Сӕйраг ӕрмӕгмӕ рахиз

Сӕргӕндтӕм рахиз

Рагон къухфыстытӕ ӕмӕ Библи

Рагон къухфыстытӕ ӕмӕ Библи

Рагон къухфыстытӕ ӕмӕ Библи

АДӔМӔН Вавилоны се ’взаг куы схӕццӕ, уӕдӕй фӕстӕмӕ алыхуызон ӕвзӕгтӕн фӕзынд фыссынад. Месопотамийы цӕрӕг шумертӕ ӕмӕ вавилойнӕгтӕ пайда кодтой цуркӕнгӕс фыссынадӕй (клинопись). Цуркӕнгӕс фыссынад уымӕн хуыйны, ӕмӕ дзырдтӕ фыстой, цурчы хуызӕн (клин) ӕртӕтигъон нысӕнттӕй. Фысгӕ та кодтой уымӕл ӕлыгыл.

Археологтӕ ссардтой рагон цуркӕнгӕс фыстытӕ. Дзырд дзы цӕуы, Библийы цы адӕмы ӕмӕ хабӕртты кой ис, уыдоныл. Цы зонӕм цургӕнгӕс фыссынады тыххӕй? Ӕмӕ уыцы фыстытӕ, Библи раст кӕй у, уый куыд бӕлвырд кӕнынц?

Абоны онг чи баззад, уыцы къухфыстытӕ

Ахуыргӕндтӕ зӕгъынц, зӕгъгӕ, Месопотамийы раздӕр пайда кодтой пиктографийӕ, ома фыстой нысӕнттӕ кӕнӕ нывты руаджы. Уыцы нысӕнттӕ кӕнӕ нывтӕй алкӕцы дӕр амыдта ӕнӕхъӕн дзырд кӕнӕ ӕнӕхъӕн хъуыды. Зӕгъӕм, галы сӕры ныв амыдта дзырд «гал». Рӕстӕг куыд цыди, афтӕ адӕмы фылдӕр хабӕрттӕ хъуыди фыссын, ӕмӕ уымӕ гӕсгӕ цуркӕнгӕс фыссынад ивта. «Нысӕнттӕ амонын райдыдтой ӕрмӕст цавӕрдӕр дзырдтӕ нӕ, фӕлӕ ма дзырды уӕнгтӕ дӕр. Уыдонӕй бирӕтӕ гӕнӕн уыдис кӕрӕдзийыл бӕттын ӕмӕ сӕ дзырдтӕ аразын»,– дзырдӕуы иу чиныджы. Фӕстагмӕ, цуркӕнгӕс фыссынады уыди 200 нысаны, ӕмӕ уый фӕрцы адӕмӕн сӕ бон баци, «ӕвзаджы цы дзырдтӕ уыд ӕмӕ дзырдтӕ кӕрӕдзийыл куыд баст цыдысты, уыдӕттӕ иууылдӕр фыстӕй ӕвдисын» («NIV Archaeological Study Bible»).

Авраамы заманы (н. э. размӕ 2 000 азмӕ ’ввахс), цуркӕнгӕс фыстӕй уыд радӕттӕн цыфӕнды хъуыды дӕр. Иннӕ 20 ӕнусы дӕргъы цуркӕнгӕс фыссынадӕй пайда кӕнын райдыдтой иу-15 ӕвзаджы. Цы цуркӕнгӕс фыстытӕ ссардтой, уыдонӕн сӕ 99 проценты фыст сты ӕлыгӕй конд тъӕпӕн къӕйтыл. Фӕстаг 150 азы дӕргъы тынг бирӕ ахӕм къӕйтӕ ссардтой Уры, Урукы, Вавилоны, Нимруды, Ниппуры, Ашуры, Ниневийы, Марийы, Эблы, Угариты ӕмӕ Амарнӕйы. «Ахуыргӕндтӕ зӕгъынц, зӕгъгӕ, абоны онг ссардтой дыууӕ милуаны бӕрц ӕлыг къӕйы ӕмӕ ма алы аз дӕр ссарынц иу-25 мины бӕрц»,– дзырдӕуы иу журналы («Archaeology Odyssey»).

Цуркӕнгӕс фыстытӕ чи иртасы, уыцы ахуыргӕндты бахъӕуы стыр куыст бакӕнын, цӕмӕй уыцы фыстытӕ ратӕлмац кӕной. Куыд зӕгъынц, афтӕмӕй, «цуркӕнгӕс фыстытӕй цы ссардтой, уыдонӕй ахуыргӕндтӕн нӕ рӕстӕджы сӕ бон бакӕсын баци ӕрмӕстдӕр сӕ дӕсӕм хай».

Ахуыргӕндтӕн цуркӕнгӕс фыссынад раиртасын бантыст, дыууӕ кӕнӕ ӕртӕ ӕвзагыл фыст къухфыстытӕ кӕй ссардтой, уый фӕрцы. Уыдон сбӕрӕг кодтой, цуркӕнгӕс фыстӕй цалдӕр ӕвзагыл кӕй уыд фыст уыцы иу текст. Ӕмӕ йӕ зонгӕ та бакодтой афтӕ: алкӕцы ӕвзагыл дӕр фӕлхат цыдысты адӕмы нӕмттӕ, чи сӕ цы бынат ахста, хицӕуттӕн сӕ фыдӕлты нӕмттӕ ӕмӕ ма, сӕхицӕй цы ӕппӕлӕн ныхӕстӕ кодтой, уыдон дӕр.

1850-ӕм азтӕм ахуыргӕндтӕн цуркӕнгӕс фыстытӕ сӕ бон уыд кӕсын Хӕстӕг Хурыскӕсӕн, Аккадӕйы ӕмӕ Ассиро-Вавилонийы иумӕйаг ӕвзагыл. Иу энциклопедийы фыст ис: «Ахуыргӕндтӕ аккадӕйаг тексттӕ куы раиртӕстой, уӕд бамбӕрстой цуркӕнгӕс фыссынады арӕзт, ӕмӕ уый фӕрцы фӕзынд фадат ӕндӕр ӕвзӕгтыл фыстытӕ ратӕлмац кӕнынӕн дӕр» («Encyclopædia Britannica»). Уыцы фыстытӕ Библиимӕ куыд баст сты?

Бӕлвырдгӕнӕнтӕ, Библи раст кӕй у, уымӕн

Библи зӕгъы, зӕгъгӕ, Иерусалимы паддзахиуӕг кодтой ханаайнаг паддзӕхтӕ, цалынмӕ н. э. размӕ 1070 азмӕ ӕввахс уыцы горӕт Давид нӕ бацахста, уӕдмӕ (Йес. Н. 10:1; 2 Сам. 5:4–9). Фӕлӕ иуӕй-иу ахуыргӕндтӕ ууыл не ’ууӕндыдысты. 1887 азы Амарнӕйы (Египеты) иу зӕхкусӕг сылгоймаг ссардта ӕлыгӕй конд къӕй. Фӕстӕдӕр ма уым ссардтой иу-380 цуркӕнгӕс къухфысты ӕмӕ сӕ куы бакастысты, уӕд рабӕрӕг, уыдон кӕй уыдысты, Египеты паддзӕхтӕ (Аменхотеп III ӕмӕ Ахенатон) ӕмӕ Ханааны паддзах кӕрӕдзимӕ кӕй фыстой, уыцы фыстӕджытӕ. Уыдонӕй ӕхсӕз уыдысты Иерусалимы паддзах Абди-Хебы.

Иу журналы фыст уыд: «Амарнӕйы ӕлыг къӕйыл цы фыст ис, уымӕй бӕрӕг у, Иерусалим ӕнӕуи кӕйдӕр зӕхх кӕй нӕ уыд, фӕлӕ горӕт, ӕмӕ Абди-Хеба та йӕ паддзах кӕй уыди. Паддзахӕн уыди галуан, стӕй ма йӕм уыд 50 египетаг ӕфсӕддоны дӕр. Уымӕ гӕсгӕ зӕгъӕн ис, ӕмӕ Иерусалим уыд чысыл паддзахад». Уыцы журналы ма дарддӕр фыст уыд: «Амарнӕйы фыстӕджытӕм гӕсгӕ нӕ бон у фидарӕй зӕгъын, [Иерусалим] уӕды рӕстӕджы дӕр зындгонд горӕт кӕй уыд» («Biblical Archaeology Review»).

Нӕмттӕ ассириаг ӕмӕ вавилойнаг фыстыты

Ассириӕгтӕ ӕмӕ фӕстӕдӕр та вавилойнӕгтӕ сӕ истори фыстой ӕлыг къӕйтыл, стӕй ма цилиндртыл, призмӕтыл ӕмӕ цыртытыл дӕр. Ахуыргӕндтӕ аккадӕйаг цуркӕнгӕс фыстытӕ куы раиртӕстой, уӕд рабӕрӕг, уыцы фыстыты кӕй ис, Библийы кӕй кой ис, уыцы адӕмы кой дӕр.

Иу чиныджы фыст ис: «1870 азы англисаг ахуыргонд Семюел Берч скодта раныхас, ӕрӕджы цы Библион археологийы ӕхсӕнад арӕзт ӕрцыд, уымӕн, ӕмӕ загъта, [цуркӕнгӕс фыстыты] йӕ бон кӕй сси равзарын рагон дзуттаг паддзӕхты нӕмттӕ: Амври, Ахав, Ииуй, Азари... Менаим, Факей, Оси, Езеки ӕмӕ Манасси; ассириаг паддзӕхты нӕмттӕ: Феглаффелласар... [III], Саргон, Сеннахирим, Асардан ӕмӕ Ашшурбанипал... стӕй ма сириаг паддзӕхты нӕмттӕ дӕр: Венадад, Азаил ӕмӕ Рецин» («The Bible in the British Museum»).

Ӕндӕр чиныджы та рагон цуркӕнгӕс фыстытимӕ барст цӕуы, Библийы Израил ӕмӕ Иудӕйы историйы тыххӕй цы фыст ис, уый. Цы рабӕрӕг уый фӕрцы? «Ӕмткӕй райсгӕйӕ, Израил ӕмӕ Иудӕйы паддзӕхтӕй 15 кӕнӕ 16 паддзахы кой ис ӕндӕр бӕстӕты фыстыты дӕр. Сӕ нӕмттӕ ӕмӕ, цы рӕстӕджы цардысты, уыдӕттӕ дзы фыст сты, куыддӕриддӕр [Библийы] Паддзӕхты чингуыты фыст сты, афтӕ. Алкӕцы паддзахы кой дӕр дзы ис йӕ хицаудзинады рӕстӕгмӕ гӕсгӕ, стӕй дзы иу ахӕм паддзах дӕр нӕй, ӕмӕ Паддзӕхты чингуыты ма ӕмбӕла» («The Bible and Radiocarbon Dating»).

1879 азы ссардтой цуркӕнгӕс фыст, Киры цилиндр, зӕгъгӕ. Уым фыст ис, Кир н. э. размӕ 539 азы Вавилон бацахсыны фӕстӕ, алкӕддӕр-иу куыд кодта, афтӕ уацайрӕгты сӕ райгуырӕн бӕстӕтӕм кӕй ауагъта, уый тыххӕй. Уыцы адӕмы ’хсӕн уыдысты дзуттӕгтӕ дӕр (Езд. 1:1–4). Киры бардзырды тыххӕй Библийы цы фыст ис, ууыл 19-ӕм ӕнусы ахуыргӕндтӕй бирӕтӕ не ’ууӕндыдысты. Фӕлӕ, Персы паддзахад дунеон паддзахад куы уыд, уыцы рӕстӕгмӕ цы цуркӕнгӕс фыстытӕ хауы (уыимӕ Киры цилиндр дӕр), уыдон бӕлвырд кӕнынц, Библийы цы фыст ис, уый раст кӕй у.

1883 азы горӕт Ниппуры, Вавилонмӕ хӕстӕг, ссардтой 700-йӕ фылдӕр цуркӕнгӕс къухфысты. Цы 2 500 адӕймаджы нӕмттӕ дзы ис, уыдонӕй иу-70, зӕгъӕн ис, ӕмӕ сты дзуттаг нӕмттӕ. Историк Эдвин Ямаучи зӕгъы, зӕгъгӕ дзы уыцы адӕмы тыххӕй цы фыст ис, уымӕй бӕрӕг у, кӕй уыдысты «бадзырд аразджытӕ, минӕвӕрттӕ, ӕвдисӕнтӕ, хъалонисджытӕ ӕмӕ хицауады кусджытӕ». Дзуттӕгтӕ уыцы рӕстӕджы Вавилонмӕ хӕстӕг ахӕм хъуыддӕгты лӕуд кӕй уыдысты, уый ахсджиаг у, уымӕн ӕмӕ Библийы дӕр фыст уыд, зӕгъгӕ, израилӕгтӕй Ассири ӕмӕ Вавилоны уацарӕй Иудеймӕ ӕрыздӕхдзӕн ӕрмӕстдӕр «гыццыл къорд», бирӕтӕ та уым баззайдзысты (Ис. 10:21, 22).

Нӕ эрӕйы размӕ фыццӕгӕм миназы уыд цуркӕнгӕс фыссынад дӕр, ӕмӕ дамгъӕтӕй фыссынад дӕр. Фӕлӕ ӕппынфӕстаг ассириӕгтӕ ӕмӕ вавилойнӕгтӕ рахызтысты дамгъӕтӕй фыссынадмӕ.

Музейты ӕлыгӕй конд къӕйтыл цы фыстытӕ ис, уыдонӕй ахуыргӕндтӕ мингӕйттӕ нырма нӕ раиртӕстой. Кӕй раиртӕстой, уыдон та ирдӕй ӕвдисынц, Библийыл ӕууӕндӕн кӕй ис. Чи йӕ зоны, цас бӕлвырдгӕнӕнтӕ ма ис, кӕй нӕма раиртӕстой, уыцы фыстыты.

[Ныв барлӕвӕрдӕй 21 фарсыл]

Photograph taken by courtesy of the British Museum