DEDEVWO BAIBOL NA RHẸ ỌBE ISAYẸNSI-I, O VWO IYẸNRẸN RI TA KPAHEN OBARO NA. JENE RORO KPAHEN IDJE EZẸKO.

Otọrakpọ ọrhẹ idjuwu na i vwo ọtonrhọ?

Ọke owu rọ vrẹnren na, egba irherhe e vwo imwẹro taghene a ma otọrakpọ ọrhẹ idjuwu na-a. Vwana, aye i kwerhọ ye ne taghene otọrakpọ na ọrhẹ idjuwu na i vwo ọtonrhọ. Baibol na ọ ta kpahiẹn ọke jijiri ne.—Genesis 1:1.

Marhẹ otọrakpọ na ọ havwọ?

Uvuẹn ọke ahwanren, ihworho buebun e roro taghene otọrakpọ na ọ havwọ phẹghẹphẹghẹ. Uvuẹn ẹgbukpe 500 B.C.E., egba irherhe isayẹnsi Greek ni tare taghene otọrakpọ na o kinhariẹ. Ọrẹn, ọke jijiri ri vrẹnren uvuẹn ẹgbukpe 800 B.C.E.—Isaiah rọ ha usuẹn eri ya i Baibol na, ọ tare taghene otọrakpọ na o “kinhariẹ.”—Isaiah 40:22.

Idjuwu re rhiẹromẹrẹn na ina sabu ghwọghọ?

Ọbga irherhe isayẹnsi Greek Aristotle, ro nyerẹnren uvuẹn ẹgbukpe 400 B.C.E., o yonorin taghene otọrakpọ na ọvo yọ nọ sabu ghwọghọ, ọrẹn idjuwu ri vuọnren rhẹ ikereti na i sabu ghwọghọ yanghene wene-e. Ihworho i kwerhọ uyono ọrana ẹgbukpe buebun. Ọrẹn uvuẹn ẹgbukpe 1900 uvuẹn ọke ọwan, ebga isayẹnsi ni ha uyono oghwọghọ phia. Uvuẹn uyono na aye ni tare taghene akpọ na ọrhẹ idjuwu re rhiẹromẹrẹn na ina sabu ghwọghọ. Owuọwan usuẹn egba isayẹnsi ro titi uyono ọkpokpọ ọnana yẹ Lord Kelvin, ọ rionbọ rhẹ oborẹ i Baibol na ọ tare kpahen idjuwu ọrhẹ akpọ na: “Aye ina lẹ jerẹ ewun.” (Psalm 102:25, 26) Kelvin o vwo imwẹro kpahen oborẹ i Baibol na o yonorin taghene Osolobrugwẹ ọnọ sabu brorhiẹn rọ nọ dobọ aruẹ oghwọghọ ọrana ji, nọ jọ rhọ ghwọghọ oborẹ ọ maren.—Ecclesiastes 1:4.

Me yọ mọrọn iplanẹti ri havwiẹ jerẹ otọrakpọ ra havwọ na?

Aristotle o yonorin taghene ekwakwa jerẹ ikereti, ọren, ubiamo, ọrhẹ ekwakwa erọrọ ri ha obẹ idjuwu na, i ha uvuẹn emru ro kinhariẹ, e rhuon rẹ aye kugbe, otọrakpọ na yọ kobẹta. Uvuẹn ẹgbukpe 1800 C.E, egba irherhe isayẹnsi ni kweri taghene a kpare ikereti na, akpọ na ọrhẹ iplanẹti erọrọ rhẹ oberun emru owuorowu-u. Ọrẹn, uvuẹn ẹgbukpe 1500 B.C.E., ọbe i Job ọ tare taghene Ọmemama na “ọ ha akpọ na kpahen oberun emru owuorowu-u.”—Job 26:7.

DEDEVWO BAIBOL NA RHẸ OBẸ IMWU-U, ỌRẸN O VWO IRUEMRU-URHI RI TA KPAHEN OMỌKPOKPỌ

Re fi ihworho re kpomẹ rhẹ ekete kologho.

Urhi Moses ọ tare taghene e ti ihworho re kpomẹ emiamo oti nẹ ekete awọrọ e rhirhiẹ. Ọke emiamo egbogbanhon a homaphia uvwre ẹgbukpe ezẹko ri vrẹnren na yẹ idọkitọ buebun i ki rhe kpahen iruemru-urhi ọnana, aye a ji ha uruemru-urhi ọnana ruiruo me te inyenana.—Leviticus, irhomu-ẹmro 13 ọrhẹ 14.

Re ghwe abọ ọke arha ha obọ te orinmi hin.

O ki me te ẹgbukpe 1900, idọkitọ a ha obọ te irinmi jeghwai ha obọ na te ihworho re kpomẹ, aye i vwe ghwe abọ vwẹre-e. Irueruo ọrana nọ suẹ uhwu kpe ihworho buebun. Ọrẹn, Urhi Moses ọ tare taghene kohworho kohworho rọ ha obọ te orinmi ọnọ ha erhirhiẹ ijẹfuọn uvwre ọke ezẹko. Ọ tobọ ta taghene ọravwọ ọ ha ame wọ omayen fon uvuẹn aruẹ erhirhiẹ ọrana. Irueruo ẹga ọnana, o toroba omọkpokpọ ihworho na.—Numbers 19:11, 19.

Oborẹ ene ruẹ isọn lele.

Kẹgbukpe kẹgbukpe, emọ ri joma te oduduru yẹ emiamo re tuevwan o kpe, buebun aye e hwuẹ fọkiẹ isọn ituakpọ ra vwa dabu tue fughwẹ. Urhi Moses ọ tare taghene a ha eyẹn gbe isọn ituakpọ, yanghene donrien rhẹ ekete ihworho e vwe rhirhiẹ.—Deuteronomy 23:13.

Ẹdẹ ra samọ ọmọ ọhworhare.

Osolobrugwẹ o jurhi taghene a samọ ọmọ ọhworhare orho te ẹdẹ ẹrẹnren ne. (Leviticus 12:3) Ọbara emọ eboban re vwiẹre obọ ọ sabu kiki ghwe ka orhianẹ ọkprughwre ọrukaro na ọ vrẹn ne. Bọmọke aruẹ omesimo iyibo buebun i ki me rhirhiẹ ye, uvuẹn ọke ra ya i Baibol na, o rhiẹ oborẹ ọ sẹrorẹ ọmọ ọboban na orhianẹ a hẹrhẹ vrẹn ọkprughwre ọrukaro na vwẹre, na ki samọ ọmọ na.

Oborẹ omọkpokpọ ọrhẹ iroro ọwan o ru surhobọmwu owuowọnwan.

Idọkitọ ọrhẹ egba irherhe isayẹnsi i tare taghene erhe vwo emamọ iruemru jerẹ aghọghọ, ifiẹrorhọ, uruemru ekpẹmẹ ọrhẹ ẹhẹn ra harhomẹ ghwologhwolo, o toroba omọkpokpọ ọwan. Baibol na ọrhọ ta: “Ọmudu rọ ghọghọ omamọ umwu, ọrẹn, ẹhẹn rọ ghwọghọre, ọ lẹrhẹ ohworho vwiẹlẹ.”—Proverbs 17:22.