẹ aye vwẹruọ ye jerẹ oborẹ aye i roririe rhọ na-a. * Ọrẹ omamerhomẹ, a rhian ọsoso i Baibol na yanghene ohwobọ ye rhẹ edjadjẹ ri te 3,200 ne. O fiotọre taghene i Jehova ọ guọlọre nẹ egbamwa ọrhẹ uvwiẹ kugbe edjadjẹ ephian, i vwo uphẹn rẹ aye ina mẹrẹn erere nẹ i Baibol na rhe. (Se Revelation 14:​6, ekete ra djokarhọ.) O fo nẹ ọrana ọ lẹrhuọ ti kẹrẹ Osolobrugwẹ ro vwo ẹguọlọ kpahen ọwan, rọ vwọ ji sanọ ihworho na?​—⁠Acts 10:⁠34.

5. Me yọ lẹrhẹ i Baibol i King James na rhiẹ oborẹ a djokarhọ omamọ?

⁵ Nime edjadjẹ e wene, ọnana nọ ji hobọte edjadjẹ ra ha rhian i Baibol na. Erhianrhian i Baibol rẹ ihworho e vwẹruọ ye bi, ọnọ sabu wene orho jiri ne. Roro kpahen udje ro sekpahen i Baibol owu ra rhian rhẹ edjadjẹ oyibo. E fomu i Baibol i King James phia uvuẹn ẹgbukpe 1611. Ihworho buebun ni me rhe i Baibol ọrana omamọ, nọ jeghwai hobọte edjadjẹ oyibo rẹ ihworho buebun a djẹ. Jerẹ oborẹ a djokarhọ, Baibol i King James na, ọ hunute odẹ Osolobrugwẹ ọgbọ buebu-un. Ibiẹ ekete uvuẹn i Baibol na ya ha odẹ na “Jehova” ruiruo. Jerẹ udje, uvuẹn ekete odẹ Osolobrugwẹ ọ homaphia uvuẹn obọrẹ a ha i Hebrew ya na, “ỌROVWORI” ra ha ikerẹmro eduado ya, ya ha wenie. Ọke oru, uvuẹn ekete odẹ Osolobrugwẹ ọ homaphia uvuẹn obọrẹ a ha i Greek ya, na ji ha “ỌROVWORI” ra ha ikerẹmro eduado ya, e wenie. Nyoma ọrana, Baibol ọrẹ i King James na, no djerie phia taghene odẹ Osolobrugwẹ ọ ji ha uvuẹn obọrẹ a ha Greek ya uvuẹn i Baibol na.

6. Mesoriẹ e vwo ọdaremẹro kpahen Baibol ọrẹ New World Translation na?

⁶ Ọke e tu rhian i Baibol ọrẹ i King James na, ihworho i vwẹruọ edjadjẹ oyibo ra ha ya ye. Ọrẹn, ọke ro jiribẹn, ẹmro erana ni rhiẹ ẹmro ahwanren, e vwe rhe vwẹruọ aye-e. Omaran edjadjẹ ra rhian i Baibol erọrọ rhọ, i ji rhiẹ erẹ ahwanren ne. Oma ọ merhen ọwan taghene e vwo Baibol ọrẹ New  World Translation of the Holy Scriptures uvuẹn edjadjẹ oyibo ra ha ruiruo ọke ọnana? A rhian ọsoso i Baibol ọnana yanghene owuobọ ye rhẹ edjadjẹ ri vrẹn 150 ne, omarana, ihworho buebun ri ha uvuẹn akpọ na i vworie ne. Ọnana nọ lẹrhẹ ẹmro ri ha uvuẹn i Baibol na te ọmudu ihworho. (Ps. 119:97) A ji djokarhọ ye taghene Baibol ọrẹ New World Translation of the Holy Scriptures na, o fi odẹ Osolobrugwẹ rhẹ ekete rọ homaphia uvuẹn i Baibol na.

7, 8. (a) Mesoriẹ itu i Jew buebun i vwa sabu vwẹruọ i Baibol na uvwre ọke owu? (b) Me yẹ Greek Septuagint na?

⁷ Ọkezẹko, erhirhiẹ usun ọ ji hobọte edjadjẹ rẹ ihworho buebun e vwẹruọ ye. Me yẹ Osolobrugwẹ o ruru neneyo erhirhiẹ erana i ja rha lẹrhẹ ihworho je vwẹruọ ẹmro ọnẹyen? Oborẹ ọ phiare ọke rọ vrẹnren na, ọnọ ha userhumu rẹn ọwan mẹrẹn ẹkpahenrhọ na. Itu i Jew yi ya ẹbe 39 erukaro uvuẹn i Baibol na. Aye yẹ ihworho re kiki ha ẹmro ọfuanfon ọrẹ Osolobrugwẹ na riẹn. (Rom. 3:​1, 2) Ọrẹn, ọke ẹgbukpe buebun a vrẹn hin, itu i Jew buebun, i vwe rhe vwẹruọ edjadjẹ i Hebre-ew. Mesoriẹ? Fọkime ọke Alexander the Great o fi egbamwa buebun kparobọ, usun itu Greece no kerabọ lele ekete ephian. (Dan. 8:​5-7, 20, 21) Ọke usun ọnẹyen o kerabọ, Greek no mo rhiẹ edjadjẹ rẹ ihworho buebun a djẹ, jeghwai te itu i Jew ri kerabọ lele ekete ephian. Ọrẹn, ra mẹriẹn taghene itu i Jew buebun a djẹ edjadjẹ i Greek ne, nọ mọ bẹn rẹ aye ine vwẹruọ obọrẹ a ha i Hebrew ya uvuẹn i Baibol na. Marhẹ e ru kwaphiẹ erhirhiẹ ọrana rhọ?

⁸ Uvwre ẹgbukpe 250 e ki vwiẹ i Jesu, na rhian ẹbe isionrin erukaro uvuẹn i Baibol na, nẹ Hebrew riẹ Greek. Ọke oru, na rhian obọrẹ ọ hẹrhẹre uvuẹn obọrẹ a ha Hebrew ya na hin. Erhianrhian ọrana ye se Greek Septuagint. Septuagint na, yi Baibol ọrukaro ra rhian nẹ obọrẹ a ha i Hebrew ya uvuẹn i Baibol na riẹ Greek.

9. (a) Marhẹ Greek Septuagint ọrhẹ erhianrhian i Baibol erọrọ i ru hobọte ihworho re se Ẹmro Osolobrugwẹ? (b) Ekete i Baibol ọgo uvuẹn obọrẹ a ha i Hebrew ya uvuẹn i Baibol na ye wu mai vwo ẹguọlọ kpahen?

⁹ Greek Septuagint na ọ lẹrhẹ obọrẹ a ha Hebrew ya uvuẹn i Baibol na lọhọ, ọnana nọ lẹrhẹ itu i Jew ra djẹ edjadjẹ i Greek ọrhẹ awọrọ sabu se i Baibol na. Itiọrurhomẹmro, oma ọ merhen ihworho rẹ aye a sabu se Ẹmro Osolobrugwẹ uvuẹn edjadjẹ rẹ aye e vwẹruọ ye! Ọke oru, na rhian ẹko ezẹko uvuẹn i Baibol na rhẹ edjadjẹ erọrọ rẹ ihworho e vwẹruọ ye, jerẹ Syriac, Gothic, ọrhẹ Latin. Ọke ihworho e se i Baibol na uvuẹn edjadjẹ rẹ aye a sabu vwẹruọ ye, o vwo ẹfro-o, no vwo ekete ezẹko rẹ aye i mai vwo ẹguọlọ kpahen uvuẹn i Baibol na, omaran ọ ji havwọ rẹn ọwan inyenana. (Se Psalm 119:​162-165.) Itiọrurhomẹmro, Osolobrugwẹ ọ sẹrorẹ Ẹmro ọnẹyen udabọ edjadjẹ ro wene.

10. Mesoriẹ ihworho buebun uvuẹn ọke John Wycliffe i vwe vwo i Baibol na?

¹⁰ Ọkezẹko, ihworho re suẹn a damoma nẹ ihworho i je rhe se i Baibol na. Ọrẹn, ihworho ri vwo omamọ ẹhẹn i sabu fi aruo ẹkparehaso ọrana kparobọ. Jerẹ udje, roro kpahen ọhworhare owu re se John Wycliffe, ro nyerẹnren uvwre ẹgbukpe 600 ri vrẹnren na. John o vwo imwẹro taghene o fori nẹ kohworho kohworho ọ mẹrẹn erere nẹ Ẹmro Osolobrugwẹ. Ọrẹn, uvuẹn ọke ọnẹyen, ihworho buebun re rhirhiẹ England i vwa sabu se i Baibol na-a. Mesoriẹ? Ihworho buebun e vwo i Baibol na-a, nime obọ ya ha ya i Baibol  na ọke ọrana, ọ ji ghanren omamọ. Habaye, ihworho buebun e rhe ẹbe-e. Ọkezẹko, oborẹ e se rẹn aye uvuẹn ishọshi ọvo yẹ aye i rheri. Ọrẹn, ono rhiẹ oborẹ ọ bẹnren rẹ aye ine vwẹruọ oborẹ aye i rhonrin na. Mesoriẹ? Nime edjadjẹ i Latin ya ha ya i Baibol ra ha ruiruo uvuẹn ishọshi ọke ọrana. Ọrẹn, uvwrẹ ọke ọrana, ihworho buebun i vwe rhe vwẹruọ edjadjẹ i Latin na-a. Marhẹ yẹ ihworho erana ine ru rhe kpahen iyono eghoghanren ri ha uvuẹn i Baibol na?—Prov. 2:​1-5.

11. Me yi Baibol i Wycliffe ọ lẹrhẹ ihworho ru?

¹¹ Uvuẹn ẹgbukpe 1382, ne fomu i Baibol edjadjẹ oyibo owu phia, ne me rhe i Baibol ọrana rhẹ Baibol i Wycliffe. Ihworho buebun ra nyalele Wycliffe ni me rhe yi omamọ. Ihworho ezẹko ra nyalele Wycliffe, ri vwo oruru kpahen Ẹmro Osolobrugwẹ, na ha aghwẹ nẹ ekete owu riẹ ọrọrọ, aye ne yono ihworho kpahen Ẹmro Osolobrugwẹ uvuẹn ọsoso England. Ihworho enana ne se ekete ezẹko uvuẹn i Baibol i Wycliffe rẹn ihworho rẹ aye a vwa, aye na jeghwai tiobọnẹ ekete ezẹko rẹn aye. Omẹdamu aye nọ lẹrhẹ ihworho buebun rharhumu me vwo omamerhomẹ kpahen Ẹmro Osolobrugwẹ.

12. Me yẹ ilori ẹga na i ru kpahen i Wycliffe ọrhẹ owian yen?

¹² Me yẹ ilori ẹga na i ru kpahen i Baibol i Wycliffe na? Aye na tuekwẹre kpahen Wycliffe, Baibol ọnẹyen na, ọrhẹ ihworho ra nyalelie. Ilori ẹga ni kparehaso ihworho ra nyalele Wycliffe, aye ni ghwọghọ i Baibol i Wycliffe buebun. Ọke Wycliffe ọ tobọ hwu hin, aye ni tare taghene ọye ọvwreghrẹn ishọshi na. Aye i rheri taghene aye i sabu ha oja riẹ ohworho ro hwu ne-e. Omarana, ilori ẹga na ni tọn isuaso i Wycliffe, aye ni torhẹ riẹ, aye ni tuẹ iphirikerewi na rhẹ Urhie re se Swift. Ọrẹn, ilori ẹga ishọshi na, a sabu ruie nẹ ihworho ri vwo omwemẹ i je se jeghwai vwẹruọ i Baibol na-a. Ẹgbukpe buebun ri ha kpahiẹn, ihworho buebun uvuẹn Europe ọrhẹ ekete sansan uvuẹn akpọ na ni rhian i Baibol na jeghwai fomu aye phia neneyo ihworho i sabu mẹrẹn erere nie rhe.

13. Me ye vwo imwẹro kpahen, marhẹ ọrana ono ru lẹrhẹ esegburhomẹmro ọwan gbanhon?

¹³ O fo nẹ Ilele Kristi i roro taghene Osolobrugwẹ yọ ha ẹhẹn ọfuanfon ọnẹyen rẹn  ihworho ri rhian i Septuagint na, Baibol i Wycliffe, ọrhẹ i Baibol King James na yanghene erhianrhian erọrọ-ọ. Ọrẹn, arha dabu roro kpahen oborẹ ọ phiare a ki sabu rhian i Baibol enana ọrhẹ erọrọ, ana mẹrẹnvwrurhe taghene Osolobrugwẹ ọ sẹrorẹ Ẹmro ọnẹyen, jerẹ oborẹ ọ tare. Ọrana ọ lẹrhẹ esegburhomẹmro ọnọ gbanhon taghene ive Osolobrugwẹ erọrọ ine ji rugba?​—⁠Josh. 23:⁠14.

14. Marhẹ Ẹmro Osolobrugwẹ o ru lẹrhẹ ẹguọlọ re vwo kpahen Osolobrugwẹ kodo rhọ?

¹⁴ Erhe roro kpahen oborẹ i Baibol na o ru rhirhiẹ ye uvwre ẹgbukpe buebun rhe na, ọnọ lẹrhẹ ẹguọlọ re vwo kpahen i Jehova kodo rhọ jeghwai lẹrhẹ esegburhomẹmro ọwan gbanhon. * Mesoriẹ i Jehova o tiobọnu Ẹmro ọnẹyen rẹn ọwan? Mesoriẹ ọ ji yẹ ọwan imwẹro taghene Ẹmro ọnẹyen ono rhirhiẹ ye bẹmẹdẹ? Nime o vwo ẹguọlọ kpahen ọwan, ọ jeghwai guọlọ na mẹrẹn erere harẹn omobọ ọwan. (Se Isaiah 48:​17, 18.) Omarana, o fori ne djephia taghene e ji vwo ẹguọlọ kpahen i Jehova nyoma ana nyalele irhi enẹyen.​—⁠1 John 4:19; 5:⁠3.

15. Me ye ne yono kpahen uvuẹn urhomu-ẹmro rọ ha kpahen ọnana?

¹⁵ Nime e vwo ẹguọlọ kpahen Ẹmro Osolobrugwẹ, ọwan na damoma na mẹrẹn erere nie rhe vuọnvuọn. Marhẹ ene ru mẹrẹn erere nẹ isese i Baibol omobọ? Me yọ nọ ha userhumu rẹn ọwan ha i Baibol na ruiruo vuọnvuọn uvuẹn iruo aghwoghwo na? Marhẹ ihworho ra ha ẹmro phia ine ru bọn ẹmro aye kpahen i Baibol na? Ana mẹrẹn ẹkpahenrhọ rẹn enọ erana uvuẹn urhomu-ẹmro rọ ha kpahen ọnana.