1. Me yọ lẹrhẹ Cain brorhiẹn rọ sọre, me yo nẹ erhumie rhe?

CAIN o vwo orhienbro ọghoghanren ro no bru. Ọye ọrhọ lẹrhẹ ọdandan suien, emru obiobiomu ono nẹ erhumie rhe, ọrẹn orho sun irueruo yi, emru orhorhomu ono nẹ erhumie rhe. Baibol na ọ ta rẹn ọwan taghene i Cain o brorhiẹn ro vwo serhọ. Orhienbro ọnẹyen yọ lẹrheriẹ kpe omizie re se Abel. Orhienbro i Cain ọ ji hobọte onyerẹnkugbe ọnẹyen rhẹ i Jehova.—Gen. 4:3-16.

2. Mesoriẹ ọ ghanren ne brorhiẹn rhẹ ẹghwanren?

² Ọwan ephian i ji vwo orhienbro rẹ ọwan ine bru. Orhiẹ orhienbro omobọ ephian yi ghanranren uvuẹn enyerakpọ ọwa-an. Ọrẹn, orhienbro ọrhẹ odjẹ ọwan a hobọte akpenyerẹn ọwan. Ọwan i rhe brorhiẹn rhẹ ẹghwanren, ọwan ine nyerẹn omamọ akpọ rọ vuọnren rhẹ ufuoma, ukperẹ ono rhiẹ akpọ rọ vuọnren rhẹ ebẹnbẹn ọrhẹ emiamiamo.—Prov. 14:8.

3. (a) Na sabu brorhiẹn rhẹ ẹghwanren, me yo fori ne vwo esegburhomẹmro kpahen? (b) Enọ ego ye ne roro kpahen?

³ Me yọ nọ ha userhumu rẹn ọwan brorhiẹn rhẹ ẹghwanren? O fori nẹ ọwan i vwo esegburhomẹmro kpahen Osolobrugwẹ, jeghwai vwo imwẹro kpahen omwemẹ ọrhẹ omẹgbanhon rẹ Osolobrugwẹ ọnọ sa ọwan erhumu brorhiẹn rhẹ ẹghwanren. O  ji fo nẹ ọwan i vwo esegburhomẹmro kpahen Ẹmro i Jehova ọrhẹ izede ro ruẹ ekwakwa ye lele, jeghwai nyalele urhebro ro nẹ Ẹmro ọnẹyen rhe. (Se James 1:5-8.) Rẹ ọwan e vwo ẹguọlọ kpahen Ẹmro ọnẹyen jeghwai vwo omamọ onyerẹnkugbe rhẹ ọye na, ọwan na hẹroso orhienbro ọnẹyen. Habaye, ọwan ni ne vwo uruemru re se i Baibol na vwẹre e ki brorhiẹn. Ọrẹn, marhẹ ọwan ine ru tẹn ona re brorhiẹn? Habaye, ne vwo omwemẹ re ne brorhiẹn, no mevirhọ taghene ọwan i vwe rhe wene orhienbro ọwan?

4. Orhienbro ọgo yẹ Adam ọ dẹrughwaroghwu, me yo nẹ erhumie rhe?

⁴ Nẹ ọtonrhọ akpenyerẹn ituakpọ rhe, ọwan ephian a dẹrughwaroghwu orhienbro eghoghanren re brẹ ọke ephian. Jerẹ udje, Adam ọ dẹrughwaroghwu orhienbro rọ nọ kerhọ Osolobrugwẹ yanghene aniẹ re se Eve. O vwo omwemẹ ro no brorhiẹn, ọrẹn me wu roro kpahen orhienbro rẹ Adam o bruru? Aniẹ ọ riẹrieriẹ brorhiẹn ro vwo serhọ, ọrana nọ lẹrhẹ enyerakpọ uvuẹn i Paradais ọrhẹ arhọ ye va ye obọ. Ọrẹn, orhiẹ osa ọrana ọvo yọ kware-e. Ọwan ephian ri rhiẹ emọyen a ji rioja oborẹ o nẹ erhumu orhienbro Adam rhe.

5. Ukẹro ọgo yo fori nẹ ọwan i ha ni ugbomọphẹ re ne brorhiẹn?

⁵ Ihworho ezẹko e roro taghene oma ọnọ merhen ọwan, orhianẹ ọwan i vwe brorhiẹ-ẹn. Omaran wu ji rorie rhọ? O fori na karorhọ taghene i Jehova ọ yẹrẹ ọwan ugbomọphẹ rẹ ọwan ine roro jeghwai brorhiẹn harẹn omobọ ọwan. Baibol na o yono ọwan oborẹ ọwan ine ru brorhiẹn rhẹ ẹghwanren. Jehova ọ yẹrẹ ọwan ugbomọphẹ re ne brorhiẹn, nime o rheri taghene ọrana ọ rhua ẹkuọn vwe ọwa-an. Jene roro kpahen idje ezẹko ri djerie phia.

6, 7. Orhienbro ego yẹ emọ Israel i dẹrughwaroghwu, mesoriẹ orhiẹ oborẹ ọ bẹnren rẹ aye ine brorhiẹn rhẹ ẹghwanren? (Mẹrẹn ifoto rọ ha uvuẹn ọtonrhọ uyono na.)

⁶ Ọke rẹ emọ Israel a ruẹ Otọre Ive na, aye ni dẹrughwaroghwu orhienbro ọghoghanren rẹ aye ina ga i Jehova yanghene ga isolobrugwẹ erọrọ. (Se Joshua 24:15.) Wu na sabu nie taghene ọrana orhienbro ọphophẹrẹ. Ọrẹn, orhienbro aye ọnọ sabu rhua uhwu yanghene arhọ vwe aye. Ọgbọ buebun, emọ Israel e brorhiẹn rhẹ ẹghwanren uvwre ọke Iguẹnzọn na-a. Aye ni sẹrerhumuji Jehova jeghwai ga isolobrugwẹ efian. (Judg. 2:3, 11-23) Jeghwai roro kpahen ọke rẹ emọ Israel a ji dẹrughwaroghwu orhienbro ọgbogbanhon ọrọrọ uvuẹn ọke Elijah. Ọmẹraro Elijah ọ ha uphẹn rẹn aye, rẹ aye ina djẹ sẹ aye ina ga i Jehova yanghene ga osolobrugwẹ efian re se Baal. (1 Ki. 18:21) Elijah ọ ghwọghwu ihworho na, nime aye e vwo iroro eveva. Wu na sabu nie taghene ọrana orhienbro ọphophẹrẹ, nime aye i rhe brorhiẹn rẹ aye ina ga i Jehova aye ina mẹrẹn erere buebun. Itiọrurhomẹmro, orhiẹ emru ẹkpa rẹ emọ Israel ine brorhiẹn rẹ aye ina ga i Baal. Udabọ ọrana, emọ Israel e ji vwo iroro eveva. Ọrẹ ẹghwanren, Elijah nọ ha udu rhẹ aye aghwẹ nẹ aye i brorhiẹn rẹ aye ina ga i Jehova.

⁷ Mesoriẹ orhiẹ oborẹ ọ bẹnren rẹ emọ Israel ine brorhiẹn rhẹ ẹghwanren? Ọrukaro, aye arha huvwele jeghwai vwo esegburhomẹmro kpahen i Jehova ghwomara-an. Aye e vwo irherhe rọ gbare yanghene ẹghwanren ro nẹ obẹ odjuwu rhe-e; aye a ji hẹroso i Jehova-a. Orhianẹ aye i vwo irherhe rọ gbare manẹ ọrana ọ ha userhumu rẹn aye brorhiẹn rhẹ ẹghwanren. (Ps. 25:12) Habaye, aye i ha uphẹn rẹn awọrọ nẹ aye i brorhiẹn rẹn aye. Ihworho re rhirhiẹ kẹrẹ aye ri vwa ga i Jehova,  ni riẹriẹ emọ Israel nẹ aye i homaba aye ga isolobrugwẹ efian. Jehova ọ ha orhetio rẹn aye bi taghene ọrana ọnọ sabu phia rẹn aye.—Ex. 23:2.

8. Uyono ọghoghanren ọgo yẹ ọwan i yonorin nẹ oborẹ emọ Israel i brorhiẹn lele?

⁸ Idje ra hunute oberun na, i yonirin ọwan ekwakwa buebun. Kohworho kohworho yo no brorhiẹn rẹn omobọ ye, ọrẹn i Baibol na yọ nọ ha userhumu rẹn ọwan brorhiẹn rhẹ ẹghwanren. Galatians 6:5, nọ tare: “Owuowọnwan ọnọ kpare ohwan ọnẹyen.” O fo nẹ ọwan i ha uphẹn rẹn awọrọ nẹ aye i brorhiẹn rẹn ọwa-an. Ukpomaran, o fori nẹ ọwan i yono oborẹ o serhọ uvuẹn ukẹro Osolobrugwẹ, nẹ ọwan i jeghwai nyalelie.

9. Mesoriẹ orhiẹ emru imwofẹn rẹ ọwan ina ha uphẹn rẹn awọrọ nẹ aye i brorhiẹn rẹn ọwan?

⁹ Me yọ nọ sabu lẹrhẹ ọwan se rhẹ ufi ra ha uphẹn rẹn awọrọ nẹ aye i brorhiẹn rẹn ọwan? Otuẹdẹre ọwan ina sabu riẹriẹ ọwan brorhiẹn ro vwo serhọ. (Prov. 1:10, 15) Ọrẹn, o fori nẹ ọwan i nyalele ẹhẹn obrorhiẹn ọwan ri Baibol na o yono, ukperẹ ọwan ina lẹrhẹ awọrọ riẹriẹ ọwan. Uvuẹn erhirhiẹ buebun, ọwan i rha ha uphẹn rẹn awọrọ nẹ aye i brorhiẹn rẹn ọwan, ọwan ne kwerhọ orhienbro aye. Ọrana, ọnọ sabu lele fiẹ ukpokpogho buebun harẹn ọwan.

10. Orhetio ọgo yẹ ọnyikọ Paul ọ yẹ imizu ri ha uvuẹn i Galatia?

¹⁰ Ọnyikọ Paul ọ ha orhetio rẹn imizu ri ha uvuẹn i Galatia kpahen imwofẹn rọ havwiẹ aye i rha ha uphẹn rẹn awọrọ nẹ aye i brorhiẹn rẹn aye. (Se Galatians 4:17.) Ihworho ezẹko uvuẹn ukoko na i guọlọ brorhiẹn rẹn awọrọ neneyo aye i sabu riẹriẹ aye nẹ aye i je lele inyikọ na. Mesoriẹ? Ihworho enana, i guọlọ vwo ẹrhẹ rọ maido uvuẹn ukoko na. Aye i vwa rha ha uphẹn rẹn awọrọ nẹ aye i brorhiẹn rẹn omobọ aye-e.

11. Marhẹ ọwan ine ru ha userhumu rẹn awọrọ nẹ aye i sabu brorhiẹn omobọ aye?

¹¹ Paul ọ ha uphẹn rẹn awọrọ nẹ aye i brorhiẹn rẹn omobọ aye. (Se 2 Corinthians 1:24.) Inyenana, ekpako ukoko arha ha urhebro rẹn imizu ri ha uvuẹn ukoko na kpahen orhienbro omobọ aye, o  fori nẹ aye i hẹrokele udje i Paul. Oma ọ merhen ekpako ukoko rẹ aye a ha urhebro i Baibol rẹn ihworho ri ha uvuẹn ukoko na. Ọrẹn, o fori nẹ ekpako ukoko i dabu ni omayen so, nẹ aye i je rhe brorhiẹn rẹn imizu ri ha uvuẹn ukoko na. Ọrana o serhọ, nime owuowọnwan ọnọ kpare ohwan ọnẹyen sekpahen orhienbro ro bruru. Ọwan ina sabu yono omamọ uyono nẹ ọnana rhe: Ọwan ina sabu dje ọdamẹ phia rẹn awọrọ nyoma ọwan ina yẹ aye urhebro nẹ i Baibol na rhe. Ọrẹn, awọrọ yi vwo owian rẹ aye ine brorhiẹn harẹn omobọ aye. Aye i rhe ru omaran, aye ina mẹrẹn erere. Omarana, no fori nẹ ọwan i kẹnoma rẹn uruemru rẹ ọwan e ni oma ọwan taghene ọwan i vwo omẹgbanhon ọwan ine brorhiẹn rẹn imizu ri ha uvuẹn ukoko na.

12, 13. Mesoriẹ orhiẹ emru imwofẹn re ne brorhiẹn ọke ọwan a tuekwẹre yanghene ẹhẹn ọwan orho seriotọre?

¹² Ihworho buebun a ta: Ru oborẹ ọmudu ọnọ ọ ta wẹn taghene wu ru. Ọrẹn, ọrana emru imwofẹn. Habaye, ọrana o serhọ rhẹ oborẹ i Baibol na o yonori-in. Baibol na ọ ha orhetio rẹn ọwan taghene ọwan i vwe je ọmudu ọwan rọ vwọ gba yanghene iroro ọwan sun ọwan erhe brorhiẹ-ẹn. (Prov. 28:26) Idje ihworho ri ha uvuẹn i Baibol na, o dje oborẹ o nẹ erhumie sa, orhianẹ ọwan i ru oborẹ ọmudu ọwan ọ ta rẹn ọwan ne ru. Ọnana orhiẹ emru imwofẹn nime “ọmudu na ọ vuọnren rhẹ ọphiẹrhọ ọrhẹ iroro ibiobiomu.” (Jer. 3:17; 13:10; 17:9; 1 Ki. 11:9) Omarana, me yọ nọ sabu nẹ erhumie rhe, orhianẹ ọwan i ru oborẹ ọmudu ọwan ọ ta rẹn ọwan ne ru?

¹³ Ọmudu Olele Kristi ọ ghanranren omamọ, nime a ta rẹn ọwan uvuẹn i Baibol na nẹ ọwan i vwo ẹguọlọ kpahen i Jehova rhẹ ọsoso ọmudu ọwan, na jeghwai vwo ẹguọlọ kpahen ereva ọwan. Ọrẹn, ekete i Baibol ra hunute oberun na ọ ta kpahen imwofẹn re havwiẹ arha lẹrhẹ ọmudu ọwan sun orhienbro ọwan. Jerẹ udje, ọwan ina sabu brorhiẹn ro vwo serhọ orhianẹ ọwan a tuekwẹre. (Prov. 14:17; 29:22) Habaye, ọwan ina ji sabu brorhiẹn ro vwo serhọ orhianẹ ẹhẹn ọwan o seriotọre. (Num. 32:6-12; Prov. 24:10) Karorhọ taghene i Baibol na ọ ta rẹn ọwan taghene emru ẹghwanren ra na nyalele irhi Osolobrugwẹ. (Rom. 7:25) O fiotọre taghene ọmudu ọwan ọnọ sabu phiẹ ọwan rhọ orhianẹ ọwan i ha uphẹn riẹn no sun orhienbro ọwan.

14. Marhẹ ọwan i ru rhe taghene erhe wene orhienbro ọwan ọnọ sabu serhọ ọkezẹko?

¹⁴ O fori nẹ ọwan i brorhiẹn rhẹ ẹghwanren. Ọrẹn, ọrana o mevirhọ taghene ọwan i rhe kwe wene orhienbro ọwan orhianẹ ọwan i brurie hin ne-e. O ji vwo ọkezẹko rẹ ọwan ine wene orhienbro rẹ ọwan i bruru. Jerẹ udje, roro kpahen oborẹ ọ phiare uvwre i Jehova ọrhẹ itu i Nineveh ọke i Jonah. “Ọke rẹ Osolobrugwẹ urhomẹmro na ọ mẹrẹn oborẹ aye i ruru, oborẹ aye i ghwẹriẹ nẹ izede ọkon aye lele, no wene ẹhẹn yen kpahen ukpokpogho rọ tare taghene ọnọ ha vwe aye na, ọrhọ haye vwe aye ghwomara-an.” (Jonah 3:10) Ọke i Jehova ọ mẹrẹn oborẹ itu i Nineveh i ghwẹriẹ nẹ ẹhẹn rhe jeghwai wene uruemru aye lele, no wene orhienbro ọnẹyen. Nyoma i Jehova o ru omaran, o djephia taghene ọye o roro te, o vwo uruemru omeriotọre ọrhẹ arodọmẹ. Ihworho ezẹko a tuekwẹre brorhiẹn, dedevwo aye e ji rhon iyẹnrẹn na fiotọre-e, ọrẹn, Osolobrugwẹ o vwo ru omara-an.

15. Me yọ nọ sabu lẹrhẹ ọwan wene orhienbro ọwan?

 ¹⁵ Ọkezẹko, o fori nẹ ọwan i wene orhienbro ọwan. Ọnana ọnọ sabu phia erhirhiẹ ọwan orho wene. Ọkezẹko, Jehova o wene orhienbro ọnẹyen, erhirhiẹ na orho wene. (1 Ki. 21:20, 21, 27-29; 2 Ki. 20:1-5) Ọwan i rhe rhon iyẹnrẹn fiotọre, ọnọ sabu lẹrhẹ ọwan wene orhienbro ọwan. Jerẹ udje, a nẹ iyẹnrẹn efian rẹn Orodje David kpahen uvwrọmọ i Saul re se Mephibosheth. Ọke i David o rhon iyẹnrẹn na fiotọre no wene orhienbro yi. (2 Sam. 16:3, 4; 19:24-29) Ọkezẹko, ono rhiẹ emru ẹghwanren ọwan i rha hẹrokele udje ọrana.

16. (a) Ekwakwa ego yi na sa ọwan erhumu brorhiẹn rhẹ ẹghwanren? (b) Ukẹro ọgo yẹ ọwan ina ha ni orhienbro rẹ ọwan i bru vrẹn ne, mesoriẹ?

¹⁶ Baibol na ọ ta rẹn ọwan taghene ọwan i vwe brokpakpa brorhiẹn eghoghanre-en. (Prov. 21:5) Ọwan i rha dabu rhe emru fiotọre vwẹre ne ki brorhiẹn, ọnọ lẹrhẹ orhienbro ọwan vwo efikparobọ. (1 Thess. 5:21) O fori nẹ urhomu ekrun ọ ha i Baibol na ọrhẹ ẹbe ukoko na ruiruo, jeghwai nekpẹn userhumu mie ihworho ri ha uvuẹn ekrun ọnẹyen vwẹre, no ki brorhiẹn. Karorhọ taghene Osolobrugwẹ ọ ta rẹn Abraham no kwerhọ oborẹ aniẹ ọ ta riẹn. (Gen. 21:9-12) O fori nẹ ekpako ukoko i ji dabu se i Baibol na ọrhẹ ẹbe ukoko na vwẹre nẹ aye i ki brorhiẹn. Ekpako ukoko i rhe rhiẹ ihworho ri vwo uruemru dẹndẹn ọrhẹ uruemru re roro te, ofẹn ọ vwọ samọ mwu aye taghene ihworho i rha họghọ rẹn aye orhianẹ aye i wene orhienbro aye-e. O fori nẹ aye i wene iroro ọrhẹ orhienbro aye, erhirhiẹ na ọrhọ homaphia, habaye, ọ jeghwai fo nẹ ọwan ephian i hẹrokele udje ọrana. Ọnana ono toroba ufuoma ọrhẹ okugbe rọ ha uvuẹn ukoko na.—Acts 6:1-4.

17. Marhẹ ọwan ine ru sabu fikparobọ uvuẹn orhienbro ọwan?

¹⁷ Orhienbro ezẹko i ghanren ghwẹ ezẹko. O fori na nẹrhomo vwẹre jeghwai roro kokodo kpahiẹn ne ki brorhiẹn eghoghanren. Ilele Kristi buebun a dẹrughwaroghwu orhienbro sẹ aye ina rọnmọ ọrhẹ aruo ohworho rẹ aye ina rọnmọ. Orhienbro ọghoghanren ọrọrọ rọ rhua erere sa yẹ, sẹ ene rhiẹ ọkobaro ọke ephian. Uvuẹn erhirhiẹ enana, ọ ghanranren omamọ na hẹroso i Jehova nọ yẹ ọwan ọkpọvi rọ vuọnren rhẹ ẹghwanren. (Prov. 1:5) Omarana, o fori na nyalele ọkpọvi ri Baibol na ọ haphia, na jeghwai nẹrhomo vwe i Jehova. O fori na ji karorhọ taghene i Jehova ọnọ sabu yẹ ọwan iruemru ra guọlọre na sabu brorhiẹn lele ọhọre ọnẹyen. Ọwan i rha dẹrughwaroghwu orhienbro eghoghanren, o fori na nọ: ‘Orhienbro ọnana ono djephia taghene mi vwo ẹguọlọ kpahen i Jehova? Ọnọ rhua aghọghọ ọrhẹ ufuoma vwe ekrun mẹ? Ono djephia taghene mi vwo edirin ọrhẹ uruemru esiri?’

18. Mesoriẹ i Jehova ọ guọlọ nẹ ọwan i brorhiẹn rẹn omobọ ọwan?

¹⁸ Jehova ọ vwọ gba ọwan vwo ẹguọlọ kpahiẹn jeghwai ga ye-e. Ọwan ọvo yi ne vi brorhiẹn na. Fọkiẹ ugbomọphẹ ri Jehova ọ yẹrẹ ọwan, ọye nọ ha uphẹn rẹn ọwan ne brorhiẹn rẹn omobọ ọwan, sẹ ọwan ina ga ye yanghene ọwan i ga ye-e. (Josh. 24:15; Eccl. 5:4) Ọrẹn, Jehova ọ guọlọre taghene ọwan i brorhiẹn rẹn omobọ ọwan sekpahen ọkpọvi rọ yẹrẹ ọwan. Ọwan ina sabu brorhiẹn rhẹ ẹghwanren, orhianẹ ọwan a nyalele ọkpọvi ri Jehova ọ yẹ ọwan jeghwai vwo esegburhomẹmro kpahen izede rẹ ọye o ruẹ ekwakwa lele.—Jas. 1:5-8; 4:8.