1, 2. (a) Marhẹ orọnmo o ru tonrhọ? (b) Me yẹ ọmase ọrhẹ ọhworhare ọrukaro na i mẹrẹnvwrurhe kpahen orọnmo? (Mẹrẹn ifoto rọ ha uvuẹn ọtonrhọ uyono na.)

ORỌNMO usuẹn akpenyerẹn ituakpọ. Erhe yono kpahen ọtonrhọ ọrhẹ ọhọre orọnmo ọnọ sa ọwan erhumu ha ukẹro ro fori ni onyerẹnkugbe ọnana jeghwai mẹrẹn ebrurhọ ye vuọnvuọn. Ọke rẹ Osolobrugwẹ ọ ma Adam hin, nọ ta riẹn no mwu odẹ harẹn eramo na. Ọrẹn, ‘ọhworhare na, o vwo ohworho rọ nọ ha userhumu riẹn rọ lẹrheriẹ gba-a.’ Omarana, Osolobrugwẹ nọ ha omerhẹn okokodo mwu Adam, nọ ha edadefẹn yen owu, nọ hariẹ ma ọmase, no sun rien vwe ọhworhare na. (Se Genesis 2:20-24.) Omarana, Osolobrugwẹ yọ ha orọnmo mwu nẹ ọtonrhọ rhe.

² Jesu o kwerhọ ye taghene Jehova yọ tẹmro ọnana: ‘Ọhwarhare ọnọ nyajẹ ọsẹ ye ọrhẹ izie vwo nẹ ono tigban aniẹ, aye awanva ni ne rhiẹ ugboma owu.’ (Matt. 19:4, 5) Nime, Osolobrugwẹ ọ ha edadefẹn Adam ha ma ọmase na, nọ lẹrherẹ aye mẹrẹnvwrurhe taghene onyerẹnkugbe aye ọ kpẹnkpẹnren omamọ. O vwo ẹkwaphiẹrhotọre orọnmo ẹfa-an, yanghene uruemru ra rọnmọ ghwẹ ohworho owu-u.

3. Me yẹ Osolobrugwẹ ọ guọlọre harẹn eri rọmọnren?

³ Oma ọ merhen Adam kpahen ane orhorhomu ọnẹyen, no serie Eve. Eve ro rhiẹ ohworho rọ nọ lẹrhiẹ gba na, nẹ ọnọ ha ‘userhumu riẹn,’ aye ni na rhua omamerhomẹ vwe owuowọnwan nyoma aye ina wian owian ro te rẹ aye, rẹ aye rhiẹ esa ọrhẹ ane na. (Gen. 2:18) Osolobrugwẹ ọ guọlọre nẹ eri rọnmọren, i vwiẹ emọ vuọn otọrakpọ na. (Gen.1:28) Dedevwo emọ i vwo ẹguọlọ kpahen eri vwiẹrẹ aye, aye ina nyajẹ aye vwo ya rọnmọ jeghwai vwo ekrun ọrẹ aye. Ituakpọ ine vwiẹ vuọn otọrakpọ na jeghwai ru akpọ na ephian dẹrẹrhiẹ i paradias.

4. Me yọ phia rẹn orọnmo ọrukaro na?

⁴ Orọnmo ọrukaro o vwo ukpokpogho, nime Adam ọrhẹ Eve a huvwele i Jehova-a. ‘Obodirin ahwanren na,’ Echu ro rhiẹ i Dẹbolo na, nọ phiẹ Eve kwerhọ taghene ọrhọ re nẹ emamọ orhan ọrẹ ‘irherhe ọrẹ oborẹ orhomurun ọrhẹ oborẹ obiomurun’ na, nẹ ono vwo irherhe oghẹnrensan rọ nọ sa ye erhumu brorhiẹn oborẹ orhomurun ọrhẹ oborẹ obiomurun. Eve o mwuọghọ rẹn ẹrhẹ esa ye ọ havwọ-ọ, nime ọ nọ yen kpahen ẹmro na-a. Habaye, ukperẹ Adam ọnọ huvwele Osolobrugwẹ, Adam nọ re emamọ Eve ọ yẹriẹ na.—Rev. 12:9; Gen. 2:9, 16, 17; 3:1-6.

5. Me yẹ ọwan ina sabu yono nẹ oborẹ Adam ọrhẹ Eve i kpahenrhọ harẹn i Jehova?

⁵ Ọke rẹ Osolobrugwẹ ọ nọ aye, Adam no kperi aniẹ, nyoma ọ ta: ‘Ọmase wu ha mẹ no lele mẹ rhirhiẹ na, yọ yẹre mẹ omamọ orhan na, ni mi reriẹ.’ Eve no kperi obodirin na nime o phiẹ riẹ rhọ. (Gen. 3:12, 13) Aye i guẹnzọn ọrẹn aye a riase-e! Nime ihworho erukaro na i tiẹn uvwele Jehova, aye ni riẹ iborhin obaro Osolobrugwẹ. Ọnana emru erhetio harẹn ọwan! Neneyo orọnmo o sabu vwo efikparobọ, o fori nẹ owuowọnwan uvuẹn orọnmo na, ọ kpare ohwan ro te rie uvuẹn orọnmo na jeghwai huvwele i Jehova.

6. Marhẹ wu ne dje ẹmro ri ha uvuẹn Genesis 3:15 fiotọre lele?

⁶ Udabọ oborẹ Echu o ruru uvuẹn Eden, Jehova nọ ji yẹ ituakpọ ifiẹrorhọ uvuẹn aruẹmẹrẹn ọrukaro i Baibol na. (Se Genesis 3:15.) ‘Ọmọ’ ọrẹ ‘ọmase na’ ọnọ ghwọghọ ọmakashe rọ kparehaso na. Omarana, Jehova nọ yẹ ituakpọ uphẹn aye ina mẹrẹn omamọ onyerẹnkugbe rọ ha uvwre i Jehova ọrhẹ iduduru emakashe ra fuevwan ga i Jehova obẹ odjuwu. Baibol na no djephia taghene Osolobrugwẹ ono dje ohworho owu nẹ ukoko rọ họhọ ane hariẹn, nọ mọ ‘ghwọghọ’ Echu, jeghwai gbẹn izede firhọ rẹn ihworho ra huvwele, nẹ aye i mẹrẹn oborẹ Adam ọrhẹ Eve i kpare fughwẹ, nọyẹ uphẹn aye ine nyerẹn bẹmẹdẹ jeghwai ha ọhọre i Jehova ọrukaro na te orugba.—John 3:16.

7. (a) Me yọ phia uvuẹn orọnmo avwọke Adam ọrhẹ Eve a kparehaso Osolobrugwẹ? (b) Me yi Baibol na ọ guọlọre nẹ esa ọrhẹ ene i ru?

⁷ Ẹkparehaso ọrẹ Adam ọrhẹ Eve ọ hobọte orọnmo aye ọrhẹ erọnmo erọrọ. Jerẹ udje, Eve ọrhẹ emọyen emẹse ina dẹrughwaroghwu emiamiamo ọke aye a mẹrenvwan ọrhẹ ọke aye a guọlọ vwiẹ. Jerẹ oborẹ a mẹrẹn uvuẹn orọnmo buebun inyenana, emẹse e vwo ẹguọlọ kpahen esa aye, ọrẹn, ehworhare na ha ane aye ru evrẹn. (Gen. 3:16) Baibol na ọ tare taghene esa i ha ẹrhẹ urhomu  ekrun rẹ aye i havwọ ruiruo izede ẹguọlọ. Emẹse i ji homariotọre harẹn ẹrhẹ urhomo ekrun ọrẹ esa aye. (Eph. 5:33) Esa ọrhẹ ane erhe nyerẹnkugbe ọrẹ ofẹnzẹ Osolobrugwẹ, ukpokpogho nẹ ọnọ karen uvuẹn orọnmo aye.

8. Marhẹ orọnmo ọ havwọ ọke Adam ye te ọke ukude na?

⁸ Adam ọrhẹ Eve i ki hwu fọkiẹ ọdandan ọrhẹ ijẹgba aye, aye i vwiẹ emọ ehworhare ọrhẹ egbọtọ buebun ne. (Gen. 5:4) Ọmọ aye ọhworhare ọkpako re se Cain, nọ rọnmọ omizie ọmase. Usuẹn emọ i Cain, Lamech yẹ ọhworhare rọ kiki rọnmọ emẹse eva. (Gen. 4:17, 19) Nẹ uvwiẹ Adam ye te ọke ukude i Noah, ibiẹ ihworho ya ga i Jehova. Usuẹn aye yẹ Abel, Enoch, Noah ọrhẹ ekrun ọnẹyen. Baibol na ọ tare taghene uvuẹn ẹdẹ i Noah, ‘emọ Osolobrugwẹ urhomẹmro na ni mẹren riẹn taghene egbọtọ ri ha uvuẹn akpọ na i vwo erhumu omamọ. ‘Omarana, aye na rọnmọ emẹse ri je rẹ aye ephian.’ Orọnmo emakashe ọrhẹ emẹse na, nọ lẹrherẹ aye vwiẹ emọ ilogbozighi re se Eduaran. Omarana, ‘obiobiomu ituakpọ oburun omamọ uvuẹn otọrakpọ na, orharhere emru ọvo nọyẹ aye e roro uvuẹn ẹhẹn ọke ephian.’—Gen. 6:1-5.

9. Me yi Jehova o ru evwọkon uvuẹn ẹdẹ i Noah, me yo fori nẹ ọwan i yono nẹ oborẹ ọ phiare ọke ọrana?

⁹ Jehova ọ ha ukude na rhe ọke i Noah, neneyo ọ sabu ghwọghọ evwọkon na. Ọke ọrana, ihworho i fioma rhẹ ekwakwa akpọ na, jeghwai te orọnmo, aye e rhe ni oborẹ i ‘Noah ro rhiẹ oghwoghwẹmro ọvwata’ na ọ ta kpahen oghwọghọ rọ sa na fiemru-u. (2 Pet. 2:5) Jesu ọ ha erhirhiẹ ọke ọrana vwanvwọn oborẹ ọwan ina mẹrẹn ọke ọnana. (Se Matthew 24:37-39.) Inyenana, ihworho buebun a tiẹn iyẹnrẹn esiri Uvie na re ghwoghwo lele akpọ na, ro no rhiẹ oseri harẹn egbamwa na ephian bọmọke ana ghwọghwọ enyerẹn ọkon ọnana. O fo na lẹrhẹ ẹmro ri sekpahen ekrun, jerẹ orọnmo ọrhẹ oborẹ ana mọrọn emọ lele, lẹrhẹ ẹdẹ i Jehova ro brokpakpa sa na sẹrẹ ọwan ẹro-o.

10. (a) Uvuẹn amwa buebun, irueru ọgo yẹ ihworho e ruẹ ọke ephian? (b) Marhẹ Abraham ọrhẹ Sarah i ru dje omamọ udje phia uvuẹn orọnmọ aye?

¹⁰ Dedevwo uruemru ra rọnmo emẹse buebun i vuọn ekete ephian, ọrẹn Noah ọrhẹ emọyen ehworhare i rọnmo ọmase owuowu. Uvuẹn amwa buebun, uruemru ọfanrhiẹn yẹ oborẹ aye e ruẹ ọke ephian, aye i tobọ ha ye ba irueru ẹga sansan ne. Abram (Abraham) ọrhẹ aniẹ, Sarai (Sarah), i huvwele Osolobrugwẹ, nẹ aye kwa riẹ Canaan, amwa aye i kwa nya na ọ vuọnren rhẹ uruemru re vwe ni orọnmo fiemru. Jehova o brorhiẹn rọ nọ ghwọghọ amwa re se Sodom ọrhẹ Gomorrah, nime ihworho re rhirhiẹ amwa na a hobọtua jeghwai vwobọrhọ irueru ọfanrhiẹn. Abraham ọ dabu rhiẹ omamọ urhomu ekrun, Sarah nọ jeghwai dje omamọ udje nyoma ọ homariotọre rẹn ẹrhẹ urhomu ekrun esa ye ọ havwọ. (Se 1 Peter 3:3-6.) Abraham ọ wian gbanhon neneyo ọmọyen Isaac ọ sabu rọnmo ohworho rọ ga i Jehova. Aruo ọdamẹ ọrana yẹ Isaac ọ jeghwai vwo kpahen ọmọyen Jacob, rẹ emọyen i rhiẹ esẹ eduado harẹn ivwiẹ ikpereva ọrẹ Israel.

11. Marhẹ urhi Moses ọ sẹrorẹ emọ Israel lele?

¹¹ Ro jiri bẹn, Jehova no lele emọ i Jacob (Israel) riẹ ọphọ kugbe. Urhi Moses  yo suẹn irueru orọnmo ọke ọrana, ji te uruemru ra rọnmo emẹse buebun. Ọnana nọ sẹrorẹ emọ Israel nẹ aye i ja rha ya rọnmo egehọ. (Se Deuteronomy 7:3, 4.) Ekpako na ya ha userhumu phia ọke ebẹnbẹn egbogbahon i rha homaphia uvuẹn orọnmo. Aye a dabu hẹrote ẹmro ri sekpahen omẹriọ, jẹ fuevwan, ọrhẹ uruemru ra dẹrẹ ọreva uvuẹn orọnmo. Aye ina sabu forọnmo, ọrẹn, o vwo urhi ro suien. Ọhworhare ọnọ sabu forọnmo rhẹ aniẹ, orhianẹ ọmase na o ru ‘emru aghwa.’ (Deut. 24:1) A ghwai hunute oborẹ o rhiẹ ‘emru aghwa’ na-a, ọrẹn, ọnana o sekpahen orusọ ekokamo-o.—Lev. 19:18.

12, 13. (a) Marhẹ ehworhare ezẹko e ru ene aye lele ọke Malachi? (b) Inyenana, orhianẹ ohworho ro bromarhame rọ rọnmọ ne, o lele ohworho ọrọrọ rọ rọnmo ne zẹ, me yo no nẹ erhumie rhe?

¹² Uvuẹn ẹdẹ ọmẹraro Malachi, ehworhare i Jew buebun a fuevwan kpahen ane aye-e, aye na forọnmo rhẹ ene aye ọrẹ kizede kizede. Ehworhare erana, ne tiobọnẹ ane rẹ aye i rọnmọren ọke iphuphẹn, neneyo aye sabu rọnmọ egbọtọ yanghene emẹse egehọ erọrọ. Ọke ri Jesu ọ ha uvuẹn otọrakpọ na, ehworhare i Jew a jeghwai forọnmo rhẹ ene aye ọrẹ ‘kizede kizede.’ (Matt. 19:3) Jehova o vwo utuoma kpahen orọnmo ẹfan.—Se Malachi 2:13-16.

¹³ Inyenana, ukoko i Jehova ọ ghwọghwu ihworho ri vwa fuevwan kpahen erẹ aye i rọnmọren. Gba ha ye taghene ohworho ro bromarhame rọ rọnmọ ne, nọ lele ohworho ọrọrọ rọ rọnmọ ne zẹ, ọkẹ rọ forọnmo ọnẹyen hin, nọ rọnmọ ohworho ro lele zẹ na. Ene le ohworho na nẹ ukoko orhianẹ ọ ghwẹriẹ-ẹ, neneyo ukoko na ọ sabu fon. (1 Cor. 5:11-13) Ohworho na ono djephia taghene ọye ọ ghini ghwẹriẹ ne, na ki ha ye rhiẹ ukoko na. (Luke 3:8; 2 Cor. 2:5-10) E vwe bru ọke ra na ha ohworho re le nẹ ukoko-o, ọrẹn, aruo uruemru ọrana rọ vwọ kiki homaphia uvwre ihworho i Jehova na, a sabu kpare iroro vrẹn yen omara-an. Ọnọ sabu ha ọke, ọkezẹko ẹgbukpe owu yanghene vrẹn omaran, bọmọke oruọdandan na ono djephia taghene ọye ọ ghini ghwẹriẹ ne. Arha tobọ ha ohworho re leri bi na, ọye ọnọ ji nẹ iyẹnrẹn omayen ‘obaro aga ẹzeguon Osolobrugwẹ.’—Rom. 14:10-12; se Watchtower, November 15, 1979, pp. 31-32.

14. Mesoriẹ a ha urhi Moses na mwu?

¹⁴ Urhi Moses o suẹn irueru emọ Israel ẹgbukpe rọ vrẹn 1,500. Ọ ha userhumu rẹn ihworho Osolobrugwẹ nẹ aye i ha iruemru-urhi ruiruo, ọke aye a kwaphiẹ ẹmro ri sekpahen ekrun ọrhẹ erhirhiẹ erọrọ rhọ, ọnana ọ sa rẹ aye erhumu te ọke i Messiah na. (Gal. 3:23, 24) Osolobrugwẹ ọ tuẹn ẹkwaphiẹrhotọre ọkpokpọ rhọ, ọke rẹ uhwu i Jesu o fi oba rhẹ Urhi na. (Heb. 8:6) Nyoma ẹkwaphiẹrhotọre ọkpokpọ na, uphẹn ezẹko uvuẹn Urhi Moses na ni te oba.

15. (a) Me yẹ ẹkwaphiẹrhotọre orọnmo uvuẹn ukoko i Jehova? (b) Me yẹ Olele Kristi ono roro kpahen ọrhọ guọlọ forọnmo?

¹⁵ Ọkẹ ri Jesu ọ kpahenrhọ harẹn onọ otu i Pharisee i nọ riẹn, nọ tare taghene uphẹn i Moses ọ yẹrẹ aye, nẹ aye i forọnmo rhẹ ohworho aye i rọnmọren ‘o rhiẹ omaran nẹ ọtonrhọ rhe-e.’ (Matt. 19:6-8) Omarana, Jesu nọ ha ye ta taghene ẹkwaphiẹrhotọre orọnmo rẹ Osolobrugwẹ ọ ha mwu uvuẹn ogba Eden, yẹ Ilele Kristi ina nyalele.  (1 Tim. 3:2, 12) Ihworho ri rọnmọ ne e rhiẹ ‘ugboma owu’ na, aye ine vwo omamọ okugbe jeghwai lẹrhẹ ẹguọlọ aye i vwo kpahen Osolobrugwẹ ọrhẹ oma aye bọn onyenrẹnkugbe aye gbahon. Jokpanẹ, ọwiẹghwọ yọ lẹrhẹ ohworho forọnmo, ọ sabu rharhumu rọnmọ-ọ. (Matt. 19:9) Ọkezẹko, ohworho ọnọ sabu brorhiẹn rọ nọ harhomu esa ye yanghene aniẹ rọ ghwọwe, jerẹ oborẹ ọmẹraro Hosea ọ harhomu aniẹ Gomer rọ ghwọwe. Jehova ọ ji harhomu emọ Israel ri ga ema nime aye i ghwẹriẹre. (Hos. 3:1-5) Habaye, ohworho ọrhọ mẹrẹnvwrurhe taghene esa ye yanghene aniẹ ọ ghwọwe, ọrẹn no brorhiẹn rọ nọ harhomie jeghwai lelie rhirhiẹ, orho vwo oborẹ ọsoriẹ ọnọ forọnmo na ghwomara-an.

16. Me yi Jesu ọ ta kpahen erhirhiẹ kologho?

¹⁶ Jesu ọ tare taghene Ilele Kristi urhomẹmro i vwa forọnmo-o, jokpanẹ fọkiẹ ọwiẹghwọ, Jesu nọ ji ta kpahen ‘ihworho ri vwo ẹghẹlẹ’ rẹ aye ine rhirhiẹ ye kologho. Nọ ji habaye: ‘Jenẹ ohworho rọ nọ sabu ruie, ru te omaran.’ (Matt. 19:10-12) Ihworho buebun i brorhiẹn rẹ aye ine rhirhiẹ ye kologho, nẹ aye i sabu ga i Jehova rhẹ ọsoso ẹhẹn aye. E jiri aye fọkiẹ ọnana aye i ruru na.

17. Me yọ nọ sa Olele Kisti erhumu brorhiẹn sẹ ọnọ rọnmọ yanghene ọ rọnmọ-ọ?

¹⁷ Owuowọnwan yo no brorhiẹn sẹ ọnọ rọnmọ yanghene ọ rọnmọ-ọ. Ọnyikọ Paul o jiri erhirhiẹ kologho; ọrẹn, Paul nọ tare: ‘Fọkiẹ uruemru ọfanrhiẹn rọ vuọn ekete ephian, jenẹ ọhworhare owuowu o vwo ane ọnẹyen, nẹ ọmase owuowu o ji vwo esa ọnẹyen.’ Paul nọ ji ta: ‘Orhianẹ aye i sabu sun oma aye-e, jenẹ aye i rọnmọ, nime orhomurun aye ina rọnmọ ukperẹ aye ine vwo oruru ehware ọgbogbahon.’ Ohworho ọrhọ rọnmọ, ọnọ sabu sa ye erhumu kẹnoma rẹn irueru re suiẹn riẹ ọfanrhiẹn. Habaye, ọwan ina sabu roro kpahen ẹgbukpe ra havwọ, nime ọnyikọ Paul ọ tare: ‘Orhianẹ ohworho rọ vwọ ji rọnmọ o roro taghene ọ vwọ sabu sun omaye-en, ọrhọ ji vrẹn ọke oruru ehware uphuphẹn ne, ọnana yo oborẹ ono ru: Jenẹ o ru oborẹ ọ guọlọre; o ru ọdanda-an. Jenẹ aye i rọnmọ.’ (1 Cor. 7:2, 9, 36; 1 Tim. 4:1-3) Ọrẹn, o fo nẹ ohworho o brokpakpa rọnmọ fọkiẹ oruru ehware rọ nọ sabu homaphia ọke uphuphẹ-ẹn. Ọkezẹko, ọ ji ghwanren te ohworho rọ nọ sabu kpare ohwan orọnmo-o.

18, 19. (a) Marhẹ yẹ orọnmo Olele Kristi ọnọ tonrhọ lele? (b) Me ye ne yono kpahen uvuẹn urhomu-ẹmro rọ ha kpahen ọnana?

¹⁸ O fori nẹ orọnmo Olele Kristi ọ tonrhọ rhẹ ọhworhare ọrhẹ omase ri bromarhame ne, ri jeghwai vwo ẹguọlọ kpahen i Jehova rhẹ ọsoso ọmudu aye. Aye awanva ri na rọnmọ na, i ji vwo eguọlọ kpahen oma aye omamọ te erhirhiẹ aye ina rọnmọ. Ọrẹ imwẹro, aye ina mẹrẹn ebrurhọ nime aye i nyalele urhebro ra na rọnmọ ‘uvuẹn Ọrovwori na.’ (1 Cor. 7:39) Aye i rha rọnmọ hin, aye ina mẹrẹnvwrurhe taghene i Baibol na o tiobọnu omamọ urhebro rọ nọ lẹrhẹ orọnmo aye vwo efikparobọ.

¹⁹ Uvuẹn urhomu-ẹmro rọ ha kpahen ọnana, ene yono kpahen ihwẹmro ri nẹ i Baibol rhe, ri na sabu ha userhumu rẹn Ilele Kristi dẹrughwaroghwu ebẹnbẹn ra mẹrẹn uvuẹn ‘ẹdẹ ri koba na,’ ra mẹriẹn taghene ehworhare ọrhẹ emẹse buebun i vwo uruemru ri na ja sabu lẹrhẹ orọnmo fikparobọ. (2 Tim. 3:1-5) Uvuẹn i Baibol na, Jehova ọ yẹrẹ ọwan oborẹ a guọlọre na sabu fikparobọ jeghwai vwo omamerhomẹ uvuẹn orọnmo, rẹ ọwan a nya rhẹ ihworho enẹyen uvuẹn izede ro suẹn riẹ arhọ ri bẹmẹdẹ na.—Matt. 7:13, 14.