Сӕйраг ӕрмӕгмӕ рахиз

Сӕргӕндтӕм рахиз

Ацы чиныгыл ӕууӕндын ӕмбӕлы?

Ацы чиныгыл ӕууӕндын ӕмбӕлы?

Ацы чиныгыл ӕууӕндын ӕмбӕлы?

«Ӕз дунейы историон куыстытӕй иуы дӕр нӕ уынын Библийы хуызӕн бирӕ бӕлвырддзинады ӕнӕдызӕрдыг нысӕнттӕ» (Сэр Исаахъ Ньютон, зынгӕ англисаг ахуыргонд)1.

АЦЫ чиныгыл — Библийыл — ӕууӕндын ӕмбӕлы? Цымӕ уым дзырдӕуы ӕцӕгӕй цӕрӕг адӕмыл, ӕцӕгӕй уӕвӕг бынӕттыл ӕмӕ ӕцӕг ӕрцӕугӕ цаутыл? Кӕд афтӕ у, уӕд хъуамӕ уа бӕлвырдгӕнӕнтӕ лӕмбынӕг, намысджын фысджытӕ йӕ кӕй фыстой. Бӕлвырдгӕнӕнтӕ йын ис. Сӕ фылдӕр хай сын ссардтой зӕххы ӕмӕ уымӕй фылдӕр бӕлвырдгӕнӕнтӕ та чиныгӕн йӕхи мидӕг ис.

Скъахт бӕлвырдгӕнӕнтӕ

Библийы цы рагон культурӕйы баззайӕггӕгты тыххӕй фыстӕуы, кӕцытӕ зӕххы ныгӕд уыдысты, уыдон сбӕлвырд кодтой Библийы историон ӕмӕ географион растдзинад. Ӕркӕсӕм ӕрмӕст цалдӕр бӕлвырдгӕнӕнмӕ, кӕцытӕ археологтӕ скъахтой.

Давид, цӕрдӕг ӕрыгон фыййау, кӕцы сси Израилы паддзах, хорз зонгӕ у Библийы кӕсджытӕн. Библийы йӕ ном ӕмбӕлы 1 138 хатт ӕмӕ разагъд «Давиды хӕдзар», кӕцы ӕмбарынц куыд йӕ династи, ӕмбӕлы 25 хатт (1 Паддзахӕдты 16:13; 20:16). Фӕлӕ Давиды уӕвынады тыххӕй ӕрӕджы онг дӕр уырнинаг бӕлвырдгӕнӕнтӕ Библийы йеддӕмӕ никуы уыд. Ӕцӕг Давид ӕрымысгӕ гоймаг уыд?

Профессор Авраам Бираны къухдариуӕгӕй 1993 азы археологты къорд сарӕзта диссаджы ссард, кӕцыйы тыххӕй хъусын кодта Израилы иу журнал («Israel Exploration Journal»). Израилы цӕгатварс, рагон къуылдымы къӕхтыты бынаты, кӕцы хуыйны Телль-Дан, ссардтой базальт дур. Дурыл фыст ис ахӕм дзырдтӕ: «Давиды хӕдзар» ӕмӕ «Израилы паддзах»2. Уӕлфыст дагӕгонд уыд нӕ эрӕйы агъоммӕ IX ӕнусӕй, ӕмӕ бӕрӕг куыд у, уымӕ гӕсгӕ уӕлахизы цырты хай уыд, кӕцы арамейӕгтӕ сӕвӕрдтой; уыдон уыдысты Израилы знӕгтӕ ӕмӕ цардысты скӕсӕны ’рдыгӕй. Цӕмӕн афтӕ ахсджиаг у уыцы уӕлфыст?

Профессор Биран ӕмӕ йӕ коллегӕ, профессор Иосиф Навехы хыгъдлӕвӕрды бындурыл цы фыстуац рацыд «Библион археологийы афӕлгӕсты», уым дзырдӕуыд: «Уый фыццаг хатт у „Давиды“ ном Библийы уӕлдай кӕй ссардтой рагондӕр уӕлфыстытӕй иуы». a Уыцы уӕлфысты ма ноджы цыдӕр ис хъусдарды аккаг. Разагъд «Давиды хӕдзар» фыст у иу дзырдӕй. Лингвистикӕйы специалист Ансон Рейни ӕмбарын кӕны: «Дзырдтӕ дихгӕнӕг... арӕх уагъд ӕрцӕуы, уӕлдайдӕр та, ӕмиуад куы фӕаразы фидар ном. Разагъд «Давиды хӕдзар», ӕнӕдызӕрдыгӕй, ахӕм политикон ӕмӕ географон ном уыд, нӕ эрӕйы агъоммӕ IX ӕнусы ӕмбисы»5. Уӕдӕ куыд зыны, афтӕмӕй Давид паддзах ӕмӕ йӕ династи незаманы уыдысты хорз зындгонд.

Ниневи — Ассирийы стырдӕр горӕт, Библийы кӕй тыххӕй цӕуы дзырд — ӕцӕгдӕр уӕвыд? Ӕрӕджы, XIX ӕнусы райдианы онг дӕр ма, Библийы критиктӕ иуварс кодтой уыцы хъуыды. Фӕлӕ 1849 азы, сэр Остин Генри Лэйярд Куюнджикы скъахта Синахериб паддзахы галуаны кӕлддзӕгтӕ, кӕцытӕ рагон Ниневийы хай разындысты. Уымӕ гӕсгӕ критиктӕ ныссабыр сты. Фӕлӕ уыцы кӕлддзӕгтӕ хъуамӕ фылдӕр радзырдтаиккой дунейӕн. Ӕнӕхӕлдӕй цы уат баззад, уый къултыл нывгонд уыд хорз фидаргонд горӕты байст ӕмӕ уацайрӕгтӕ, кӕцытӕ тыхӕйисӕг паддзахы раз цыдысты. Паддзахы сӕрмӕ ис ахӕм уӕлфыст: «Синахериб, дунейы бардарӕг — Ассирийы паддзах, сбадт нимедыл-троныл ӕмӕ Лахисӕй (Ла-ки-су) цы ратӕлӕт кодтой, уый бӕлвырд кӕны»6.

Уыцы экспонат ӕмӕ уӕлфыст, кӕцытӕ фенӕн ис Британийы музейы, ӕмдзырд кӕнынц 4 Паддзахӕдты 18:13, 14 фыст библион хъусинагимӕ, кӕцыйы дзырд цӕуы Синахериб иудейаг горӕт Лахис кӕй байста, ууыл. Ссарды ахсджиагдзинад бахахгӕнгӕйӕ, Лэйярд фыста: «Чи ахъуыды кодтаид, цалынмӕ ссардыдтӕ не скодтой уӕдмӕ, зӕхх ӕмӕ бырӕтты бын, кӕцытӕ Ниневийы бынат амыдтой, кӕй ссардзыстӕм Езеки [Иудӕйы паддзах] ӕмӕ Синахерибы ’хсӕн цы хӕст уыд уый фыст, кӕцы ныффыста Синахериб хӕсты рӕстӕджы ӕмӕ Библийы ныхӕстӕ дӕр лыстӕгдзинӕдты онг бӕлвырд кӕны?»7

Археологтӕ скъахтой бирӕ ӕндӕр материалон культурӕйы баззайӕггӕгтӕ: керамикӕ, хӕдзӕртты кӕлддзӕгтӕ, ӕлыг гӕбӕзтӕ, ӕхцатӕ, документтӕ, цыртытӕ ӕмӕ уӕлфыстытӕ, кӕцытӕ Библийы растдзинад бӕлвырд кӕнынц. Къӕхтыты фӕстиуӕгӕн зӕххы сзынд Халдеаг горӕт Ур, комерцион ӕмӕ динон центр, Авраам кӕм цард (Царды Райдиан 11:27—31)8. Набониды азгайфысты, кӕцы XIX ӕнусы зӕххӕй систой, фыстӕуы нӕ эрӕйы агъоммӕ 539 азы Номдзыд Кир Вавилон куы бацахста, кӕцы Данелы чиныджы 5 сӕры дӕр у фыст9. Рагон Фессалоникы, аркӕйы бын ахизӕны цы уӕлфыст ссардтой, (кӕцыйы фрагменттӕ сты Британийы музейы), уым ис горӕты хицӕутты нӕмттӕ, кӕцыты ма хонынц «политархтӕ» — дзырд, кӕцы грекъаг классикон литературӕйӕн зонгӕ нӕу, фӕлӕ дзы Библийы фыссӕг Лука спайда кодта10 (Куыстытӕ 17:6, «Ног тӕлмац»). Иннӕ бӕлвырдгӕнӕнты лыстӕгдзинӕдтӕ куыд сбӕлвырд сты, афтӕ сбӕлвырд Лукайы растдзинад дӕр (Абар Лукайы 1:3).

Фӕлӕ ма археологтӕ Библиимӕ кӕй нӕ разы кӕнынц, уымӕй уӕлдай сын кӕрӕдзийы ’хсӕн дӕр иуӕй-иу хатт вӕййы хъаугъатӕ. Уымӕ нӕкӕсгӕйӕ Библийӕн йӕхи мидӕг ис разыгӕнӕг бӕлвырдгӕнӕнтӕ, уый кӕй у ахӕм чиныг, кӕцыйыл ӕмбӕлы ӕууӕндын.

Ӕвдыст у ӕргомзӕрдӕдзинадимӕ

Ӕргомзӕрдӕ историктӕ ӕрмӕст уӕлахиздзинадыл нӕ фыстаиккой (кӕцы хауы Синахерибмӕ Лахис кӕй байста, уый тыххӕй), фӕлӕ ма — басастытыл дӕр, ӕрмӕст ӕнтыстдзинӕдтыл нӕ, фӕлӕ ма къуыхцытыл дӕр, ӕрмӕст хъӕбатырдзинӕдтыл нӕ, фӕлӕ ма лӕмӕгъдзинӕдтыл дӕр. Дунейы историйы ахӕм ӕргомдзинад стӕм у.

Ассириаг историкты тыххӕй Даниэл Лакенбилл дзуры: «Арӕхдӕр паддзахы хистауыны тыххӕй хъуыд историкон растдзинад зыгъуыммӕ кӕнын»11. Ахӕм «паддзахы хистауыны тыххӕй» цӕвиттон сты ассириаг паддзах Ашшурнасирпалайы азгайфыстытӕ хи ӕппӕлойдзинадимӕ: «Ӕз дӕн паддзӕхты мыггагӕй, ӕз дӕн бакастджын, ӕз дӕн иуыл хорз, ӕз дӕн хъомысджын, ӕз дӕн кадыл даргӕ, ӕз дӕн номдзыд, ӕз дӕн зындгонд, ӕз дӕн тыхджын, ӕз дӕн хъаруджын, ӕз дӕн домбайау ныфсхаст ӕмӕ ӕз дӕн ӕхсарджын!»12 Уыцы азгайфыстытӕй цыдӕриддӕр бакастӕ, уый раст историйыл банымайдзынӕ?

Йӕ ныхмӕ Библийы фысджытӕ уыдысты намысджын. Моисей, Израилы фӕтӕг, ӕргом фыста йе ’фсымӕр Аароны аипдзинӕдтыл, йӕ хо Мариамы, йӕ хӕрӕфырттӕ Надав ӕмӕ Авиуды, ӕмӕ адӕмы, афтӕ ма йӕхи сӕрмагонд рӕдыдтытыл дӕр (Рацыд 14:11, 12; 32:1—6; Левит 10:1, 2; Нымӕцтӕ 12:1—3; 20:9—12; 27:12—14). Давид паддзахы серьезон рӕдыдтытӕ нӕ бамбӕхстой, фӕлӕ ӕрцыдысты фыст — Давид ма паддзахиуӕг куы кодта, уӕд (2 Паддзахӕдты, сӕртӕ 11 ӕмӕ 24). Матфей йӕ чиныджы, кӕцы йын хӕссы йӕ ном, дзуры, апостолтӕ (кӕцытӕй иу уыд йӕхӕдӕг) куыд быцӕу кодтой чи сӕ зынгӕдӕр у, ӕмӕ ма, уыдон куыд ныууагътой Иесойы куы йӕ ’рцахстой, уыцы ’хсӕв, уыдӕттыл (Матфейы 20:20—24; 26:56). Чырыстон-Грекъаг Фыстыты фысджытӕ ӕргомӕй састысты иуӕй-иу рагон чырыстон ӕмбырдты кӕй уыд проблемӕтӕ, уыимӕ ма ӕнӕгъдаудзинад ӕмӕ хъаугъатӕ дӕр. Уыдон ӕргомӕй дзырдтой уыцы проблемӕтыл (1 Коринфӕгтӕм 1:10—13; 5:1—13).

Цауты ахӕм ӕргом афыст амоны рӕстдзинадыл иузӕрдион кӕй уыдысты. Кӕд ӕмӕ Библийы фысджытӕ цӕттӕ уыдысты фыссын мӕгуырау хъусинӕгтӕ сӕ уарзон адӕймӕгтыл, сӕ адӕмыл, ӕгӕристӕмӕй, сӕхиуыл дӕр, уӕд уый хорз аххосаг нӕу, цӕмӕй сын ӕууӕндӕм сӕ фыстытыл?

Раст у лыстӕгдзинӕдты

Тӕрхондӕтты процесты, ӕвдисӕны ӕвдисӕндзырдты рӕстдзинад, гӕнӕн ис, бӕлвырд цӕуа арӕх стыр нысаниуӕг кӕмӕн нӕй, ахӕм фактты бындурыл. Серьезон ныхмӕдзырдтӕ ӕвдисӕн дзырды мӕнгдзинад куы фергом кӕнынц, уӕд лыстӕгдзинӕдты онг ӕмдзыхдзинад та дзурӕг у ӕвдисӕн дзырд бӕлвырд ӕмӕ раст кӕй у, ууыл. Иннӕрдыгӕй та, хъусинаг ӕгӕр хорз куы уа — цы ран фӕстаг деталы онг дӕр ӕмдзырд кӕнынц, уӕд уый дӕр гӕнӕн ис дзурӕг уа мӕнг ӕвдисӕнадыл.

Куыд цӕуы ӕвзӕрст ахӕм ахасты Библийы фысджыты «ӕвдисӕн дзырд»? Библийы фысджытӕ равдыстой диссаджы разыдзинад. Ӕгӕристӕмӕй, алцыдӕр ӕмдзых кӕны лыстӕгдзинӕдты онг. Фӕлӕ ахӕм разыдзинад барӕй нӕу, ӕндӕр хуызы уый дзурӕг уыдаид развӕлгъау кӕй бадзырдтой, ууыл. Бӕрӕг у, цаутӕ ӕнӕбадзырдтӕй кӕй ӕрцыдысты — фысджытӕн арӕх сӕ цӕстӕнгас ӕмхуызон кӕй вӕййы. Дӕ хъус ӕрдар цалдӕр цӕвиттонмӕ.

Библийы фыссӕг Матфей фыста: «Ӕрцӕугӕйӕ Петры хӕдзармӕ, Йесо федта уый усы мады, хуысгӕйӕ тӕвднизӕй рынчын» (Матфейы 8:14). Матфей ам фехъусын кодта цымыдисаг, фӕлӕ нысаниуӕг кӕмӕн нӕй, ахӕм факт: Петр уыд усджын. Ацы гыццыл фактыл Павл дӕр разы у, кӕцы ныффыста: «Ӕви нӕм нӕй бар цардӕмбал равзарынӕн хотӕй усӕн, иннӕ Апостолтӕ, ӕмӕ... Кифӕйы хуызӕн?» b (1 Коринфӕгтӕм 9:5). Контекст ӕвдисы Павл йӕхи кӕй хызта ӕнӕбындур критикӕйӕ (1 Коринфӕгтӕм 9:1—4). Бӕрӕг у, стыр нысаниуӕг кӕмӕн нӕй, ахӕм факт — Петр усджын кӕй уыд — Павл уымӕн не ’рхаста, цӕмӕй Матфейы хъусинаджы растдзинад сфидар кӕна, фӕлӕ йӕ фехъусын кодта ӕнӕнхъӕлӕджы.

Евангелийы цыппар фыссӕджы дӕр — Матфей, Марк, Лука ӕмӕ Иоанн — ныффыстой, Йесойы цы ’хсӕв ӕрцахстой, уыцы ’хсӕв йӕ ахуыргӕнинӕгтӕй сӕ иу кӕй фелвӕста хъама ӕмӕ дзы хистӕр сауджыны цагъары кӕй фӕцӕф кодта, йӕ хъус ын кӕй ахауын кодта. Ӕрмӕст Иоанны Евангелийы ис, куыд зыны уымӕ гӕсгӕ, уӕлдай лыстӕгдзинад: «Цагъары ном уыд Малх» (Иоанны 18:10, 26). Ӕрмӕст Иоанн цӕмӕн дзуры уыцы нӕлгоймаджы ном? Хъусинаджы цалдӕр стихы фӕстӕдӕр хаст цӕуы, нысаниуӕг кӕмӕн нӕй, ахӕм факт, кӕцыйы тыххӕй ӕндӕр никуы цӕуы кой: Иоанн «хистӕр сауджыны зонгӕ» уыд. Уый ма зонгӕ уыд хистӕр сауджыны хӕдзаронтимӕ дӕр; зыдтой йӕ йӕ цагъартӕ, уый та уыдон зыдта (Иоанны 18:15, 16). Уымӕ гӕсгӕ диссаг нӕу, Иоанн, цӕф адӕймаджы номы кой кӕй кӕны, кӕд ӕмӕ иннӕ евангелисттӕ, кӕцытӕн уыцы нӕлгоймаг зонгӕ нӕ уыд, уый тыххӕй нӕ дзурынц.

Иуӕй-иу хатт лыстӕг райхӕлдтытӕ уагъд ӕрцыдысты иу хъусинаджы, фӕлӕ сыл ӕндӕр ран уӕлӕнгӕйттӕй дзырдӕуы. Зӕгъӕм, Матфейы хъусинаджы Йесойы хъуыддаг иудейаг синедрионы раз ӕвзарыны тыххӕй, дзырдӕуы, уым цы адӕймӕгтӕ уыд, уыдон ын «Йӕ уадултӕ цавтой ӕмӕ дзырдтой: зӕгъ-ма махӕн, Чырысти, чи ныццавта Дӕу?» (Матфейы 26:67, 68). Цӕмӕн куырдтой Йесойы, цӕмӕй сын «зӕгъа» чи йӕ ныццавта, кӕд ӕмӕ йӕ чи ныццавта, уый йӕ разы лӕууыд? Матфей йӕ не ’мбарын кӕны. Фӕлӕ дыууӕ ӕндӕр евангелисты, уагъд лыстӕгдзинады тыххӕй кой кӕнынц: хъизӕмарӕй марджытӕ Йесойы цалынмӕ цӕвын райдыдтой, уӕдмӕ йын йӕ цӕсгом сӕхгӕдтой (Маркы 14:65; Лукайы 22:64). Матфей уыцы ӕрмӕг равӕргӕйӕ нӕ архайдта, цӕмӕй фӕстаг лыстӕгдзинады онг иуылдӕр лӕвӕрд ӕрцыдаид.

Иоанны Евангелийы дзырдӕуы, ома ӕрӕмбырд бирӕ адӕм, цӕмӕй байхъуыстаиккой Йесойы амындмӕ. Хъусинагмӕ гӕсгӕ, Йесо адӕммӕ куы акаст, уӕд «зӕгъы Филиппӕн: кӕм балхӕнӕм дзултӕ, цӕмӕй уыдон бафсадӕм?» (Иоанны 6:5). Уым уӕвӕг ахуыргӕнинӕгтӕй Йесо ӕрмӕст Филиппы цӕмӕн бафарста, дзул балхӕнӕн кӕм ис? Фыссӕг уый нал ӕмбарын кӕны. Фӕлӕ параллелон хъусинаджы Лука хъусын кӕны, уыцы цау кӕй ӕрцыд Галилейаг денджызы цӕгат донгӕрон, Вифсаидӕйы горӕты цур, ӕмӕ раздӕр та Иоанны Евангелийы дзырдӕуыд, зӕгъгӕ, «Филипп та уыд Вифсаидӕйӕ» (Иоанны 1:44; Лукайы 9:10). Уымӕ гӕсгӕ раст у, Йесо, уыцы горӕтӕй чи уыд, ахӕм адӕймаджы кӕй бафарста. Лыстӕгдзинӕдты ӕрӕмдзыхдзинад диссаг у, фӕлӕ барӕй нӕу.

Иуӕй-иу хатт лыстӕгдзинӕдты ауагъд ӕрмӕстдӕр фӕфылдӕр кӕны ӕууӕнкдзинад Библийы фыссӕгмӕ. Зӕгъӕм, 3 Паддзахӕдты чиныджы фыссӕг дзырдта, Израилы тынг хусрӕстӕг кӕй скодта, ууыл. Хусрӕстӕг уыйбӕрц тыхджын уыд, ӕмӕ паддзахы бон не сси ссарын фаг дон ӕмӕ кӕрдӕг, цӕмӕй йӕ бӕхтӕ ӕмӕ хӕргӕфстӕ удӕгасӕй баззадаиккой (3 Паддзахӕдты 17:7; 18:5). Уыцы хъусинаджы ма дзырдӕуы, пехуымпар Илиа бардзырд кӕй ратта, цӕмӕй йын схӕссой фаг дон Кармилы хохмӕ (цӕмӕй дзы спайда кодтаид нывонд хӕссыны тыххӕй) къахтбыру байдзаг кӕнынӕн, кӕцыйы фӕзуат уыдаид, гӕнӕн ис, иу-1 000 квадратон метры бӕрц (3 Паддзахӕдты 18:33—35). Кӕцӕй ӕрцыд уыцы дон хусрӕстӕджы тӕмӕны? Ӕртыккаг Паддзахӕдты чиныджы фыссӕг йӕхи нӕ тыхсын кодта райхӕлдтытӕй. Фӕлӕ Израилы чидӕриддӕр цард, уыдон иуылдӕр зыдтой, Кармил Зӕххастӕуы денджызы был кӕй ис, кӕцыйы тыххӕй фӕстӕдӕр ӕрцыд кой Библийы (3 Паддзахӕдты 18:43). Уымӕ гӕсгӕ сын денджызы дон уыд ӕнцонвадат. Кӕд уыцы чиныг, кӕцы ӕндӕр ахастыты у бӕстон, уыд ӕрмӕстдӕр ӕрымысӕггаг, факты хуызы ӕвдыст, уӕд йӕ фыссӕг, кӕцы уыцы уавӕры уыдаид дӕсны мӕнгдзурӕг, цӕмӕн бауагътаид тексты ахӕм бӕрӕг ӕнӕфӕдфӕдылдзинад?

Уӕдӕ Библи ӕууӕнчы аккаг у ӕви нӕ? Археологтӕ скъахтой фаг рагон культурӕйы баззайӕггӕгтӕ, цӕмӕй сфидар кӕной Библийы кӕй дзырдӕуы ӕцӕгӕй цӕрӕг адӕмыл, ӕцӕгӕй уӕвӕг бынӕттыл ӕмӕ ӕцӕг ӕрцӕугӕ цаутыл. Фӕлӕ ноджы тынгдӕр та ӕууӕндын кӕнынц Библийӕн йӕхимидӕг цы бӕлвырдгӕнӕнтӕ ис, уыдон. Намысджын фысджытӕ ӕрмӕст фидар факттӕ фысгӕйӕ ницы ауагътой — ӕгӕристӕмӕй, сӕхи дӕр. Фыстыты мидӕггагон фӕдфӕдылдзинад, уыимӕ ӕмцауты ӕмдзыхдзинад бӕлвырд кӕнынц «ӕвдисӕн дзырдтӕ» раст кӕй сты. Ахӕм «ӕнӕдызӕрдыг нысӕнттимӕ» Библи ӕцӕгдӕр у, уыцы чиныг, кӕцыйыл дӕ бон у ӕууӕндын.

[Фиппаинӕгтӕ]

a Уыцы ссарды фӕстӕ профессор Андрэ Лемэр фехъусын кодта, 1868 азы ссард Месы дурыл (хуыйны ма Маовитаг дур дӕр) тексты хӕлд рӕнхъ сраст кӕныны фӕстӕ рабӕрӕг уым «Давиды хӕдзары» кой дӕр кӕй ис4.

b «Кифӕ» у «Петры» номы семитон эквивалент (Иоанн 1:42).

[Ныв 15 фарсыл]

Телль-Данӕй фрагмент.

[Ныв 16, 17 фарсыл]

Ассириаг къулы ныв, кӕцыйыл ныв у, 4 Паддзахӕдты 18:13, 14 койгонд Лахисы ӕрхъула.