Библийы хуызӕн чиныг ӕндӕр нӕй. Зӕххыл цӕрӕг адӕмӕй йӕ ӕртӕ миллиардӕй фылдӕр нымайынц Хуыцауӕй лӕвӕрд чиныгыл. Рагӕй фӕстӕмӕ дӕр Библитӕ цас цӕуы уӕйгонд, уыйбӕрц иу чиныг дӕр нӕ. Куыд банымадтой, афтӕмӕй Библи ӕнӕхъӕнӕй кӕнӕ дзы кӕцыдӕр чингуытӕ мыхуыр ӕрцыд 6 000 000 000 экземпляры 2 400 ӕвзагӕй фылдӕрыл.

КӔД рагӕй фӕстӕмӕ дӕр адӕм Библийӕ арӕхдӕр иу чиныг дӕр нӕ кӕсынц, уӕддӕр, фыст кӕд ӕрцыд, уый фӕдыл алыхуызон хъуыдытӕ ис. Уӕлдайдӕр та дзырддаг кӕнынц, Дзуттаг Фыстытӕ (арӕх ма сӕ фӕхонынц Зӕронд, кӕнӕ Рагон, Фӕдзӕхст дӕр) фыст кӕд ӕрцыдысты, уый. Чи зоны, ахӕм хъуыдытӕ дӕхӕдӕг дӕр чингуыты кӕнӕ журналты кастӕ, йе та уыцы хъуыдытӕ ахуыргӕндтӕ куыд ӕмбарын кӕнынц, уый документалон кинонывты федтай. Мӕнӕ уыцы хъуыдытӕй цалдӕр:

▪ «Библийы чингуытӕн сӕ фылдӕр фыст ӕрцыдысты н. э. размӕ) ӕстӕм ӕнусӕй ӕхсӕзӕм ӕнусмӕ, кӕнӕ пехуымпар Исай куы цард, уӕдӕй Йеремийы рӕстӕджы онг».

▪ «Фӕстаг дыууӕ ӕнусы дӕргъы Библи чи иртасы, уыдон хӕст уыдысты ахӕм хъуыдыйыл, зӕгъгӕ, Дзуттаг Фыстытӕн сӕ фылдӕр хай фыст ӕрцыд, Перс дунеон паддзахад куы уыд ӕмӕ стӕй грекъаг культурӕ ӕгас дунейыл дӕр куы анхъӕвзта, уыцы заман (н. э. размӕ фӕндзӕм ӕнусӕй дыккаг ӕнусмӕ)».

▪ «Абон нӕ къухы цы Дзуттаг Фыстытӕ ис, уыдон иууылдӕр фыст ӕрцыдысты, грекъаг культурӕ ӕгас дунейыл дӕр куы анхъӕвзта, уыцы заман (уый [н. э. размӕ] дыккаг-фыццаг ӕнусӕй раздӕр нӕ уыдаид)».

Библи ӕнӕхъӕнӕй дӕр «Хуыцауы комытӕфӕй» фыст кӕй у, ууыл чи ӕууӕнды, уый ахӕм хъуыдытӕм цы цӕстӕй хъуамӕ кӕсой? (2 Тимофеймӕ 3:16). Цӕмӕй ацы фарстайӕн дзуапп раттӕм, уый тыххӕй ӕркӕсӕм, ахуыргӕндтӕ цы дзурынц ӕмӕ Библи йӕхӕдӕг цы зӕгъы, уымӕ.

Библи йӕхӕдӕг цы зӕгъы

Дзуттаг Фыстыты фыст ис, бирӕ хабӕрттӕ кӕд ӕрцыдысты ӕмӕ фӕд-фӕдыл куыд цыдысты, уый тыххӕй. Уымӕ гӕсгӕ базонӕн ис, Библийы фыццаг чингуытӕ фыст кӕй ӕрцыдысты Моисей ӕмӕ Йесо Навины заман, ома иу-3 500 азы размӕ. Н. э. размӕ иуӕндӕсӕм ӕнусы ма уыцы чингуытӕм бафтыд, Самуил, Давид, Соломон ӕмӕ иннӕтӕ цы чингуытӕ ныффыстой, уыдон. Фӕстӕдӕр, н. э. размӕ фарӕстӕм ӕнусӕй фӕндзӕм ӕнусмӕ та сӕм ноджыдӕр бафтыд историон ӕмӕ поэтикон чингуытӕ, стӕй пехуымпарты чингуытӕ дӕр.

Уыцы чингуыты къухфыстытӕ (Есфиры чиныджы къухфыстытӕй фӕстӕмӕ) ӕнӕхъӕнӕй кӕнӕ  сӕ кӕцыдӕр скъуыддзӕгтӕ сты Мард денджызы тыхтӕтты ’хсӕн. Фыст кӕд ӕрцыдысты, уый сбӕрӕг кодтой, радиоуглерод (углерод 14) кӕй хонынц, уыцы мадзалы фӕрцы ӕмӕ палеографийы * фӕрцы, ӕмӕ куыд рабӕрӕг, афтӕмӕй уыцы тыхтӕттӕй ӕппӕты рагондӕр фыст ӕрцыд н. э. размӕ 200 азмӕ ’ввахс.

Ахуыргӕндтӕ цы дзурынц

Библи фыст кӕд ӕрцыд, уый тыххӕй йӕхӕдӕг цы зӕгъы, ууыл бирӕтӕ сӕйраджыдӕр уымӕн не сты разы, ӕмӕ дзы афтӕ фыст кӕй ис, Хуыцауы комытӕфӕй фыст у, зӕгъгӕ. Профессор Уолтер Кайзер уый фӕдыл афтӕ ныффыста: «Библийыл ӕууӕндӕн уый тыххӕй нӕй, ӕмӕ дзы афтӕ фыст ис, зӕгъгӕ, Хуыцауы комытӕфӕй фыст у, стӕй дзы дзырд цӕуы диссӕгты тыххӕй ӕмӕ Хуыцауы тыххӕй» («The Old Testament Documents»). Библи Хуыцау кӕй ныффыссын кодта, ууыл чи не ’ууӕнды, уыцы ахуыргӕндтӕ зӕгъынц, зӕгъгӕ, критиктӕ иннӕ чингуытӕ куыд фӕиртасынц, афтӕ иртасын хъӕуы Библи дӕр.

Дзӕвгар рӕстӕджы дӕргъы ахуыргӕндтӕ пайда кодтой Дарвины теорийӕ, ома эволюцийы теорийӕ, ӕмӕ дзырдтой, зӕгъгӕ, дам, рӕстӕг куыд цыд, афтӕ, адӕм куыд ӕмӕ кӕмӕн куывтой, уый ивта. Фыццаг, дам, куывтой, сӕ алыварс ӕрдзы цы уыдтой, уыдӕттӕн, фӕстӕдӕр – бирӕ хуыцӕуттӕн ӕмӕ ӕппынфӕстаг кувын райдыдтой иунӕг Хуыцауӕн. Библийы фыццаг чингуыты та афтӕ фыст кӕй ис, ӕмӕ кувын иунӕг Хуыцауӕн хъӕуы, уымӕ гӕсгӕ иуӕй-иутӕ зӕгъынц, зӕгъгӕ, Библи фыст ӕрцыд, йӕхӕдӕг кӕд зӕгъы, уымӕй бирӕ фӕстӕдӕр.

Уӕдӕй фӕстӕмӕ ахуыргӕндтӕ Библи иртасын райдыдтой алыхуызон мадзӕлттӕй. Зӕгъӕм, ӕрӕджы мыхуыры цы Зӕронд Фӕдзӕхсты дзырдуат рацыд, уым лыстӕггай ӕвзӕрст цӕуы, Библи фыст куыд ӕрцыд, цавӕр ныхӕстӕ дзы ӕмбӕлы, цы хабӕрттӕ дзы фыст ис, уыдон историмӕ гӕсгӕ ӕцӕг сты ӕви нӕ, стӕй, цы таурӕгътӕ баззад, уыдонимӕ куыд баст у ӕмӕ ма ӕндӕр хабӕрттӕ дӕр.

Куыд федтам, афтӕмӕй, Библийы чингуытӕ фыст кӕд ӕрцыдысты, уый тыххӕй ахуыргӕндтӕм алыхуызон хъуыдытӕ ис. Фӕлӕ бирӕтӕ разы сты, профессор Ричард Фридман цы теори ӕрымысыд, уыимӕ. Фридман фыссы: «Раджы заманты бирӕ ӕнусты дӕргъы фысджытӕ фыстой поэмӕтӕ, радзырдтӕ ӕмӕ закъӕттӕ. Ӕмӕ фӕстӕдӕр ӕндӕр фысджытӕ уыцы документтӕм гӕсгӕ скодтой Библи».

Ацы хъуыдытӕ ӕмӕ ма ахуыргӕндтӕ Библийы тыххӕй ноджыдӕр цы хъуыдытӕ дзурынц, уыдон иу чиныджы ӕвзӕрст цӕуынц. Фӕлӕ цымыдисаг у, цы хатдзӕг дзы скодтой, уый: «Ахуыргӕндты се ’ппӕты дӕр иу кӕны, Фыстадыл кӕй не ’ууӕндынц, сӕхи теоритыл та фидарӕй кӕй хӕцынц, ӕрмӕстдӕр уый. Ӕнӕуи та кӕрӕдзийы хъуыдытыл фаутӕ ӕвӕрынц» («Faith, Tradition, and History»).

Ӕндӕр бӕлвырдгӕнӕнтӕ

Библийы фыццаг чингуытӕ фыст ӕрцыдысты, хъуына ӕмӕ ӕмбийгӕ чи кӕны, ахӕм ӕрмӕджытыл. Ӕмӕ ма уӕд, Моисей, Йесо Навин, Самуил кӕнӕ Давид цы ныффыстой, йе та уыцы  фыстытӕй цы къухфыстытӕ скодтой, уыдон кӕм хъуамӕ ссарой? Фӕлӕ уӕддӕр бирӕ зындгонд ахуыргӕндтӕ ӕмӕ археологтау нӕ бон у ӕндӕр бӕлвырдгӕнӕнтӕм ӕркӕсын. Ӕмӕ уыдоны фӕрцы дӕр фендзыстӕм, Библи фыст кӕд ӕрцыд, уый тыххӕй йӕхӕдӕг цы зӕгъы, ууыл ӕууӕндӕн кӕй ис. Уыцы бӕлвырдгӕнӕнтӕ нын цӕуыл дзурӕг сты? Ӕркӕсӕм дзы иу цалдӕрмӕ.

▪ Цымӕ 3 500 азы размӕ (Библимӕ гӕсгӕ Моисей ӕмӕ Йесо Навин уӕд цардысты) Ӕввахс Скӕсӕны исты фыст документтӕ уыди? Рагон Месопотамийы ӕмӕ Египеты фыстой истори, дин ӕмӕ закъоны хабӕрттӕ, стӕй литературон уацмыстӕ дӕр. Цы зӕгъӕн ис, Моисей ӕмӕ иннӕ израилӕгтӕ цы ныффыстой, уыдӕтты тыххӕй та? Иу дзырдуаты ацы фарстайӕн ахӕм дзуапп ис: «Бронзӕйы ӕнус кӕй хонынц, уыцы заман [н. э. размӕ 1550 азӕй 1200 азмӕ] Ханааны фыст документтӕ кӕй уыд, уый дызӕрдыггаг нӕу» («Dictionary of the Old Testament: Pentateuch»). Уыцы дзырдуаты ма фыст ис: «Ӕмӕ иугӕр раджы заманты цавӕрдӕр хабӕрттӕ фыстой, уӕд дызӕрдыггаг цӕмӕн хъуамӕ уа, афтӕ кӕмӕй дзурынц, Моисей сӕ ныффыста, зӕгъгӕ, уыцы фыстытӕ дӕр уӕды заман [ома, Библи кӕд зӕгъы, уӕд] кӕй ӕрцыдысты фыст? Стӕй дызӕрдыггаг цӕмӕн хъуамӕ уа, [Дзуттаг Фыстыты] иннӕ хӕйттӕ дӕр уӕд кӕй ӕрцыдысты фыст, уый?» (Рацыд 17:14; 24:4; 34:27, 28; Нымӕцтӕ 33:2; Дыккаг закъон 31:24).

▪ Цымӕ Библи чи фыста, уыдон рагон фыстытӕй пайда кодтой? О, пайда кодтой. Афтӕ зӕгъӕн уымӕн ис, ӕмӕ дзы иуӕй-иутӕ кӕнынц цавӕрдӕр «чингуыты» кой. Уыдон, ӕвӕццӕгӕн, уыдысты паддзахадон документтӕ, хӕдзарвӕндӕгты номхыгъдтӕ, историон чингуытӕ, стӕй мыггӕгты ӕмӕ хӕдзарвӕндӕгты документтӕ (Нымӕцтӕ 21:14; Йесо Навин 10:13; 2 Самуилы 1:18; 1 Паддзӕхты 11:41; 2 Азфыстыты 32:32).

▪ Библийы къухфыстытӕй, Мард денджызы тыхтӕттӕй рагондӕр чи у, ахӕмтӕ цӕуылнӕ ссардтой? Иу журналы фыст ис: «Палестинӕйы цыдӕриддӕр папирустӕ ӕмӕ цармӕй конд документтӕ уыди, уыдонӕн сӕ фылдӕр фесӕфт. Ахӕм документтӕ ма ссардтой, тынг хус климӕт кӕм ис, ӕрмӕстдӕр уыцы рӕтты, зӕгъӕм, Мард денджызы алыварс. Зӕхх уымӕл кӕм уыд, уым та ахӕм ӕрмӕгыл фыст документтӕ ӕмбийгӕ бакодтой. Уӕдӕ сӕ археологтӕ кӕй не ссардтой, уый ууыл дзурӕг нӕу, ӕмӕ нӕ уыдысты» («Biblical Archaeology Review»). Зӕгъын хъӕуы уый, ӕмӕ археологтӕ ссардтой, рагон документтыл-иу кӕй сӕвӕрдтой, сӕдӕгай ахӕм ӕлыг мыхуыртӕ. Кӕд-иу папирустӕ ӕмӕ цармӕй конд документтӕ ӕмбийгӕ йе та судзгӕ бакодтой, уӕд ӕлыгӕй конд мыхуыртӕ та нӕ фесӕфтысты. Куыд сбӕрӕг кодтой, афтӕмӕй уыцы мыхуыртӕ конд ӕрцыдысты н. э. размӕ фарӕстӕм ӕнусӕй фӕндзӕм ӕнусмӕ.

▪ Библийы къухфыстытӕ абоны онг куыд ӕрхӕццӕ сты? Иу чиныджы («The Bible as It Was») фыст ис: «Абон Библийы цы радзырдтӕ, псаломтӕ, закъӕттӕ ӕмӕ пехуымпар-ныхӕстӕ ис, уыдон мах рӕстӕгмӕ цӕмӕй ӕрхӕццӕ уыдаиккой, уый тыххӕй-иу сӕ хъуамӕ, Библи куы фыстой, уыцы рӕстӕджыты дӕр, бирӕ хӕттыты рафыстаиккой... Ӕмӕ-иу сӕ кӕд рафыстой, уӕд уый та ууыл дзурӕг у, ӕмӕ сӕ адӕм сӕ царды пайда кодтой... Куы нӕ хъуыдаиккой, уӕд ахӕм зын хӕс йӕхимӕ чи райстаид?» (Дыккаг закъон 17:18; Ӕмбисӕндтӕ 25:1).

 Уымӕ гӕсгӕ, зӕгъӕн ис, ӕмӕ Библийы фыццаг чингуытӕ ногӕй-ногмӕ фыстой 1 500 азы дӕргъы, суанг н. э. фыццаг ӕнусы онг. Библийы чингуытӕ-иу чи рафыста, уыдон уыцы хъуыддаг кодтой тынг лӕмбынӕг. Иу чиныджы куыд фыст ис, афтӕмӕй писыртӕн сӕ нысан уыди, цӕмӕй-иу «текстмӕ бахастаиккой, ӕвзаджы грамматикӕ ӕмӕ растфыссынады ӕгъдӕутты цы фӕстаг ивындзинӕдтӕ ’рцыд, уыдон» * («On the Reliability of the Old Testament»). Ӕмӕ цымӕ уӕд, Библи фыст кӕд ӕрцыд, уый ахуыргӕндтӕ дзырдты грамматикон формӕтӕ ӕмӕ растфыссынадмӕ гӕсгӕ кӕй иртасынц, уый раст у?

Библи фыст кӕд ӕрцыд?

Цымӕ Библийы чингуытӕн Моисейы, Йесо Навины, Самуилы ӕмӕ иннӕты рӕстӕджы цы къухфыстытӕ скодтой, уыдонӕй иу дӕр кӕй не ссардтой, уымӕ гӕсгӕ афтӕ зӕгъӕн ис, ӕмӕ, Библи йӕхӕдӕг кӕд зӕгъы, уӕд не ’рцыдысты фыст? Бирӕ ахуыргӕндты хъуыдымӕ гӕсгӕ, ахӕм къухфыстытӕ кӕй не ссардтой, уый ууыл дзурӕг нӕу, ӕмӕ ӕппындӕр нӕ уыдысты. Куы йыл ахъуыды кӕнӕм, уӕд хъуына ӕмӕ ӕмбийгӕ чи кӕны, ахӕм ӕрмӕджытӕй ма абоны бонмӕ цы хъуамӕ баззадаид? Зӕгъӕм, египтолог Кеннет Китчен куыд зӕгъы, афтӕмӕй грекъӕгты ӕмӕ ромӕгты заманты размӕ, Египеты папирустыл цыдӕриддӕр фыст ӕрцыд, уыдон, зӕгъӕн ис, ӕмӕ иууылдӕр фесӕфтысты.

Библимӕ куыдфӕндыйӕ цӕстӕй чи нӕ кӕсы, уыдонӕн ма сӕ бон ноджыдӕр у ахъуыды кӕнын: «Чырысти та цы цӕстӕй каст Дзуттаг Фыстытӕм?» Уӕды рӕстӕг, Дзуттаг Фыстытӕ кӕд ӕрцыдысты фыст, уый дзырддаг никӕмӕн уыди. Куыд зыны, афтӕмӕй иннӕ дзуттӕгтау Чырысти дӕр нӕ дызӕрдыг кодта, алыхуызон хабӕрттӕ кӕд ӕрцыдысты, уый тыххӕй Фыстад цы дзуры, уый раст кӕй у. Цымӕ, Библийы фыццаг чингуытӕ чи ныффыста, уый тыххӕй та цы хъуыды кодта?

Йесо иу ӕмӕ дыууӕ хатты нӕ бацамыдта, Моисей кӕй ныффыста, уыцы чингуытӕм. Зӕгъӕм, Йесо кодта «Моисейы чиныджы» кой (Марчы 12:26; Иоанны 5:46). Цалдӕр хатты ӕрхаста, Райдианы (Матфейы 19:4, 5; 24:37–39), Рацыды (Лукайы 20:37), Левиты (Матфейы 8:4), Нымӕцты (Матфейы 12:5) ӕмӕ Дыккаг закъоны (Матфейы 18:16) чингуыты цы хабӕрттӕ фыст ис, уыдон. Стӕй ма загъта: «Моисейы закъоны, Пехуымпарты чингуыты ӕмӕ Псаломты мӕн тыххӕй цы фыст ис, уыдон иууылдӕр... хъуамӕ сӕххӕст уой» (Лукайы 24:44). Ӕмӕ кӕд Йесо, уыцы чингуытӕ Моисей ӕмӕ иннӕтӕ кӕй ныффыстой, уыимӕ разы уыд, уӕд фидарӕй зӕгъӕн ис, ӕмӕ хабӕрттӕ кӕд ӕрцыдысты, уый тыххӕй Дзуттаг Фыстыты цы фыст ис, уыимӕ дӕр уыди разы.

Уӕдӕ Библи кӕд ӕрцыд фыст? Йӕхӕдӕг кӕд зӕгъы, уӕд? Мах ӕркастыстӕм, бирӕ ахуыргӕндтӕ цы хъуыды кӕнынц ӕмӕ Библи йӕхӕдӕг цы дзуры, уымӕ. Стӕй ма аныхас кодтам ӕндӕр бӕлвырдгӕнӕнтыл ӕмӕ, Дзуттаг Фыстытӕм Йесо цы цӕстӕй каст, ууыл дӕр. Йӕ Фыдмӕ, Йегъовӕ Хуыцаумӕ, кувгӕйӕ уый загъта: «Дӕ ныхас у рӕстдзинад» (Иоанны 17:17). Йесо куыд хъуыды кодта, ды дӕр афтӕ хъуыды кӕныс?

[Фиппаинӕгтӕ]

[Таблицӕ/Нывтӕ 20-23 фӕрстыл]

(Мыхуыры куыд рацыд, уый фенӕн ис публикацийы)

(Ацы схемӕйы ӕвдыст цӕуы, Библийы чингуытӕй чи кӕд ӕрцыд фыст, уый)

Н. э. размӕ 2000

1800

[Ныв]

Моисей куы цард, уымӕй раздӕр дӕр Египеты писыртӕ фыстой алыхуызон хабӕрттӕ

[Барлӕвӕрдӕй]

© DeA Picture Library/​Art Resource, NY

1600

[Ныв]

Моисей Райдианы чиныг фыст фӕци н. э. размӕ 1513 азы, ӕмбийгӕ чи кӕны, ахӕм ӕрмӕгыл

Райдиан н. э. размӕ 1513

Йесо Навин

1400

1200

Самуил

Н. э. размӕ 1000

[Ныв]

Абоны онг ӕрхӕццӕ ӕлыгӕй конд сӕдӕгай мыхуыртӕ

Скодтой сӕ н. э. размӕ 900 азӕй н. э. размӕ 500 азмӕ

Ионӕ

800

Исай

600

Йереми

Данел

[Ныв]

Папирусыл фыст документ, баст у бӕттӕнӕй ӕмӕ йыл ӕвӕрд ис ӕлыгӕй конд мыхуыр

Фыст ӕрцыд н. э. размӕ 449 азы

[Барлӕвӕрдӕй]

Brooklyn Museum, Bequest of Theodora Wilbour from the collection of her father, Charles Edwin Wilbour.

400

200

[Ныв]

Мард денджызы тыхтӕттӕ, ссардтой сӕ кӕттаджы тыхтӕй ӕмӕ дурынты ӕвӕрдӕй. Адон сты, Библийы къухфыстытӕй нӕм чи ӕрхӕццӕ, уыдонӕн сӕ рагондӕртӕ

Фыст ӕрцыдысты н. э. размӕ 200 азмӕ ’ввахс

[Барлӕвӕрдӕй]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem