1. ¿Toꞌo nuꞌu̱ honi Jeoba pa dä joni kongeꞌä, ꞌne por hanja xa mähyoni dä nsu?

RÄ HESU bi mää: «Nuꞌu̱ toꞌo xa mäjuäni di xo̱kämbeni rä Dada, ma dä xo̱kämbeni ko rä espiritu ꞌne ko näꞌä mäjuäni, ngeꞌä rä Dada honi nuꞌu̱ toꞌo njabu̱ pa dä xo̱kämbeniꞌä» (Juan 4:23, TNM). Ora rä Zi Dada Jeoba tini nuꞌu̱ yä jäꞌi ne dä xo̱kämbeniꞌä ja ngu adi, nuꞌmu̱ näꞌä japi dä joni kongeꞌä ꞌne ko rä Tꞌu̱ (Juan 6:44, TNM). ¡Nuju̱ ya xtä hänihu̱ näꞌä rä däta nsu! Pe tobe xa mähyoni gä nsuhu̱ ꞌne «gä o̱thu̱ rä tsꞌe̱di pa gä pähu̱ gä o̱thu̱ gatꞌho nuꞌä di ho Äjuä», ꞌne njabu̱ hingä tagihu̱ ha yä trampa rä Zithu, ngeꞌä näꞌä xa pädi hanja dä ñhate (Efesios 5:10; Apocalipsis 12:9).

2. Mää hanja handi Jeoba nuꞌu̱ thäntsꞌi rä relijion mäjuäni ko näꞌä hingä mäjuäni.

² Ma gä benihu̱ näꞌä bi thogi mäyaꞌmu̱ getbu̱ de rä tꞌo̱ho̱ Sinaí nuꞌmu̱ yä israelita bi yꞌapäbi rä Aarón ge xä hyokuäbi nꞌa rä zidada. Aarón bi yꞌo̱de ꞌne bi hyoki nꞌa rä tꞌu̱kä doro de gä oro, ngeꞌä mi hurämu̱i ge kongeꞌä ma xä representa Jeoba, ꞌne bi ꞌñenä: «Xudi ma dä nja nꞌa rä ngo pa Jeoba». Pe, ¿te bi me̱fi Jeoba mi hyandi ge nuꞌu̱ yä israelita mi thäntsꞌi näꞌä relijion mäjuäni ko näꞌä hingä mäjuäni? Näꞌä bi mända  dä tho ngu 3.000 yä jäꞌi nuꞌu̱ xki ndäne näꞌä idolo (Éxodo 32:1-6, 10, 28). ¿Te dä za gä pädihu̱ de näꞌä bi thogi? Mu̱ hindi nehu̱ gä he̱gihu̱ näꞌä rä mhäte xä rꞌakhu̱ Jeoba, mähyoni hingä «thatꞌihu̱ nixi nꞌa de nuꞌu̱ yä tꞌo̱tꞌe xä ntsꞌo» pa hingä tsꞌonihu̱ näꞌä so̱kämbeni di umbäbihu̱ (Isaías 52:11; Ezequiel 44:23; Gálatas 5:9).

3, 4. ¿Por hanja mähyoni gä handihu̱ te mää rä Mäkä Tꞌofo de nuꞌu̱ yä nzäi ꞌne yä ngo ja mäpaya?

³ Ha yä pa nuꞌu̱ yä mu̱di kristianu, yä apostol go geꞌu̱ himi hopi dä yu̱tꞌi nuꞌu̱ yä ntꞌudi yä apostata ha yä mhuntsꞌi. Mꞌe̱fa de mi du yä apostol, nuꞌu̱ mi ñꞌetꞌä kristianu bi mu̱di bi me̱ꞌtsi yä tsꞌo nzäi, ngu yä ngo ꞌne märꞌa yä pa de gä fenäte. Asta mäpaya ndunthi yä jäꞌi huyämu̱i ge Äjuä di numäñho nuꞌu̱ yä nzäiꞌu̱, pe hingi njabu̱ (2 Tesalonicenses 2:7, 10, TNM). Ha nunä ntheke mängä rꞌa de nuꞌu̱ yä nzäiꞌu̱, ꞌne ma gi da ngue̱nda ge gatꞌho nuꞌu̱ yä ngoꞌu̱, udi rä mꞌu̱i nunä xiꞌmhai ꞌne hingi udi rä mꞌu̱i Äjuä. Gatꞌho nuꞌu̱ yä ngoꞌu̱ bi hä yä tsꞌo nkꞌatꞌi, di ñꞌoui yä espiritismo ꞌne udi nuꞌu̱ yä nzäi de yä hyate relijion xpä ꞌñehe de rä «Däta Babilonia» (Revelación 18:2-4, 23, TNM). * Mähyoni gä benihu̱ ge Jeoba bi hyandi habu̱ bä fu̱di nuꞌu̱ yä tsꞌo nzäi fädi asta mäpaya, ꞌne hinte mä duda ja ge Jeoba xa di u̱tsa nuꞌu̱ yä ngo ꞌne yä nzäi ja ngu mi u̱tsa mäyaꞌmu̱. Po geꞌä, ¡mänꞌa di debe gä tumämu̱ihu̱ po näꞌä di mbeni Jeoba de nuꞌu̱ yä nzäiꞌu̱ ꞌne yä ngo! (2 Juan 6, 7, TNM.)

 ⁴ Nuju̱ xa mäjuäni yä kristianu, ya di pädihu̱ ndaꞌu̱ nuꞌu̱ yä ngo di u̱tsa rä Zi Dada Jeoba. Pe ja mꞌe̱di gä desidihu̱ ko ngatꞌho mä korasohu̱ ge hingä nthäntsꞌihu̱ ninꞌa tu̱i kongeꞌu̱. Mu̱ gä benihu̱ por hanja Jeoba u̱tsa nuꞌu̱ yä ngo, geꞌä ma dä maxkägihu̱ pa gä ꞌuegehu̱ de nuꞌu̱ yä tsꞌo tꞌo̱tꞌeꞌu̱ ꞌne njabu̱ hingä he̱gihu̱ näꞌä rä mhäte xä rꞌakhu̱ Äjuä.

5. ¿Por hanja dä za gä mäñhu̱ ge rä Hesu himbi mꞌu̱i rä 25 de rä disiembre?

⁵ Rä Mäkä Tꞌofo hingi mää ge mi tꞌo̱tꞌpäbi rä kumpleañu rä Hesu. Nixi fädi xä ñho te mä pa bi mꞌu̱i, pe hää di pädihu̱ ge himbi mꞌu̱i rä 25 de rä disiembre. * Lucas bi yꞌofo ge näꞌä rä pa bi mꞌu̱i rä Hesu mi yꞌo «yä mayꞌo ha rä mbonthi mi su yä de̱ti de gä xui» (Lucas 2:8-11). Pe ha rä zänä disiembre, ha Belén xi xä tse̱ ꞌne xa tagi yä tse̱ yꞌee, hänge ha nunä tiempo yä mayꞌo mi kotꞌi yä de̱ti ꞌne himi yꞌo ha yä «mbonthi [...] de gä xui». ꞌNehe dä hogi gä benihu̱ ge rä Mäkä Tꞌofo xikägihu̱ ge José ꞌne María bi ma pa Belén, ngeꞌä César Augusto bi mändabi gatꞌho yä jäꞌi dä ma dä ofo yä thuhu ha näꞌä hnini habu̱ xki mꞌu̱i (Lucas 2:1-7). Pa nuꞌu̱ yä paꞌu̱, yä judío mi pe̱ꞌspä rä kue̱ näꞌä rä gobiernu de Roma ꞌne ya himi ne dä yꞌo̱te. Mu̱ César Augusto mi pädi ge yä judío ya mi nkue̱ ꞌne mi ne dä nju̱tsꞌi  kontra geꞌä, ¿gi kamfri ge ma xä mändabi dä yꞌo̱tꞌe näꞌä biahe ha nuꞌu̱ yä pa mi tagi yä tse̱?

6, 7. a) ¿De habu̱ xpä ꞌñehe nuꞌu̱ yä nzäi ꞌne yä ngo de rä Näbida? b) ¿Hanja uni yä regalo yä jäꞌi durante yä ngo de rä Näbida? c) ¿Hanja uni yä regalo nuꞌu̱ xa mäjuäni yä kristianu?

⁶ Rä Mäkä Tꞌofo nunka no̱ni rä Näbida. Pe nuꞌmu̱, ¿de habu̱ bä ehe nunä ngo? Bä ehe de nuꞌu̱ yä ngo mi tꞌo̱tꞌe pa yä hyate zidada. Nꞌa de nuꞌu̱ yä ngo, mi tꞌo̱tꞌpäbi nꞌa de nuꞌu̱ yä hyate zidada yä romano mi rä thuhu Saturno (mi fädi ngu rä zidada de yä ꞌmotꞌi). Mi ja mä nꞌa rä ngo näꞌä mi tꞌo̱tꞌpäbi mä nꞌa de nuꞌu̱ yä hyate zidada mi rä thuhu Mitra (mi fädi ngu rä zidada de rä Hyadi). Rä Enciclopedia de la Religión Católica, enä ge näꞌä ngoꞌä mi tꞌo̱tꞌe rä 25 de rä disiembre. Nunä enciclopedia ꞌnehe mää ge «rä Näbida bi mu̱di ha näꞌä tiempo nuꞌmu̱ xa mi so̱kämbeni rä Hyadi ha rä hnini Roma» ngu hñuu yä siglo mꞌe̱fa de xki du rä Kristo.

⁷ Durante nuya yä ngo mi tꞌo̱tꞌe, nuꞌu̱ hingä mi yä kristianu mi mpatä regalo ꞌne mi hokä yä ñhuni. Asta mäpaya tobe di nheki njabu̱ durante yä ngo de rä Näbida. Tanto mäyaꞌmu̱ ngu mäpaya, ora yä jäꞌi uni yä regalo durante nuya yä ngo, hingi uni ja ngu mängä ha 2 Corintios 9:7 nuꞌmu̱ enä: «Hänge bense̱hu̱ ha ri mfenihu̱ nuꞌä ma gi uñhu̱, ꞌne geꞌä gi uñhu̱ꞌä. Pe uñhu̱ ko ngatꞌho ri pahahu̱, ꞌne ogri hyo̱khu̱ nuꞌä gi uñhu̱, ngeꞌä Äjuä xi di mädi nuꞌu̱ toꞌo ungä [...] ko ngatꞌho yä paha». Hänge ora uni yä regalo nuꞌu̱ xa mäjuäni yä kristianu, uni ko ngatꞌho yä paha ꞌne yä mhäte, ꞌne hingi to̱ꞌmi mꞌe̱tꞌo dä zo̱ho̱ nꞌa rä fecha (Lucas 14:12-14; hñeti Hechos 20:35, TNM). ¿Hänge di johyahu̱ ngeꞌä ya dä kꞌotꞌihu̱ de nuꞌu̱ yä  dumu̱i mi hänkähu̱ nuꞌu̱ yä ngo? Nuꞌu̱ yä gasto ꞌne yä thai ndi ndudehu̱, ꞌñenä mi ngu nꞌa rä yugo näꞌä xa mi xä ñhu̱ (Mateo 11:28-30; Juan 8:32).

8. ¿Yä astrólogo bi hñäꞌspäbi yä regalo rä Hesu näꞌä rä pa bi mꞌu̱i? Mää por hanja gi thädi njabu̱.

⁸ Pe rꞌaa zäi ge enä: «¿Hingä mäjuäni ge rꞌa yä mägo o astrólogo bi hñäꞌspäbi yä regalo rä Hesu nuꞌmu̱ bi mꞌu̱i?». Hinä. Nuꞌu̱ yä astrólogo bi umbäbi yä regalo rä Hesu ngeꞌä geꞌä rä nzäi mi ja mäyaꞌmu̱ ora mi fädi nꞌa rä jäꞌi näꞌä xa mi ja rä nsu (1 Reyes 10:1, 2, 10, 13; Mateo 2:2, 11). Nuꞌu̱ yä astrólogo himbi ma bä nuu rä Hesu näꞌä rä pa bi mꞌu̱i ha nꞌa rä establo. Nuꞌu̱ bi ma bä nuu rä Hesu ndunthi yä zänä mꞌe̱fa, ora ya mi ꞌmu̱i ha nꞌa rä nguu.

9. ¿Te bi thogi ha nuꞌu̱ yoho yä kumpleañu no̱ni rä Mäkä Tꞌofo?

⁹ Ja ngu mäpaya, mäyaꞌmu̱ ꞌnehe xa mi uni ndunthi rä johya ora mi ꞌmu̱i nꞌa rä zi bätsi (Salmo 127:3). Hänge rꞌaa asta dä za dä mbeni ge yä ꞌme̱go Äjuä ꞌnehe mi o̱tꞌe yä kumpleañu. Pe rä Mäkä Tꞌofo hingi udi njabu̱. Pe hää no̱ni yä kumpleañu de yoho yä jäꞌi nuꞌu̱ himi pe̱päbi Äjuä: rä kumpleañu rä Faraón ꞌne rä kumpleañu rä Herodes Antipas (hñeti Génesis 40:20-22; Marcos 6:21-29). Ha nuya yoho yä ngo, bi  thogi yä tsꞌo tꞌo̱tꞌe, mänꞌa ha näꞌä rä kumpleañu Herodes habu̱ bi the̱kuäbi rä ñäxu rä Juan Bautista.

10, 11. ¿Hanja mi handi nuꞌu̱ yä mu̱di kristianu yä kumpleañu ꞌne por hanja?

¹⁰ Rä mfistꞌofo Las cosas nuestras de cada día enä ge nuꞌu̱ yä mu̱di kristianu «mi handi nuya yä ngo [...] ngu rꞌa yä nzäi xpi ꞌñehe de nuꞌu̱ yä jäꞌi mi xo̱kämbeni yä idolo». Por ejemplo, yä griego ꞌne yä romano mi kamfri ge kada nꞌa rä jäꞌi mi pe̱ꞌtsi nꞌa rä espiritu o nꞌa rä «zidada näꞌä mi su dende ora mi ꞌmu̱i ꞌne durante rä te», hänge nuꞌu̱ «mi o̱tꞌe nꞌa rä ngo ha näꞌä fecha mi tagi näꞌä rä pa xki mꞌu̱i» (Gran Enciclopedia Rialp). ꞌNehe po ndunthi yä siglo xä fädi ge yä kumpleañu xä nthäntsꞌi ko rä astrología ꞌne yä horóscopo.

¹¹ Ja ngu ya gä da ngue̱nda, nuꞌu̱ yä mu̱di kristianu hingä mi o̱tꞌe yä kumpleañu ngeꞌä nuꞌu̱ mi pädi ge xki nthäntsꞌi ko yä espiritismo ꞌne nuꞌu̱ yä nzäi mi ehe de nuꞌu̱ yä jäꞌi hingä mi xo̱kämbeni Äjuä. Pe tobe mi ja mä nꞌa rä raso, ¿ndaꞌä? Nuꞌu̱ yä kristianuꞌu̱ hingä mi yä ꞌñexmänsu, hänge nuꞌu̱ nunka bi mbeni ge mi ja mꞌe̱di xä yꞌo̱tꞌe yä ngo pa xä beni näꞌä rä pa xki mꞌu̱i (Miqueas 6:8; Lucas 9:48). * En lugar de geꞌä, nuꞌu̱ mi eꞌspäbi rä nsu ho̱nse̱ rä Zi Dada Jeoba po näꞌä rä te xki umbäbiꞌu̱ (Salmo 8:3, 4; 36:9; Apocalipsis 4:11). *

12. ¿Por hanja näꞌä rä pa di tuhu̱ mänꞌa xä ñho ke näꞌä rä pa dä mꞌu̱ihu̱?

 ¹² Gatꞌho nuꞌu̱ yä jäꞌi xä me̱päbi Äjuä ja ngu di mändaꞌä ꞌne ya xä du, nuꞌu̱ o ha rä mfeni Äjuä ꞌne näꞌä di promete ge ma dä umbäbi yä te mänꞌaki (Job 14:14, 15). Po rängeꞌä Eclesiastés 7:1 mää: «Nꞌa rä hogä thuhu mänꞌa xä ñho ke rä hogä aseite, ꞌne näꞌä rä pa di tuhu̱ mänꞌa xä ñho ke näꞌä rä pa dä mꞌu̱ihu̱». Ora enä «nꞌa rä hogä thuhu», di signifika ge Äjuä xä numäñhogihu̱ ngeꞌä xtä yꞌohu̱ ha rä ꞌñuu ja ngu di mändaꞌä. Rä Mäkä Tꞌofo hää di mändabi yä kristianu dä beni näꞌä rä pa bi du rä Hesu pe hingä näꞌä rä pa bi mꞌu̱i. Po näꞌä rä hogä «thuhu» xä me̱ꞌtsi rä Hesu ante Äjuä, ma dä za gä pe̱ꞌtsihu̱ nꞌa rä te pa nzäntho (Hebreos 1:3, 4; Lucas 22:17-20).

13, 14. ¿Habu̱ xpi ꞌñehe nuꞌu̱ yä ngo de rä Semänä Santa o Ndäbehe?

¹³ Ha nuꞌu̱ yä ngo tꞌembi Semänä Santa o Ndäbehe, yä jäꞌi enä ge beni näꞌä rä pa bi du rä Hesu ꞌne näꞌä rä pa bi nangi de rä du. Ha nuya yä pa yä jäꞌi hingi tsi yä ngo̱ ꞌne di ja yä nthetꞌi. ¿De habu̱ xpi ꞌñehe nuya yä nzäi? Xpä ehe de nuꞌu̱ yä hyate relijion. Mäjuäni ge rä Mäkä Tꞌofo di mända gä benihu̱ näꞌä rä pa bi du rä Hesu, pe hindi debe gä benihu̱ ja ngu di ja yä jäꞌi ha nuꞌu̱ yä ngo de rä Semänä Santa. Nuya yä ngo di nkontraui ko näꞌä udi rä Mäkä Tꞌofo.

¹⁴ ¿Gi kamfri ge Jeoba di johya ora handi hanja yä jäꞌi te̱ni nuya yä ngo xpi ꞌñehe de yä hyate relijion pa beni näꞌä rä pa bi du rä Hesu o näꞌä rä pa bi nangi de rä du? ¡Hinä, nunka xä numäñho nuya yä nzäi! (2 Corintios 6:17, 18.) Rä Mäkä Tꞌofo hingi mändagihu̱ gä  benihu̱ näꞌä rä pa bi nuhu rä Hesu de rä du. Hänge gatꞌho nuꞌu̱ yä ngo o̱tꞌe yä jäꞌi ha nuꞌu̱ yä pa embäbiꞌu̱ rä Semänä Santa, xi nꞌa rä däta pekado ante yä da Äjuä.

15. a) ¿Habu̱ bä ehe näꞌä rä nzäi de rä Mpa Alma o Mpa Santo? b) ¿Habu̱ bä fu̱di näꞌä rä ngo tꞌembi rä Halloween?

¹⁵ Durante nuya yä pa de rä Mpa Alma o Mpa Santo, yä jäꞌi hutsꞌi yä ofrenda ha yä mexa, ngeꞌä kamfri ge bi pengi nuꞌu̱ yä jäꞌi xä du. Nꞌa rä mfistꞌofo enä: «Rꞌa de nuꞌu̱ yä nzäi habu̱ di feni nuꞌu̱ xä du, bi ehe dende mäyaꞌmu̱ ꞌne de nuꞌu̱ yä ꞌñägamfri. Hänge ha ndunthi yä dähni habu̱ yä jäꞌi yä católico, kamfri ge ha nunä pa, nuꞌu̱ xä du bi pengi ha yä nguu pa di ñuni» (La edición de 1910 de The Encyclopædia Britannica). Ha märꞌa yä luga, yä jäꞌi beni nuꞌu̱ xä du ko nꞌa rä ngo tꞌembi rä Halloween. Nunä nzäi bä fu̱di dende mäyaꞌmu̱ ha Gran Bretaña ꞌne Irlanda, ko nuꞌu̱ yä jäꞌi mi tꞌembi yä celta. Nuyu̱ mi kamfri ge nuꞌu̱ xä du mi pengi tatꞌä je̱ya, hänge mi tsokuäbi yä ofrenda. Mäpaya, yä jäꞌi hingi pädi ge ora yä bätsi di ñhee de gä fantasma o de gä bruja ꞌne thogi ha yä nguu pa adi te dä tꞌumbäbi, nuyu̱ te̱ni nuꞌu̱ yä tsꞌo nzäi xpä ꞌñehe de nuꞌu̱ yä hyate relijion.

16, 17. a) Koꞌmu̱ nuꞌu̱ yä nzäi di tꞌo̱tꞌe ha yä nthäti hingä mähye̱gi ha gatꞌho yä hnini, ¿por hanja nuꞌu̱ ma dä nthäti mähyoni dä hyandi mꞌe̱tꞌo te udi rä Mäkä Tꞌofo de nuꞌu̱ yä nzäiꞌu̱? b) ¿Hanja ri ꞌñehe dä hyandi yä kristianu näꞌä rä nzäi ja ha yä nthäti ora rä nobia päntsꞌi rä ramo?

¹⁶ Mänꞌitꞌho, «nixi hiñhaꞌmu̱ dä nja mänꞌaki yä ngo de gä nthäti» ha näꞌä rä Däta Babilonia, ngeꞌä nunä ma dä uadi (Apocalipsis 18:23). ¿Por hanja? Ngeꞌä xä  me̱fi yä däta pekado; entre geꞌu̱, xä partisipa ha yä espiritismo. Rꞌa de nuꞌu̱ yä nzäiꞌu̱, di nheki ha yä nthäti ꞌne geꞌä japi yä medinthäti ya hindä mꞌu̱i xä ntꞌaxi ante yä da Äjuä (Marcos 10:6-9).

¹⁷ Nuya yä nzäi, hingä mähye̱gi ha gatꞌho yä dähni. Ndunthi yä jäꞌi huyämu̱i ge nuya yä nzäi hinxä ntsꞌo ꞌne ge bi hämpäbi rä suerte yä medinthäti. Pe mähyoni gä benihu̱ ge nuꞌu̱ yä nzäi bi ehe de nuꞌu̱ yä hyate relijion de rä Däta Babilonia (Isaías 65:11). Por ejemplo, mäpaya ora ja nꞌa rä nthäti, rä nobia päntsꞌi nꞌa rä ramo ꞌne tꞌenä ge toꞌo dä pe̱ntꞌi geꞌä ma dä nthäti nguntꞌä. Nunä nzäi bi ehe de nuꞌu̱ yä ntꞌudi ꞌne yä nzäi pe̱ꞌtsi yä hyate relijion. Hänge mu̱ hindi nehu̱ gä ꞌme̱dihu̱ näꞌä rä mhäte xä rꞌakhu̱ Äjuä, pe̱ꞌtsi te gä u̱tsahu̱ nuya yä nzäi (hñeti 2 Corintios 6:14-18, TNM).

18. ¿Te mä tsꞌofo de rä Mäkä Tꞌofo ri ꞌñehe dä jamäsu nuꞌu̱ ma dä nthäti ꞌne nuꞌu̱ yä imbitado?

¹⁸ Yä ꞌme̱go rä Zi Dada Jeoba nzäntho honi ge ha nuꞌu̱ yä nthäti o yä ngo o̱tꞌe, dä nheki rä tꞌekꞌei ꞌne hingi pe̱fi yä tꞌo̱tꞌe nuꞌu̱ dä za dä u̱mbäbi yä mfeni märꞌaa. Hingi mängä yä tsꞌone, yä ñhädondo nixi hingi mängä yä noya nuꞌu̱ dä za dä ꞌme̱tuäbi yä tsa yä nobio o nuꞌu̱ yä imbitado (Proverbios 26:18, 19; Lucas 6:31; 10:27). Yä ꞌme̱go Äjuä hingi honi dä yꞌo̱tꞌe yä däta nthäti ko ndunthi yä lujo pa ho̱nse̱ dä ñꞌetsꞌi de «nuꞌu̱ yä tꞌo̱tꞌe pe̱ꞌtsi» (1 Juan 2:16, TNM). Jeoba to̱ꞌmi ge nuꞌu̱ ma dä nthäti, dä beni nunä pa ko ndunthi rä johya hingä ko rä dumu̱i. *

19, 20. a) ¿Te mää nꞌa rä mfistꞌofo de rä brindis? b) ¿Por hanja yä kristianu hingi o̱tꞌe yä brindis?

¹⁹ Ha yä nthäti ꞌne ha märꞌa yä ngo yä jäꞌi di nzäi dä ja yä brindis. Ha rä je̱ya 1995 nꞌa rä mfistꞌofo bi ꞌñenä: «Rä brindis [...] zäi ge bä fu̱di dende mäyaꞌmu̱ nuꞌmu̱ yä jäꞌi ja te mi apäbi yä hyate zidada. Nuꞌu̱ mi näꞌmi yä jäpdehe pa mi ofresebi [...] ꞌne mi xatuäbi njaua: “¡Nꞌa rä te po ndunthi yä je̱ya!” o “¡salud!”» (International Handbook on Alcohol and Culture).

²⁰ Mäpaya ndunthi yä jäꞌi hingi handi rä brindis ngu nꞌa rä creencia o nꞌa rä nzäi näꞌä bi ehe de yä hyate relijion. Pe ora yä jäꞌi ju̱xä yä kopa, ꞌñenä apäbi rä mfatsꞌi mähetsꞌi o nꞌa rä espiritu. Rä Mäkä Tꞌofo hingi udi ge njabu̱ ri ꞌñehe gä adihu̱ nꞌa rä jäpi (Juan 14:6, TNM; 16:23). *

21. ¿Ndaꞌu̱ nuꞌu̱ märꞌa yä ngo pe̱ꞌtsi te dä ꞌuege yä kristianu, ꞌne por hanja?

²¹ Mäpaya rä Däta Babilonia xä japi mänꞌa dä ziꞌti yä ñꞌätsa yä jäꞌi. Tatꞌä je̱ya rꞌa yä dähni jutꞌi yä ngo, ngu nuꞌu̱ yä ngo fädi ngu yä carnaval habu̱ yä jäꞌi nei ꞌne uditho yä ndoyꞌo o eꞌspäbi yä nsu nuꞌu̱ yä yolu̱ o yä zabxi. Mu̱ nꞌa rä jäꞌi näꞌä mää ge di mädi Jeoba, handi o pa ha nuꞌu̱ yä luga habu̱ bi ja nuya yä tsꞌo tꞌo̱tꞌe, ¿ma dä ꞌñudi njabu̱ ge di u̱tsa näꞌä xä ntsꞌo? (Salmo 1:1, 2; 97:10.) Mänꞌa dä hogi gä de̱mbäbihu̱ rä ejemplo rä salmista nuꞌmu̱ bi xatuäbi Jeoba njaua: «Japäbi mä da dä  thogi ndelante pa hindä hyandi nuꞌu̱ yä tꞌo̱tꞌe hinte yä muui» (Salmo 119:37).

22. ¿Ngu ha te mä ngo dä za dä desidise̱ nꞌa rä kristianu mu̱ rä konsiensia hopäbi dä partisipa o hinä?

²² Ha nuꞌu̱ yä pa di tꞌo̱tꞌe nuꞌu̱ yä ngo di u̱mbäbi rä mfeni Äjuä, mähyoni ge yä kristianu dä jamäsu pa hindä nheki ge di numäñho nuꞌu̱ yä ngoꞌu̱. Ja ngu bi mää rä apostol Pablo: «Mu̱ gi ñunihu̱, o gi tsithehu̱, o gi pe̱fihu̱ märꞌa yä tꞌo̱tꞌe, pe̱fihu̱ gatꞌho yä tꞌo̱tꞌe pa rä nsunda Äjuä» (1 Corintios 10:31, TNM; hyandi rä rekuadro « Huahni xä ñho näꞌä ma gi pe̱fi»). Ja rꞌa yä ngo nuꞌu̱ hindi nkontraui näꞌä udi rä Mäkä Tꞌofo, ngeꞌä himbi ehe de yä hyate relijion, de yä politika nixi di tꞌo̱tꞌe pa dä tꞌespäbi rä nsu nꞌa rä jäꞌi, nꞌa rä dähni o nꞌa rä tꞌo̱tꞌe. ¿Hanja ri ꞌñehe dä hyandi yä kristianu nuya yä ngo? Kada nꞌa rä kristianu go ma dä desidise̱ mu̱ dä partisipa o hinä. Pe mähyoni dä jamäsu ge näꞌä ma dä me̱fi, hindä u̱mbäbi yä mfeni o dä japi dä mfeꞌtse märꞌaa.

23, 24. ¿Hanja dä za gä utihu̱ märꞌa yä jäꞌi ge xä ñho nuꞌu̱ yä tsꞌofo rꞌakägihu̱ Jeoba?

²³ Mäpaya, ndunthi yä jäꞌi to̱ꞌmi nuꞌu̱ yä ngo ja durante rä je̱ya pa dä muntsꞌi ko yä familia ꞌne yä amigo. Koꞌmu̱ nuju̱ hindi partisipahu̱ ha nuꞌu̱ yä ngo, hänge yä jäꞌi di mbeni ge rä relijion yä testigo rä Jeoba hingi hopäbi dä diberti, nixi dä mädi yä mikꞌei (Proverbios 11:25; Eclesiastés 3:12, 13; 2 Corintios 9:7). Nuju̱ dä za gä esplikabihu̱ ko ndunthi rä tꞌekꞌei, ge hää di ho gä kombibihu̱ ko mä familiahu̱ durante rä je̱ya, pe hindi ne gä thäntsꞌihu̱ ko nuꞌu̱ yä ngo o yä nzäi di  nkontraui näꞌä udi rä Mäkä Tꞌofo ꞌne di u̱mbäbi rä mfeni rä Zi Dada Jeoba (hyandi rä rekuadro « Näꞌä rä relijion xa mäjuäni, bi hä ndunthi rä johya»).

²⁴ Ora yä jäꞌi xa mäjuäni ne dä bädi de nuꞌu̱ mä jamfrihu̱, rꞌa yä Testigo umbäbi rä mpengi nuꞌu̱ yä ntꞌani pe̱ꞌtsi ꞌne utuäbi rä ntheke 16 de rä mfistꞌofo ¿Te xa mäjuäni udi rä Mäkä Tꞌofo? * Mähyoni gä benihu̱ ge hindi honi gä diskutihu̱ ko yä jäꞌi, pe hää di honihu̱ gä tso̱mbäbihu̱ ha yä koraso. Hänge nzäntho pe̱ꞌtsi te gä «ñähu̱ ko ndunthi rä tꞌekꞌei» ꞌne nsi rä kue̱ (Colosenses 4:6).

25, 26. ¿Hanja dä za dä matsꞌi yä dada yä bätsi pa dä ze̱di yä jamfri ꞌne mänꞌa dä mädi Jeoba?

²⁵ Gatꞌho yä testigo rä Jeoba di pädihu̱ por hanja rꞌabu̱ hindi partisipahu̱ ha rꞌa yä ngo ꞌne di ꞌuegehu̱ de nuꞌu̱ yä nzäi bi ehe de yä hyate relijion (Hebreos 5:14). Pe ꞌnehe mähyoni ge yä dada dä matsꞌi yä bätsi pa dä ntiende näꞌä udi rä Mäkä Tꞌofo, pa dä ze̱di yä jamfri ꞌne pa dä bädi hanja dä dädi ko rä Mäkä Tꞌofo ora tꞌo̱tꞌpäbi yä ntꞌani de näꞌä kamfri. Njabu̱ yä dada ma dä matsꞌi yä bätsi pa nunka dä hye̱gi näꞌä rä mhäte xä rꞌakhu̱ Jeoba (Isaías 48:17, 18; 1 Pedro 3:15, TNM).

²⁶ Pa dä za gä xo̱kämbenihu̱ rä Zi Dada Jeoba ja ngu ri ꞌñehe, hingä ho̱nse̱ ma gä ꞌuegehu̱ de nuꞌu̱ yä ngo o yä nzäi di nkontraui näꞌä udi rä Mäkä Tꞌofo (Juan 4:23, TNM). Mäpaya ndunthi yä jäꞌi di mbeni ge hingä mähyoni gä ñꞌonradohu̱. Pe ja ngu ma gä pädihu̱ ha näꞌä mä nꞌa rä ntheke, ¡mänꞌa xä ñho gä o̱tehu̱ Äjuä ꞌne gä ꞌmu̱ihu̱ ja ngu di hoꞌä!