Сӕйраг ӕрмӕгмӕ рахиз

Сӕргӕндтӕм рахиз

Ӕнӕмӕлгӕ уд. Ацы ахуырады равзӕрд

Ӕнӕмӕлгӕ уд. Ацы ахуырады равзӕрд

Ӕнӕмӕлгӕ уд. Ацы ахуырады равзӕрд

«Духовон цардыл дзургӕйӕ, адӕймаджы иуыл тынгдӕр фӕтыхсын кӕны, мӕлӕты фӕстӕ йӕм цы ’нхъӕлмӕ кӕсы, уый» ДИН ӔМӔ ЭТИКӔЙЫ ЭНЦИКЛОПЕДИ

1—3. Сократ ӕмӕ Платон куыд уыдысты ахъаз ӕнӕмӕлгӕ уды ахуырады рӕзтӕн?

 ӔВДАЙАЗДЗЫД хъуыдыгӕнӕг ӕмӕ ахуыргӕнӕджы фӕзылын кодтой ӕнӕхуыцау кӕй у ӕмӕ йӕ ахуырадӕй фӕсивӕды зӕндтӕ кӕй зыгъуыммӕ кӕны, уыцы хъуыддаджы. Кӕд тӕрхоны раз йӕхи иттӕг хорз хъахъхъӕны, уӕддӕр ӕй цурон тӕрхонгӕнджытӕ зылынджыныл банымадтой ӕмӕ йын мӕлӕты тӕрхон рахастой. Йӕ мӕлӕты хӕдразмӕ, ацӕргӕ ахуыргӕнӕг йӕ ахуыргӕнинӕгты раз ӕрӕвӕрдта цалдӕр бӕлвырдгӕнӕны, уд ӕнӕмӕлгӕ кӕй у ӕмӕ мӕлӕтӕй тӕрсын кӕй нӕ хъӕуы, уый тыххӕй.

2 Уыцы ахуыргонд уыд н. э. агъоммӕ V ӕнусы цӕрӕг, зынгӕ грекъаг философ Сократ. Уыцы хабӕрттӕ афыста йӕ ахуыргӕнинаг Платон йӕ уацмыстӕ «Сократы апологи» ӕмӕ «Федон»-ы. Сократ ӕмӕ Платон иуыл фыццаг раразмӕ кодтой уд ӕнӕмӕлгӕ кӕй у, уыцы ӕмбарынад. Фӕлӕ йӕ автортӕ уыдон нӕ уыдысты.

3 Дарддӕр куыд фендзыстӕм, афтӕмӕй адӕймаджы уд ӕнӕмӕлгӕ кӕй у, уыцы хъуыдыйы уидӕгтӕ цӕуынц ивгъуыд заманӕй. Фӕлӕ йыл Сократ ӕмӕ Платон та бакуыстой, философон ахуырад дзы сарӕзтой, ӕмӕ уый фӕрцы парахат кодта сӕ дуджы ӕмӕ уый фӕстӕ рӕстӕджыты ’хсӕнады раззагон минӕвӕртты ’хсӕн.

Пифагорӕй пирамидӕтӕм

4. Сократы размӕ цӕрӕг грекъӕгтӕ цы хъуыды кодтой мӕрдты бӕсты тыххӕй?

4 Сократ ӕмӕ Платоны агъоммӕ цӕрӕг грекъӕгты дӕр уырнындта, мӕлӕты фӕстӕ уд цӕргӕйӕ кӕй баззайы. Н. э. агъоммӕ VI ӕнусы зындгонд грекъаг математик Пифагоры уырныдта ӕнӕмӕлгӕ уд ӕмӕ уды ахызт. Уымӕй раздӕр, зынгӕ грекъаг философтӕй фыццаг, Фалес Милетский та нымадта, ӕнӕмӕлгӕ уд ӕрмӕст адӕймӕгтӕ, цӕрӕгойтӕ ӕмӕ зайӕгойтӕн кӕй нӕй, фӕлӕ ма ахӕм предметтӕн дӕр, куыд магнит, уымӕн ӕмӕ йӕ бон у ӕфсӕйнаг йӕхимӕ ’лвасын. Рагон грекъӕгты уырныдта, мӕрдты удтӕ Стиксы цӕугӕдоны сӕрты ахизгӕйӕ, кӕй бахауынц дӕлзӕх стыр паддзахадмӕ, кӕцы хонынц мӕрдты бӕстӕ. Уым тӕрхонгӕнджытӕ удӕн рахӕссынц, кӕнӕ бӕрзонд сисамад ахӕстоны хъизӕмар кӕныны, кӕнӕ та йӕ Элизиуммӕ, ома амонды бынатмӕ арвитыны уынаффӕ.

5, 6. Цы хъуыды кодтой уды тыххӕй персӕгтӕ?

5 Н. э. агъоммӕ VII ӕнусы Ираны, кӕнӕ Персы, цард пехуымпар Зороастр. Уый скодта йӕхи кувынады системӕ, кӕцы зындгонд у куыд зороастризм. Греци дунеон паддзахад цалынмӕ не сси, уӕдмӕ зороастризм уыд, уӕды рӕстӕджы дунейыл паддзахиуӕггӕнӕг Персы империйы дин. Зороастризмы сыгъдӕг чиныджы дзырдӕуы: «Кӕддӕриддӕр Ӕнӕмӕлгӕ царды ӕмӕ Циндзинады уыдзӕн Рӕстгӕнӕджы уд, Мӕнгарды уд та, кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы, тухӕн кӕндзӕн. Ацы Закъӕттӕ сфидар кодта Ахурамазда [ома «зондджын хицау»], уымӕн ӕмӕ Уый къухы сты уӕлдӕр бартӕ».

6 Ӕнӕмӕлгӕ удыл ахуыр кодта, зороастризмы размӕ уӕвӕг, ирайнаг дин дӕр. Цӕвиттонӕн, рагон ирайнаг знӕмтӕ-иу мардӕн ныффӕлдыстой хӕринаг ӕмӕ дарӕс, цӕмӕй йӕ уд мӕрдты бӕсты хъуаг мацӕмӕй уа.

7, 8. Рагон египетӕгты хъуыдымӕ гӕсгӕ-иу буары мӕлӕты фӕстӕ уд цы фӕци?

7 Мӕлӕты фӕстӕ царды уырнындзинадыл бындуриуӕг кодта египетаг дин дӕр. Египетӕгтӕ ӕнхъӕлдтой, мӕрдты удтыл Осирис — мӕрды бӕсты сӕйраг хуыцау — кӕй тӕрхон кӕны. Цӕвиттонӕн, н. э. агъоммӕ XIV ӕнусӕй дагӕгонд папирусыл ис мӕрдты бардарӕг Анубисы ныв, кӕцы писыр Ханафары уд бакодта Осирисмӕ. Барӕны иу къусы ис писыры зӕрдӕ, ома йӕ намыс, иннӕ къусы та — ӕцӕгад ӕмӕ рӕстдзинады ус-хуыцау йӕ сӕрыл кӕй хӕссы, уыцы сис. Ӕндӕр хуыцау, Тот, фыссы тӕрхоны фӕстиуджытӕ. Ханафары зӕрдӕ ӕнаххос кӕй у, уымӕ гӕсгӕ сисӕй уӕззаудӕр нӕу; уӕдӕ Ханафар ист ӕрцыд Осирисы паддзахадмӕ ӕмӕ сси ӕнӕмӕлгӕ. Уыцы папирусыл ма ноджыдӕр ис ус-кӕфхъуындары ныв; уый лӕууы барӕнты цур ӕмӕ цӕттӕ у, ӕгӕр уӕззау кӕй зӕрдӕ разына, уый аныхъуырынмӕ. Египетӕгты ма уырныдта, уды ирвӕзындзинад, буар куыд хорз хъахъхъӕд ӕрцӕудзӕн, ууыл баст кӕй у, ӕмӕ уымӕ гӕсгӕ мӕрдты буӕрттӕ сӕрстой ӕмбийынӕй хизӕг хостӕй, фараонты буӕрттӕ та-иу бавӕрдтой бӕрзонд пирамидӕты.

8 Уӕдӕ бирӕ рагон цивилизацитӕ ӕууӕндыдысты иу цӕуылдӕр — ӕнӕмӕлгӕ уды ахуырадыл. Ацы ахуырадӕн миййаг исты бӕрӕг равзӕрӕн уыд?

Кӕцӕй равзӕрд

9. Рагон Египет, Перс ӕмӕ Грецийыл цавӕр дин ӕндӕвта?

9 Чиныг «Вавилони ӕмӕ Ассирийы дин»-ы дзырдӕуы: «Рагон Египет, Перс ӕмӕ Грецийыл тынг ӕндӕвта Вавилоны дин» («The Religion of Babylonia and Assyria»). Чиныг дарддӕр ӕмбарын кӕны: «Тель-эль-Амарны таблицӕтӕ куыд ӕвдисынц, афтӕмӕй Египет ӕмӕ Вавилонийы ’хсӕн уыд ӕнгом бастдзинӕдтӕ ӕмӕ уый хорз фадат лӕвӕрдта вавилойнаг динон ӕгъдӕуттӕн египетӕгты кувынадмӕ баирвӕзынӕн. Персӕгтӕм, Митрӕйӕн табу кӕнынады, бӕрӕгӕй зыны вавилойнаг цӕстӕнгӕсты стыр ӕндӕвдад... Семитаг ахуырӕдты стыр ӕндӕвдад ма зыны грекъӕгты мифологи ӕмӕ кувынады дӕр — уыцы бастдзинад афтӕ бӕрӕг у нырыккон иртасджытӕн, ӕмӕ сын бынтондӕр дызӕрдыггаг нал у. Семитаг ахуырӕдты схонӕн ис вавилойнаг ахуырӕдтӕ» a.

10, 11. Цы хъуыды кодтой вавилойнӕгтӕ мӕлӕты фӕстӕ царды тыххӕй?

10 Фӕлӕ мӕлӕты фӕстӕ цы ’рцӕуы, уый тыххӕй египетӕгтӕ, персӕгтӕ ӕмӕ грекъӕгты ӕмбарынӕдтӕ нӕ хицӕн кӕнынц вавилойнаг дины ӕмбарынӕдтӕй? Цӕвиттонӕн, ӕркӕсӕм вавилойнаг эпосмӕ Гильгамешы тыххӕй. Уыцы эпосы хъайтар, Гильгамешы тыхсын кӕны мӕлӕтӕй аирвӕзӕн кӕй нӕй, уыцы хъуыды; уый араст ӕнӕмӕлгӕ цард агур, фӕлӕ йӕ никуы у йӕ бон ссарын. Фӕндагыл ыл сӕмбӕлд чызг сӕны дурынимӕ, кӕцы йӕ разӕнгард кӕны, цӕмӕй ацы царды йӕ зӕрдӕйы дзӕбӕхӕн цӕра, уымӕн ӕмӕ цы ’нусон цардмӕ тырны, уый уӕддӕр йӕ къухы нӕ бафтдзӕн. Ацы эпосы сӕйраг хъуыды уый мидӕг ис, мӕлӕтӕн фӕивгъуыйӕн кӕй нӕй, ӕнӕмӕлгӕ царды ныфс та ӕрмӕстдӕр цӕстылуайӕн кӕй у. Уый ууыл дзурӕг у, вавилойнӕгты мӕрдты бӕсты цард кӕй нӕ уырныдта?

11 Пенсильванийы университеты (АИШ) профессор Моррис Ястров фыста: «Куыд [Вавилоны] адӕмы, афтӕ дины разамонджыты хъуыдымӕ гӕсгӕ дӕр царды рухс чи федта, уый бынтондӕр фесӕфа, уымӕн гӕнӕн нӕ уыд. Мӕлӕт [сӕ хъуыдымӕ гӕсгӕ] уыд уӕвынады ӕндӕр формӕмӕ ахызт, ӕмӕ ӕнӕмӕлгӕдзинад иуварсгӕнгӕйӕ, уыдон ӕрмӕстдӕр уый равдисын фӕндыд, мӕлӕтимӕ цы ивындзинад ӕрцӕуы, уымӕй аирвӕзӕн кӕй нӕй». О, вавилойнӕгты дӕр уырныдта, мӕлӕты фӕстӕ цард кӕй нӕ фӕвӕййы, ӕрмӕст уӕвынады ӕндӕр формӕмӕ кӕй ахизы. Гъе, уый тыххӕй-иу мардӕн йемӕ баныгӕдтой дзаумӕттӕ, кӕцытӕ йӕ мӕрдты бӕсты бахъуыдаиккой.

12—14. а) Хъаймӕты фӕстӕ кӕм фӕзынд ӕнӕмӕлгӕ уды ахуырад? ӕ) Уыцы ахуырад ӕппӕт зӕххыл куыд апарахат?

12 Уӕдӕ бӕрӕг у, ӕнӕмӕлгӕ уды ахуырад рагон Вавилоны кӕй равзӕрд. Историон ӕгъдауӕй дырыс чиныг Библимӕ гӕсгӕ Вавилоны b бындурӕвӕрӕг уыд Нойӕн йӕ фырты фырты фырт Нимрод. Нойы рӕстӕджы Ӕппӕтдунеон хъаймӕты фӕстӕ зӕххыл уыд ӕрмӕстдӕр иу ӕвзаг ӕмӕ иу дин. Фӕлӕ уыцы сахар саразгӕйӕ ӕмӕ мӕсыг самайгӕйӕ, Нимрод сарӕзта ӕндӕр дин. Библи куыд хъусын кӕны, афтӕмӕй Вавилоны ӕвзӕгтӕ куы схӕццӕ сты, уӕд мӕсыджы ӕнӕнтыст амайджытӕ зӕххыл апырх сты ӕмӕ ног бынӕтты ӕрцардысты, сӕ дин уырдӕм ахӕсгӕйӕ (Уӕвынад 10:6—10; 11:4—9). Афтӕмӕй вавилойнаг дины ахуырӕдтӕ апарахат сты ’ппӕт зӕххыл.

13 Таурӕгътӕм гӕсгӕ Нимрод амард фыдмӕлӕтӕй. Уый Вавилоны бындурӕвӕрӕг, аразӕг ӕмӕ фыццаг паддзах кӕй уыд, уымӕ гӕсгӕ, дызӕрдыггаг нӕу, уыцы сахары цӕрджытӕ йын йӕ мӕлӕты фӕстӕ стыр кад кӕй кодтой. Вавилоны бындурӕвӕрӕгыл нымадтой хуыцау Мардукы (Меродах) ӕмӕ уымӕ гӕсгӕ иуӕй-иу ахуыргӕндтӕ зӕгъынц, зӕгъгӕ, Мардук у хуыцау кӕмӕй сарӕзтой, уыцы Нимрод. Ӕмӕ кӕд уый афтӕ у, уӕд ӕнӕмӕлгӕ уды хъуыды фӕзынд, иуыл къаддӕр Нимроды мӕлӕты фӕстӕ. Уӕдӕ нын истори ӕвдисы, ӕнӕмӕлгӕ уды ахуырад Хъаймӕты фӕстӕ кӕй фӕзынд Вавилоны.

14 Фӕлӕ цымыдисаг у, уыцы ахуырад абоны динты сӕйраг ахуырад куыд сси? Иннӕ сӕрӕй мах базондзыстӕм, куыд ӕй райстой скӕсӕйнаг динтӕ.

[Фиппаинӕгтӕ]

a Тель-аль-Амарнӕ у н. э. агъоммӕ иу-XIV ӕнусы арӕзт египетаг сахар Ахетатоны хӕлддзӕгты бынат.

b Кӕс Хъахъхъӕнӕг Мӕсыджы Ӕхсӕнады уагъд чиныджы «Библи: Хуыцауы ныхас у ӕви адӕймаджы?» ф.ф. 37—54 (уырыс.).

[Фарстатӕ ахуыр кӕнынӕн]

[Нывтӕ 6 фарсыл]

Ахӕм уыд египетӕгты хъуыдымӕ гӕсгӕ уд мӕрдты бӕсты.

[Ныв 7 фарсыл]

Сократ бӕлвырд кодта, уд ӕнӕмӕлгӕ кӕй у.