1-3. Me yẹ ọmẹraro ro nẹ i Judah rhe na o vwo ru, nẹ me yo nẹ erhumie rhe? (Mẹrẹn ifoto rọ ha uvuẹn ọtonrhọ uyono na.)

ỌKE RẸ Orodje Jeroboam o suẹn, Jehova no dje ọmẹraro nẹ uvuẹn i Judah ya ha erhetio riẹn, nime ọ ha ẹga rẹn isolobrugwẹ efian. Ọmẹraro na nọ ghini nyarhẹn, Jehova no simirien nẹ abọ i Jeroboam.—1 Ki. 13:1-10.

² Ọke rẹ ọmẹraro na ọ ghwẹrioma rie, ọhworhare owu ro rhiẹ onyẹ i Bethel, no brurie rhe. Ọhworhare na nọ tare taghene ọye ọmẹraro i Jehova. Jehova ọ ta rẹn ọmẹraro ro nẹ i Judah rhe na taghene, ‘ọ vwọ riẹ emaren yanghene da ame’ uvuẹn ẹkwotọre Israel na-a, ‘ọ vwọ ji nya izede rọ nya rhe ghwẹrioma-a,’ ọrẹn ọmẹraro ro nẹ i Bethel rhe na, nọ phiẹ ọmẹraro ro nẹ i Judah rhe na rhọ, nọ tiẹn uvwele i Jehova. Ọrana ọ lẹrhẹ oma merhen i Jehova-a. Ọke oru, ọke ọmẹraro ro nẹ i Judah rhe na ọ ghwẹrioma rie, okporokpo nọ vwariẹ uvuẹn izede, no kpe rie hwu.—1 Ki. 13:11-24.

³ Mesoriẹ ọmẹraro ọnana rọ havwọ dẹndẹn bi na, o brokpakpa lele ọmẹraro ro nẹ i Bethel rhe na? Baibol na ọ ta kpahiẹ-ẹn. Ọrẹn, ọnọ sabu rhirhiẹ taghene ọ karorhọ taghene o fori nọ rhọ nya dẹndẹn rhẹ Osolobrugwẹ-ẹ. (Se Micah 6:8.) Baibol na ọrhọ hunute ẹnyalele Osolobrugwẹ, o mevirhọ ọrẹ ana hẹrosuiẹ, hobọtua  usuon ọnẹyen jeghwai nyalele ọkpọvi enẹyen. Ohworho dẹndẹn o vwo imwẹro taghene ọye ọnọ sabu rhe lele i Jehova tẹmro kugbe ọke ephian. Manẹ ọmẹraro na ọ sabu nekpẹn ọkpọvi mie i Jehova vwẹre no ki brorhiẹn, ọrẹn i Baibol na ọ ta rẹn ọwan taghene o ru omara-an. Ọkezẹko, ọwan a dẹrughwaroghwẹ orhienbro ọghwaghwa ra vwa dabu vwẹruọ ye. Arha nekpẹn ọkpọvi Jehova, ọnọ ha userhumu rẹn ọwan vabọ orusọ.

4. Me ye ne yono kpahen uvuẹn urhomu-ẹmro ọnana?

⁴ Uvuẹn urhomu-ẹmro re yono nyavrẹn na, ọwan i mẹrẹn oborẹ ọsoriẹ uruemru dẹndẹn ọ ghanren rẹn Ilele Kristi ọrhẹ oborẹ o mevirhọ re ne vwo yi. Erhirhiẹ ego ye na sabu fi uruemru dẹndẹn ọwan i vwori rhẹ ọdamuni? Marhẹ ọwan ine ru sabu vwo uruemru ọghoghanren ọnana neneyo ọwan i sabu ru dẹndẹn udabọ erhirhiẹ ọgbogbanhon? Na sabu kpahenrhọ enọ enana, ene yono kpahen erhirhiẹ esa rọ nọ sabu fi uruemru dẹndẹn ọwan rhẹ ọdamuni, ọrhẹ oborẹ ene ru kpare idjaghwẹ ro serhọ uvuẹn erhirhiẹ erana.—Prov. 11:2.

5, 6. Marhẹ i Barzillai o ru dje uruemru dẹndẹn phia?

⁵ Ewene uvuẹn erhirhiẹ ọwan yanghene ewian ọwan re wenerin, ọnọ sabu fi uruemru dẹndẹn ọwan rhẹ ọdamuni. O vwo ẹfro-o, ọke Orodje David ọ ta rẹn Barzillai rọ ha ẹgbukpe 80, taghene ọ rhe mo rhirhiẹ oghwa ye, oma ọ merhen riẹn omamọ. Orhianẹ Barzillai o kweri vẹrhẹ bi, manẹ ọye ọrhẹ Orodje David a kpẹnkpẹn omamọ. Ọrẹn, Barzillai o kwe-e. Mesoriẹ? Nime Barzillai ọ ho ne, nọ ta rẹn i David taghene ọ guọlọ rhiẹ ohwan ha riẹ-ẹn. Omarana, Barzillai nọ tare taghene i David ọ ha i Chimham ro rhiẹ ọmọ i Barzillai, no lelie rhirhiẹ.—2 Sam. 19:31-37.

⁶ Uruemru dẹndẹn ọ ha userhumu rẹn i Barzillai brorhiẹn rọ gbare. Orhiẹ fọkiẹ erhirhiẹ rọ havwọ yanghene fọkiẹ owian rọ vwọ guọlọ wian, yọ soriẹ ọ tiẹn use i David na-a. Ọ mẹrẹnvwrurhe jeghwai vwẹruọ erhirhiẹ ọnẹyen ro wene ọrhẹ ekete omẹgbanhon ọnẹyen o teri. Barzillai ọ guọlọ ha owian rọ nọ jọ sabu ru-u. (Se Galatians 6:4, 5.) Ọwan i rha tẹnrovi ẹrhẹ ọduado, yanghene ẹrhẹ ro titiri, ọnọ sabu lẹrhẹ ọwan vwo uruemru re ni awọrọ sakamu, uruemru re lele awọrọ simi oma, ọrhẹ ofẹn rẹ ẹrhẹ ọwan ọnọ va ọwan obọ. (Gal. 5:26) Ọrẹn, uruemru dẹndẹn ọnọ ha userhumu rẹn ọwan tẹnrovi omamọ uruemru rẹ awọrọ i vwori, rẹ aye a damoma ha odidi vwe Osolobrugwẹ jeghwai ha userhumu rẹn awọrọ.—1 Cor. 10:31.

7, 8. Marhẹ uruemru dẹndẹn ono ru ha userhumu rẹn ọwan kẹnoma rẹn uruemru ra hẹroso oma ọwan ọvo?

⁷ Ẹrhẹ ọwan orho rierun, ọ lẹrhẹ ọwan vwo omẹgbanhon, ọrana ọnọ sabu fi uruemru dẹndẹn ọwan rhẹ ọdamuni. Ọke ri Nehemiah o rhon kpahen erhirhiẹ i Jerusalem ọ havwọ, nọ nẹrhomo vwe i Jehova ọgbọ buebun. (Neh. 1:4, 11) Jehova nọ kpahenrhọ ẹrhomo i Nehemiah, ọke rẹ Orodje Artaxerxes ọ ha ye mwu ẹrhẹ igọvunọ. Udabọ ẹrhẹ, igho ọrhẹ omẹgbanhon ri Nehemiah o vwori, ọ hẹroso omẹgbanhon yanghene irherhe ọnẹye-en. Nehemiah ọ hẹroso Osolobrugwẹ. Ọ nyalele ọkpọvi ri Jehova ọ haphia nyoma ẹmro ọnẹyen. (Neh. 8:1, 8, 9) Nehemiah o sehiẹn ihworho na yanghene ni aye sakamu-u; ukpomaran, o sun rẹ aye rhẹ ẹguọlọ.—Neh. 5:14-19.

⁸ Udje i Nehemiah o dje oborẹ uruemru dẹndẹn ono ru ha userhumu rẹn ọwan kẹnoma rẹn uruemru ra hẹroso oma ọwan ọvo, erhe wene owian ọwan  yanghene arha yẹ owan ewian erọrọ. Ọkpako ukoko ọnọ sabu hẹroso irherhe ọnẹyen, nyoma ọnọ jọ nẹrhomo vwe i Jehova vwẹre, no ki brorhiẹn ezẹko ri sekpahen ukoko na. Ekpako erọrọ e brorhiẹn hiẹn vwẹre, aye a ki nẹrhomo vwe i Jehova. Ọrana o dje uruemru dẹndẹn phia? Ẹjo. Nime ohworho dẹndẹn ọ karorhọ onyerẹnkugbe ọnẹyen rhẹ Osolobrugwẹ ọrhẹ owian yen uvuẹn ogame Osolobrugwẹ. Orhiẹ omẹgbanhon ọwan ya na tẹnrovi-i. Maido ọwan i rha dẹrughwaroghwu ebẹnbẹn rẹ ọwan i mẹrẹn vrẹn ne, ọwan ina sabu vwo ẹhẹn ra na hẹroso oma ọwan ọvo. (Se Proverbs 3:5, 6.) Rẹ ọwan e rhiẹ Iseri Jehova na, o fori nẹ ọwan i ha userhumu rẹn ihworho ri ha uvuẹn ukoko na, ukperẹ ọwan ina guọlọ ẹrhẹ ọduado.—1 Tim. 3:15.

9, 10. Marhẹ uruemru dẹndẹn ono ru ha userhumu rẹn ọwan arha ta orharhere ẹmro harẹn ọwan?

⁹ Ọnọ sabu bẹn re ne sun iroro ọwan arha tẹmro ri vwe fo harẹn ọwan. Ọgbọ buebun yi Hannah ọ viẹ fọkiẹ ophruphẹn yẹn re se Peninnah, rọ ha ye djechẹẹ ọke ephian. Dedevwo Hannah o ji vwiẹ ọmọ-ọ, esa ye o ji vwo ẹguọlọ kpahiẹn. Ọke ri Hannah ọ nẹrhomo uvuẹn i tabernacle na, Eli ro rhiẹ Orherẹn Ọduado na, nọ ta riẹn taghene ọ da enyo. Udabọ enana ephian, Hannah o ru dẹndẹn jeghwai kpahenrhọ rẹn Eli rhẹ ọghọ. A ya ẹrhomo ri Hannah ọ nẹren rhẹ i Baibol na. Ẹrhomo na ọ vuọnren rhẹ ẹmro ujiri, ọdaremẹro, ọrhẹ esegburhomẹmro.—1 Sam. 1:5-7, 12-16; 2:1-10.

¹⁰ Uruemru dẹndẹn ọnọ sa ọwan erhumu “rha ha orhorhomu fi ọkon kparobọ.” (Rom. 12:21) Enyerakpọ Echu ra havwọ na, ọ vuọnren rhẹ osehiẹn, o fori na damoma na ja lẹrhẹ uruemru evwọkon wene omamọ uruemru rẹ ọwan i vwori. (Ps. 37:1) Ẹghwọ ọrhọ homaphia uvwre imizu ri ha uvuẹn ukoko na, ọ miamoma omamọ. Ohworho dẹndẹn ọnọ hẹrokele i Jesu. Baibol na ọ ta kpahen i Jesu taghene: “Ọke re phien yi, o phien aye kele-e . . . , ọrẹn nọ homariotọre harẹn ohworho ro rhiẹ oguẹnzọn ọvwata na.” (1 Pet.  2:23) Jesu o rheri taghene i Jehova yọ nọ kwosa harẹn ihworho ephian. (Rom. 12:19) Baibol na ọ ha urhebro rẹn Ilele Kristi ephian, nẹ aye i vwo uruemru omeriotọre nẹ aye i jeghwai harhomu.—1 Pet. 3:8, 9.

11, 12. (a) Marhẹ uruemru dẹndẹn ono ru ha userhumu rẹn ọwan ru oborẹ o serhọ erhe jiri ọwan phan? (b) Marhẹ uruemru dẹndẹn ono ru ha userhumu rẹn ọwan djẹ osẹme ro serhọ jeghwai họghọ rẹn awọrọ?

¹¹ Erhe jiri ọwan phan, ọnọ sabu fi uruemru dẹndẹn re vwori rhẹ ọdamuni. Roro kpahen oborẹ Esther o ru dje omamọ udje phia ọke rẹ ekwakwa e wene riẹn. Esther o vwo erhumu omamọ, na jeghwai hẹrote yi rhẹ ekwakwa eghoghanren ọsoso ẹgbukpe owu. Kẹdẹkẹdẹ yi Esther o kwomakugbe egbọtọ i Persia buebun ri guọlọre taghene orodje na ọ djẹ aye ha, nẹ aye i rhiẹ aniẹ. Ọrẹn, Esther o mwuomarhọghọ jeghwai họghọ rẹn ihworho. Ọ kparoma ọke orodje na ọ tobọ djẹ ye no rhiẹ aniẹ-ẹ.—Esther 2:9, 12, 15, 17.

¹² Uruemru dẹndẹn ọ ha userhumu rẹn ọwan sẹ osẹme jeghwai ku iwun ri fori rhọ, ọ ji lẹrhẹ ọwan ru ekwakwa izede ọghọ. Ọwan i rha mẹrẹnvwrurhe taghene uruemru “fọfọ ọrhẹ ẹhẹn dẹndẹn” rẹ ọwan i vwori yọ lẹrhẹ ihworho vwo ẹguọlọ kpahen ọwan, ọnọ lẹrhẹ ọwan ja kparoma yanghene wonma. (Se 1 Peter 3:3, 4; Jer. 9:23, 24) Uruemru ọwan o djephia taghene ọwan a kparoma. Jerẹ udje, ọwan ina sabu rhe gbikun kpahen uphẹn ẹga rẹ ọwan i vwori, onyerẹnkugbe re vwori rhẹ imizu ri vwo uphẹn ẹga sansan yanghene ọwan ina sabu ta taghene e rhe emru rẹ awọrọ ina ja sabu rhe kpahen. Ọkezẹko ọwan i rha homaba ihworho wian owian, ọwan ina sabu rha tẹmro izede ra guọlọ ujiri harẹn omobọ ọwan ọvo. Jesu o dje omamọ udje rhotọre rẹn ọwan. Buebun ekwakwa i Jesu ọ tare, i nẹ uvuẹn obọrẹ a ha i Hebrew ya uvuẹn i Baibol na rhe. Jesu ọ tẹmro dẹndẹn neneyo ihworho ra kerhọ ye i sabu rhe taghene oborẹ o yono aye, obẹ i Jehova yo nurhe.—John 8:28.

13, 14. Marhẹ uruemru dẹndẹn ono ru ha userhumu rẹn ọwan brorhiẹn rọ gbare?

¹³ Erhirhiẹ ọrọrọ rẹ uruemru dẹndẹn ọwan ọ dẹrughwaroghwẹ ọdamuni yẹ ọrẹ ọwan e brorhiẹn. Ọke ri Paul o rhirhiẹ i Caesarea, ọmẹraro owu re se Agabus nọ ta riẹn taghene o rho riẹ i Jerusalem ene mwuie rhẹ ekanron. Ọkezẹko ana tobọ kpe yi hwu. Imizu ri ha uvuẹn i Caesarea, na rẹ i Paul taghene ọ vwọ nya-a. Ọrẹn, Paul ọ lẹrhẹ ọrana da ye obọ ji-i. Paul ọ hẹroso omayen phan yanghene zofẹ-ẹn. Paul ọ hẹroso i Jehova, ọ jeghwai mwuegbe rọ nọ wian ewian ri Jehova ọ yẹ riẹ ephian. Ọke aye a mẹrẹn ọnana vwrurhe, aye ni ha uphẹn riẹn no riẹ i Jerusalem.—Acts 21:10-14.

¹⁴ Uruemru dẹndẹn ọnọ sa ọwan erhumu brorhiẹn rọ gbare, arha tobọ rhe oborẹ ono nẹ erhumie rhe-e. Jerẹ udje, erhe fiomarhọ iruo aghwoghwo Uvie na vuọnvuọn, me yọ nọ phia ọwan i rhe kpomu? Orhianẹ eri vwiẹrẹ ọwan i guọlọ userhumu ọwan, me ye ne ru? Marhẹ ọwan ine ru hẹrote oma ọwan, arha ho ne? O vwo oborẹ ọwan i guọlọ otọre ekwakwa te yanghene nẹrhomo te-e, ọwan i sabu mẹrẹn ẹkpahenrhọ harẹn enọ erana hiẹ-ẹn. (Eccl. 8:16, 17) Ọwan i rha hẹroso i Jehova, ọnọ ha userhumu rẹn ọwan rhe ekete omẹgbanhon ọwan o teri. Ọwan i rha guọlọ otọre ekwakwa, nekpẹn userhumu mie awọrọ jeghwai nẹrhomo ne, o ji fo na nyalele ọkpọvi ẹhẹn ọfuanfon i Jehova. (Se Ecclesiastes 11:4-6.) Ọrana ọnọ lẹrhẹ i Jehova yẹ  ọwan ebrurhọ jeghwai kpọ idjaghwẹ ọwan vi.—Prov. 16:3, 9. 

15. Marhẹ yẹ eroro kpahen i Jehova ọ lẹrhẹ ọwan rhiẹ ihworho ri vwo uruemru omeriotọre?

¹⁵ Ra mẹriẹn taghene uruemru dẹndẹn o vwo erere na, nẹ marhẹ ene ru vwo yi? Jene yono kpahen izede ẹne. Ukukaro, ene vwo uruemru dẹndẹn jeghwai mwuọghọ rẹn Osolobrugwẹ nyoma ene roro kpahen uruemru enẹyen ọrhẹ ẹrhẹ rọ havwọ. (Isa. 8:13) Karorhọ taghene i Jehova yẹ ọwan a nyalele, orhiẹ ọmakashe yanghene onyakpọ-ọ. Arha mẹrẹn ọrana vwrurhe, ọnọ ha userhumu rẹn ọwan “homariotọre harẹn obọ ọgbogbanhon Osolobrugwẹ.”—1 Pet. 5:6.

16. Marhẹ eroro kpahen ẹguọlọ i Jehova ono ru sa ọwan erhumu vwo uruemru dẹndẹn?

¹⁶ Ọreva, re roro kpahen ẹguọlọ i Jehova ọnọ sa ọwan erhumu vwo uruemru dẹndẹn. Ọnyikọ Paul, ọ tare taghene i Jehova ọ ha ukẹro ọghoghanren ni eghọn ugboma na rẹ ọwan e nẹ taghene e fiemru-u. (1 Cor. 12:23, 24) Omaran ọ ji havwọ, Jehova ọ hẹrote ọwan ephian, o vwo ni ekete ọwan e seriotọre-e. Ọ vwọ ha ọwan vwanvwọn awọrọ-ọ, ọ vwọ jeghwai vwo utuoma kpahen ọwan fọkiẹ edandan ọwa-an. Fọkiẹ ẹguọlọ i Jehova, ọwan ina sabu ga ye rhẹ ẹhẹn ro totọre ekete ọwan a ga ye ephian.

17. Marhẹ ono ru hobọte ọwan, orhianẹ ọwan a tẹnrovi oborẹ orhomurun uvuẹn oma imizu ọwan?

¹⁷ Ọresa, orhianẹ ọwan a tẹnrovi oborẹ orhomurun uvuẹn oma imizu ọwan, ọdaremẹro rẹ ọwan i vwori kpahen ẹrhẹ rẹ ọwan i havwọ uvuẹn ogame i Jehova, ono riaro rhọ. Ukperẹ ọwan ina guọlọ ẹrhẹ rọ maido yanghene karo ọrẹ kemru kemru, o fori ne vwo uruemru dẹndẹn nyoma ana nekpẹn urhebro mie awọrọ jeghwai kwerhọ oborẹ awọrọ i tare. (Prov. 13:10) Ọwan ni ne lele aye ghọghọ ọke rẹ uphẹn ẹga o rhiefirhọ rẹn aye. Ọwan ni ne ji jiri Jehova, nime ọwan a mẹrẹn oborẹ ọ ha ebrurhọ rẹn ọsoso idibo yi re ha uvuẹn akpọ na ephian.—1 Pet. 5:9.

18. Marhẹ ẹhẹn obrorhiẹn ọwan ono ru sa ọwan erhumu vwo uruemru dẹndẹn?

¹⁸ Ọrẹne, ọwan i rhe vwo ẹhẹn obrorhiẹn ra bọn kpahen i iruemru-urhi Baibol na, ọnọ sa ọwan erhumu rhiẹ ihworho ri havwọ dẹndẹn ra jeghwai dje ọghọ phia. Uruemru dẹndẹn ọnọ jeghwai lẹrhẹ ọwan ni ekwakwa jerẹ oborẹ i Jehova o nie. Ọwan ina sabu yono ẹhẹn obrorhiẹn ọwan nyoma uyono omobọ ọke ephian, ẹrhomo ẹnẹ, ọrhẹ ọrẹ a ha oborẹ e yonorin ruiruo. (1 Tim. 1:5) Ọwan i ha edamẹ awọrọ karo. Ọwan i rhe ru ẹkẹ ro te rẹ ọwan, Jehova o veri taghene ọye ono yono ọwan, jeghwai sa ọwan erhumu vwo uruemru dẹndẹn ọrhẹ iruemru irhorhomu erọrọ.—1 Pet. 5:10.

19. Me yọ nọ sa ọwan erhumu sẹrorẹ uruemru dẹndẹn bẹmẹdẹ?

¹⁹ Uruemru re brokpakpa brorhiẹn, ọ lẹrhẹ ọmẹraro ro nẹ i Judah rhe na hwu, jeghwai kpare onyerẹnkugbe ọnẹyen rhẹ i Jehova fughwẹ. Ọrẹn, ọwan ina sabu sẹrorẹ uruemru dẹndẹn udabọ edamuni. Idibo Osolobrugwẹ ọke ahwanren ọrhẹ erẹ ọke ọwan na, i djerie phia taghene ana sabu ruie. Ọwan arha nyalele i Jehova ọke ephian, ọnọ lẹrhẹ ọwan sẹrorẹ uruemru dẹndẹn. (Prov. 8:13) Kerhirhiẹ kerhirhiẹ rẹ ọwan i havwọ ọke ọnana, o fori na mẹrẹnvwrurhe taghene na nyalele i Jehova, uphẹn ọduado ra na ja sabu vwanvwọn. Sẹrorẹ uphẹn ọduado ọnana, ne wu ru ekete omẹgbanhuọn o teri, ne wu sabu nyalele i Jehova bẹmẹdẹ.