1. ¿Hanja dä za dä me̱ꞌtsi rä johya yä familia?

RÄ ZI Dada Jeoba ne ge yä familia dä mꞌu̱i ko rä johya. Hänge ha rä Noya, umbäbi yä tsꞌofo ꞌne xipäbi te ri ꞌñehe dä me̱fi yä däme, yä ꞌme̱hñä, yä dada ꞌne yä bätsi. Yä familia häni ndunthi yä jäpi nuꞌmu̱ pe̱fi nuꞌu̱ yä tsꞌofo uni Äjuä. Ja ngu bi ꞌñenä rä Hesu: «¡Mänꞌa xä njäpi nuꞌu̱ toꞌo o̱tuäbi rä noya Äjuä ꞌne o̱tꞌe näꞌä mää!» (Lucas 11:28).

2. ¿Te mähyoni gä rekonosehu̱ pa dä za gä pe̱ꞌtsihu̱ rä johya ha mä familiahu̱?

² Pa dä za gä pe̱ꞌtsihu̱ rä johya ha mä familiahu̱, pe̱ꞌtsi te gä rekonosehu̱ ge Jeoba go geꞌä bi hyoki rä familia. Rä Hesu bi mää ge Äjuä geꞌä mä Dadahu̱ (Mateo 6:9). Ja ngu di handihu̱, gatꞌho yä familia bi zo̱ho̱ bi nja ngeꞌä rä Zi Dada Jeoba go geꞌä bi hyoki, po rängeꞌä näꞌä pädi te di japäbi mꞌe̱di pa dä za dä me̱ꞌtsi rä johya  (Efesios 3:14, 15, TNM). Pe, ¿te udi rä Mäkä Tꞌofo ge ri ꞌñepi dä me̱fi rä däme, rä ꞌme̱hñä, yä dada ꞌne yä bätsi?

3. ¿Te mää rä Mäkä Tꞌofo de hanja bi mu̱di yä familia, ꞌne hanja di pädihu̱ ge xa mäjuäni bi njabu̱?

³ Rä Zi Dada Jeoba bi hyoki rä Adan, näꞌä rä mu̱di ñꞌo̱ho̱ ꞌne rä Eba näꞌä rä mu̱di ꞌme̱hñä ꞌnepu̱ bi thäti. Bi umbäbi näꞌä rä uädri xa mähotho mi rä thuhu Eden pa ja xä mꞌu̱hni. ꞌNehe bi ꞌñembäbi: «Xa dä xändi ri bätsihu̱, ñuꞌtsihu̱ rä xiꞌmhai, pothu̱ ꞌne suhu̱» (Génesis 1:26-28; 2:18, 21-24). Rä Hesu bi mää ge xa mäjuäni näꞌä hutsꞌi ha rä mfistꞌofo Génesis de hanja bi mu̱di yä familia ꞌne hingä ho̱nse̱ nꞌa rä kuento (Mateo 19:4, 5). Mäske mäpaya di pe̱ꞌtsihu̱ ndunthi yä xuñha ꞌne hindi ꞌmu̱hu̱ ja ngu mi ne rä Zi Dada Jeoba dende ri mu̱di, ma gä handihu̱ ge yä familia hää dä za dä mꞌu̱i ko rä johya.

4. a) ¿Hanja dä za gä mfaxtehu̱ kada nꞌa de gekhu̱ pa dä nja rä johya ha mä familiahu̱? b) Pa gä pe̱ꞌtsihu̱ rä johya ha mä familiahu̱, ¿por hanja xa mähyoni gä pädihu̱ te mä mꞌu̱i bi ꞌñudi Ñhesukristo mi mꞌu̱kua ha rä Xiꞌmhai?

⁴ Kada nꞌa de gekhu̱ dä za gä mfaxtehu̱ pa dä nja rä johya ha mä familiahu̱. Pa geꞌä, mähyoni gä te̱mbäbihu̱ rä mꞌu̱i rä Zi Dada Jeoba ꞌne gä udihu̱ rä mhäte (Efesios 5:1, 2). Pe, ¿hanja dä za gä te̱mbäbihu̱ rä mꞌu̱i Äjuä mu̱ hindä za gä handihu̱? Dä za gä pädihu̱ te nguꞌä rä mꞌu̱i po mäde de näꞌä rä Tꞌu̱ bä pe̱hni (Juan 1:14, 18). Mi mꞌu̱kua ha rä Xiꞌmhai, Ñhesukristo bi ꞌñudi xä ñho ge mi te̱mbäbi rä mꞌu̱i rä Dada. Hänge nuꞌu̱ toꞌo bi hyandi ꞌne bi yꞌo̱de näꞌä mi mää rä Hesu, ꞌñenä go mi handi ꞌne mi o̱de rä Zi Dada Jeoba (Juan 14:9). Mu̱ gä te̱mbäbihu̱ rä kꞌoi rä Hesu ꞌne gä udihu̱ rä  mhäte ja ngu bi me̱fiꞌä, ma dä za gä mfaxtehu̱ pa dä nja rä johya ha mä familiahu̱.

5, 6. a) ¿Te mä hogä kꞌoi bi zoogi rä Hesu pa yä däme? b) ¿Te ri ꞌñehe dä me̱fi yä medinthäti pa njabu̱ Äjuä dä pumbäbi yä tsꞌoki?

⁵ Rä Mäkä Tꞌofo enä ge rä däme pe̱ꞌtsi te dä trata rä ꞌme̱hñä ja ngu rä Hesu bi trata yä de̱ni. Rä Mäkä Tꞌofo uni nunä tsꞌofo: «Dämehu̱, sigi gi mädi ri ꞌme̱hñähu̱, ja ngu rä Kristo ꞌnehe bi mädi rä mhuntsꞌi ꞌne bi da rä te po geꞌä [...]. Njabu̱ ꞌnehe yä däme pe̱ꞌtsi te dä mädi yä ꞌme̱hñä ja ngu di mädi yä ndoyꞌose̱. Nꞌa rä ñꞌo̱ho̱ näꞌä di mädi rä ꞌme̱hñä, mädi rä ndoyꞌose̱, ngetꞌho ninꞌa rä ñꞌo̱ho̱ hinxä u̱tsa rä ndoyꞌose̱, pe hää di ꞌuini ꞌne di mädi, ja ngu rä Kristo di mädi rä mhuntsꞌi» (Efesios 5:23, 25-29, TNM).

⁶ Ko näꞌä rä mhäte bi ꞌñudi rä Hesu po rä mhuntsꞌi, o nuꞌu̱ yä de̱ni, bi zoogi nꞌa rä hogä kꞌoi pa yä däme. Mäske nuꞌu̱ yä de̱ni mi pe̱ꞌtsi rä tsꞌoki, rä Hesu nzäntho bi mädi ꞌne asta bi uni rä te po geꞌu̱ (Juan 13:1; 15:13). Hänge rä Noya Äjuä xipäbi yä däme: «Mädi ri ꞌme̱hñähu̱ ꞌne ogyä tsꞌomꞌu̱ihu̱ kongeꞌu̱» (Colosenses 3:19). Pe, ¿xiꞌmu̱ nꞌa rä ꞌme̱hñä rꞌabu̱ hingä geꞌä pe̱fi? ¿Te dä za dä matsꞌi rä däme pa dä jamäsu näꞌä tsꞌofo? Dä beni ge näꞌä ꞌnehe rꞌabu̱ hingä geꞌä pe̱fi ꞌne di japä mꞌe̱di dä yꞌapäbi mpumbäte Äjuä. Po rängeꞌä mähyoni dä pumbäbi rä ꞌme̱hñä ꞌne märꞌa yä jäꞌi. Pe ꞌnehe rä ꞌme̱hñä pe̱ꞌtsi te dä pumbäbi rä däme (hñeti Mateo 6:12, 14, 15). Hänge pa yä medinthäti dä mꞌu̱i ko rä johya, mähyoni dä bädi dä mpumbäte nꞌa ngu mänꞌaa.

7. ¿Hanja bi trata rä Hesu yä de̱ni, ꞌne por hanja nꞌa rä hogä kꞌoi pa yä däme?

⁷ Yä däme ꞌnehe mähyoni dä beni ge rä Hesu  nzäntho bi trata xä ñho nuꞌu̱ yä de̱ni. Rä Hesu mi pädi näꞌä mi tsa dä me̱fi yä de̱ni ꞌne näꞌä hinä, ꞌnehe mi pädi näꞌä mi japäbi mꞌe̱di. Ja ngu nꞌa rä pa nuꞌmu̱ xa xki zabi, bi ꞌñembäbi: «Maha gä ꞌuegehu̱ nꞌambu̱se̱ pa gä tsayahu̱» (Marcos 6:30-32). Yä däme pe̱ꞌtsi te dä trata njabu̱ ꞌnehe yä ꞌme̱hñä. Rä Mäkä Tꞌofo enä ge «hingä mähye̱gi yä tsꞌe̱di», hänge xipäbi yä däme ge dä numänsu yä ꞌme̱hñä. ¿Por hanja? Ngeꞌä rä Zi Dada Jeoba ma dä umbäbi tanto rä däme ngu rä ꞌme̱hñä, näꞌä däta regalo de rä te (1 Pedro 3:7). Yä däme pe̱ꞌtsi te dä beni ge pa Äjuä tanto yä ꞌme̱hñä ꞌne yä ñꞌo̱ho̱ gatꞌho ja yä muui mu̱ pe̱päbiꞌä ngu ri ꞌñehe (Salmo 101:6).

8. a) ¿Por hanja enä rä Mäkä Tꞌofo ge mu̱ rä däme «di mädi rä ꞌme̱hñä, mädi rä ndoyꞌose̱»? b) ¿Te ri bo̱ni ge rä däme ꞌne rä ꞌme̱hñä ya di «nꞌatho, hinge di yoho»?

⁸ Rä Mäkä Tꞌofo enä ge näꞌä rä däme di “mädi rä ꞌme̱hñä, di mädise̱” ꞌnehe. Ngeꞌä ja ngu bi ꞌñenä rä Hesu, rä däme ꞌne rä ꞌme̱hñä «nuꞌu̱ di nꞌatho, hinge di yoho» (Mateo 19:6, dä japse̱he yä cursiva). Po rängeꞌä, nuꞌu̱ xä nthäti hindi debe dä hyandi ko rä nkꞌatꞌi o dä mꞌe̱ngui mä nꞌa rä jäꞌi näꞌä hingä geꞌä rä däme o rä ꞌme̱hñä (Proverbios 5:15-21; Hebreos 13:4). Hänge pa hindä thogi njabu̱, rä däme pe̱ꞌtsi te dä umbäbi näꞌä di japäbi mꞌe̱di rä ꞌme̱hñä ꞌne rä ꞌme̱hñä dä umbäbi näꞌä di japi mꞌe̱di rä däme ꞌne hindä hyoni yä ñhose̱ (1 Corintios 7:3-5). Rä Noya Äjuä enä: «Ninꞌa rä ñꞌo̱ho̱ hinxä u̱tsa rä ndoyꞌose̱, pe hää di ꞌuini ꞌne di mädi». Hänge rä däme pe̱ꞌtsi te dä mädi rä ꞌme̱hñä ja ngu di mädise̱ ꞌne dä beni ge ma dä umbä ngue̱nda rä Hesu (Efesios 5:29, TNM; 1 Corintios 11:3).

9. ¿Te mä hogä mꞌu̱i de rä Hesu no̱ni Filipenses 1:8, ꞌne por hanja mähyoni ge yä däme dä ꞌñudi nuꞌu̱ yä hogä mꞌu̱iꞌu̱?

⁹ Rä apostol Pablo bi no̱ni näꞌä rä «hogä mhäte» bi  ꞌñudi rä Hesu (Filipenses 1:8). Rä Hesu mi trata ko rä mhäte ꞌne rä tꞌekꞌei gatꞌho yä jäꞌi. Nuꞌu̱ yä ꞌme̱hñä bi zo̱ho̱ bi de̱ni, mi ho näꞌä rä nhuekäte ꞌne rä mhäte mi udi rä Hesu pa kongeꞌu̱ (Juan 20:1, 11-13, 16). Njabu̱ ꞌnehe, yä ꞌme̱hñä di japäbi mꞌe̱di ge nuꞌu̱ yä däme dä mädi.

10. ¿Te mä kꞌoi bi zoogi rä Hesu pa yä ꞌme̱hñä?

¹⁰ Pa dä mꞌu̱i xä ñho nꞌa rä familia, di ja mꞌe̱di toꞌo dä gu̱tꞌi rä ꞌñuu. Asta rä Hesu o̱te näꞌä toꞌo mänꞌa ja rä nsu ke geꞌä. Rä Mäkä Tꞌofo enä ge «Äjuä rä Dada go geꞌä rä ñäxu de mä zi Hmuuhu̱ rä Ñhesukristo», ꞌne «rä ñꞌo̱ho̱ geꞌä rä ñäxu de rä ꞌme̱hñä» (1 Corintios 11:3). Rä Hesu nzäntho o̱te Äjuä, näꞌä rä ñäxu. Njabu̱ di rꞌakhu̱ nꞌa rä hogä kꞌoi, ngeꞌä gatꞌho di pe̱ꞌtsihu̱ nꞌa rä ñäxu näꞌä mähyoni gä o̱tehu̱.

11. ¿Te mä mꞌu̱i ri ꞌñehe dä ꞌñudi rä ꞌme̱hñä pa ko rä däme, ꞌne te mä jäpi dä za dä me̱ꞌtsi mu̱ dä me̱fi njabu̱?

¹¹ Koꞌmu̱ yä däme ꞌnehe pe̱ꞌtsi rä tsꞌoki, rꞌabu̱ hingä geꞌä pe̱fi ꞌne ndunthi yä mꞌiki hingä xa yä hogä ñäxu. ¿Te ri ꞌñehe dä me̱fi nꞌa rä ꞌme̱hñä nuꞌmu̱ thogi njabu̱? Hingi ho dä ñämäñꞌu̱ de rä däme, ha nixi dä ne dä gu̱tꞌi rä ꞌñuu ha rä familia. Pe̱ꞌtsi te dä beni ge Äjuä xa di mädi nuꞌu̱ yä hojäꞌi ꞌne nuꞌu̱ hingä nguntꞌä di nkue̱ (1 Pedro 3:4). Mu̱ nꞌa rä ꞌme̱hñä rä hojäꞌi ꞌne hingä nguntꞌä di nkue̱, geꞌä ma dä matsꞌi pa dä yꞌo̱te rä däme, mäske rꞌabu̱ xä ñhei po nuꞌu̱ yä xuñha thogi. ꞌNehe, rä Noya Äjuä embäbi yä ꞌme̱hñä: «Umfu̱ rä tꞌekꞌei ri dämehu̱» (Efesios 5:33). Pe, ¿xiꞌmu̱ nꞌa rä däme hingi handi rä Hesu ngu rä ñäxu? Rä Mäkä Tꞌofo umbi nunä tsꞌofo nuꞌu̱ yä ꞌme̱hñä: «Yꞌo̱te ri dämehu̱, pa njabu̱ nuꞌmu̱ ri dämehu̱ hingyä gamfri, dä za dä gamfriꞌu̱ nsinke gi nzofohu̱, ho̱nse̱ ngeꞌä dä hyandi ri hogä  mꞌu̱ihu̱. Dä gamfriꞌu̱ ngeꞌä dä hyandi ge gi yꞌohu̱ xä ntꞌaxi, ꞌne ngeꞌä xa ja ri tꞌekꞌeihu̱» (1 Pedro 3:1, 2, dä japse̱he yä cursiva).

12. ¿Por hanja hingä nꞌa rä tsꞌoki ge rä ꞌme̱hñä dä mää ko rä tꞌekꞌei näꞌä di mbeni?

¹² Mu̱ rä däme rä kristianu o hinä, rꞌabu̱ rä ꞌme̱hñä hindi mbeni mähye̱gi kongeꞌä. Pe hindi ꞌme̱tuäbi rä tꞌekꞌei mu̱ ko rä ñhojäꞌi dä xipäbi näꞌä di mbeni. Rꞌabu̱ näꞌä di mbeni rä ꞌme̱hñä dä za dä matsꞌi gatꞌho rä familia hänge dä hogi ge rä däme dä japämäsu. Rä Mäkä Tꞌofo enä ge Sara bi xipäbi Abraan, näꞌä rä däme, te xä hogi xä me̱fi ko nꞌa rä xuñha mi pe̱ꞌtsiꞌu̱. Abraan himbi ho näꞌä bi xipi Sara, pe Äjuä bi ꞌñembäbi: «Pe̱fi näꞌä xiꞌi» (hñeti Génesis 21:9-12). Pe mu̱ rä däme ya bi mbeni näꞌä ma dä me̱fi ꞌne hindi nkontraui yä ley Äjuä, nuꞌmu̱ rä ꞌme̱hñä pe̱ꞌtsi te dä yꞌo̱te ꞌne dä umbäbi rä mfatsꞌi (Hechos 5:29; Efesios 5:24).

13. a) ¿Te mä tsꞌofo uni Tito 2:4, 5 pa yä ꞌme̱hñä? b) ¿Te mää rä Mäkä Tꞌofo de dä ñhe̱gi o dä diborsia yä medinthäti?

¹³ Gatꞌho näꞌä pe̱fi nꞌa rä ꞌme̱hñä xa mähyoni pa dä  mꞌu̱i xä ñho rä familia. Rä Mäkä Tꞌofo embäbi yä ꞌme̱hñä ge «dä mädi yä däme ꞌne yä bätsi. [...] Dä ñꞌo ko ndunthi rä mfädi, dä ñꞌo xträ ntꞌaxi yä mfeni, dä bädi dä su yä nguu, dyä hojäꞌi, ꞌne dä yꞌo̱te yä däme» (Tito 2:4, 5). Mu̱ nꞌa rä ꞌme̱hñä dä me̱fi njabu̱, gatꞌho rä familia ma dä mädi ꞌne dä umbäbi rä tꞌekꞌei (hñeti Proverbios 31:10, 28). Pe koꞌmu̱ gatꞌho di pe̱ꞌtsihu̱ rä tsꞌoki, rꞌabu̱ rꞌa yä medinthäti thogi po yä däta xuñha nuꞌu̱ japi dä ñhe̱gi o dä diborsia. Rä Mäkä Tꞌofo, rꞌabu̱ hopi ge rä ꞌme̱hñä dä ꞌuege de rä däme, o rä däme dä ꞌuege de rä ꞌme̱hñä. Pe nunä hingä nꞌa rä tꞌo̱tꞌe näꞌä njabu̱tho. Hänge po rängeꞌä, uni nunä tsꞌofo: «Nuꞌähu̱ ꞌmu̱ ri ꞌme̱hñähu̱, ha nuꞌähu̱ ꞌme̱hñähu̱ ꞌmu̱ ri dämehu̱, [...]  ninꞌa de geꞌähu̱ hindä za gi ñhe̱gihu̱» (1 Corintios 7:10, 11). Pe rä Mäkä Tꞌofo he̱gi dä diborsia yä medinthäti ho̱nse̱ mu̱ nꞌa de geꞌu̱ bi mꞌe̱ngui mä nꞌa rä jäꞌi näꞌä hingä rä ꞌme̱hñä o rä däme, o nuꞌmu̱ nꞌa de geꞌu̱ xä me̱fi nꞌa de nuꞌu̱ yä däta tsꞌoki o̱tꞌe nuꞌu̱ yä ꞌñätsa jäꞌi ko yä ndoyꞌo (Mateo 19:9).

14. ¿Hanja bi trata rä Hesu yä zi bätsi, ꞌne te mä kꞌoi bi zoogi pa yä dada?

¹⁴ Rä Hesu bi umbäbi nꞌa rä hogä kꞌoi yä dada de hanja ri ꞌñehe dä trata yä bätsi. Nꞌa rä pa, nuꞌmu̱ rä Hesu bi hyandi ge himi the̱gi yä zi bätsi xä uatꞌi kongeꞌä, rä Hesu bi ꞌñeñä: «Ogi häkuähu̱ yä zi bätsi dä ꞌñe dä zu̱kägi». Rä Mäkä Tꞌofo enä ge mꞌe̱fa de bi mängä njabu̱, «rä Hesu bi de̱xä yä zi bätsi ꞌne bi hñuxä yä yꞌe̱ ha geꞌu̱ ꞌne bi yꞌapäbi Äjuä rä Dada dä jäpiꞌu̱» (Marcos 10:13-16). Mu̱ rä Hesu bi ꞌueke de rä tiempo pa yä zi bätsi, ¿hänge xa mähyoni gi pe̱fi njabu̱ ꞌnehe ko nuꞌu̱ ri zi bätsi? Ri zi bätsi xa di japäbi mꞌe̱di ge nuꞌi gi umbi ndunthi de ri tiempo. Pe̱ꞌtsi te gi ꞌueke de ri luga pa gi ꞌñuti, ngeꞌä njabu̱ di mändabi Jeoba yä dada (hñeti Deuteronomio 6:4-9).

15. ¿Te dä za dä me̱fi yä dada pa dä su yä zi bätsi?

¹⁵ Ngu thogi yä pa, nunä rä Xiꞌmhai mänꞌa yꞌo ri ñutsꞌi ko yä tsꞌo jäꞌi. Hänge po rängeꞌä, yä dada pe̱ꞌtsi te dä su ꞌne dä ñäni yä zi bätsi de nuꞌu̱ yä tsꞌo jäꞌiꞌu̱. Pe̱ꞌtsi te dä su de nuꞌu̱ yä ꞌñätsa jäꞌi di biola yä bätsi o thaꞌtuäbi yä ndoyꞌo. Rä Hesu xa mi mädi, mi ñäni ꞌne mi su nuꞌu̱ yä de̱ni, ꞌne asta mi embäbi: «Mä zi bätsiꞌihu̱». Ja ngu nuꞌmu̱ nuꞌu̱ yä nkontra bi gu̱ pa xä hyo, rä Hesu bi ñäni yä apostol ꞌne bi ꞌñembäbi nuꞌu̱ yä jäꞌiꞌu̱: «Nuꞌmu̱ gi hongägihu̱, hye̱hu̱ dä ma nuyu̱ di ñꞌoꞌme»  (Juan 13:33, RN; 18:7-9, RN). Rä Zithu honi hanja dä yꞌo̱tpäbi rä dañu ri bätsi. Hänge mu̱ nuꞌi grä dada o grä nänä, mähyoni gi su xä ñho nuꞌu̱ ri zi bätsi pa njabu̱ hinte dä thogi. ꞌNehe, xipäbi ge hindä hyopi toꞌo dä daꞌtuäbi yä ndoyꞌo, ꞌne xipäbi hanja dä za dä ꞌuege de märꞌa yä peligro (1 Pedro 5:8). * Yä bätsi ꞌmu̱i en peligro ja ngu nunka xki nheki mä mꞌe̱tꞌo.

16. ¿Hanja mi trata yä de̱ni rä Hesu nuꞌmu̱ hingä geꞌä mi pe̱fi, ꞌne te dä za dä bädi yä dada de geꞌä?

¹⁶ Näꞌä rä xui änte xä tho rä Hesu, nuꞌu̱ yä de̱ni mi diskuti entre geꞌu̱ de toꞌo mänꞌa mi ja rä nsu. Pe rä Hesu himbi zu̱i. Ko rä mhäte bi umbäbi yä tsꞌofo, ꞌne bi matsꞌi bi ntiende ge hinxä ñho näꞌä mi mbeniꞌu̱. Pe hingä ho̱nse̱ꞌä, po mäde de näꞌä bi me̱fi rä Hesu, bi ꞌñuti nꞌa rä hogä kꞌoi nuꞌu̱ yä de̱ni (Lucas 22:24-27; Juan 13:3-8). ¿Hanja dä za gi te̱mbäbi rä kꞌoi rä Hesu, mu̱ rꞌabu̱ ri bätsi hingä geꞌä di mbeni o hingä geꞌä pe̱fi? Mäjuäni ge yä bätsi rꞌabu̱ di japäbi mꞌe̱di rä tsꞌu̱i, pe mähyoni dä tꞌumbäbi ho̱nse̱ näꞌä di japäbi mꞌe̱di ꞌne hingä ko rä kue̱. Mbeni xä ñho näꞌä ma gi xipäbi nuꞌu̱ ri bätsi pa hingi u̱mbäbi yä mfeni (Jeremías 30:11; Proverbios 12:18). Yä tsꞌofo ꞌne rä tsꞌu̱i mähyoni dä tꞌumbäbi yä bätsi ngu ri ꞌñehe, pa njabu̱ mꞌe̱fa de geꞌä, nuꞌu̱ dä da ngue̱nda ge pa yä ñhose̱ (Efesios 6:4; Hebreos 12:9-11).

17. ¿Hanja bi ꞌñudi rä Hesu nꞌa rä hogä kꞌoi pa yä bätsi?

¹⁷ ¿Te dä za dä bädi yä bätsi de rä kꞌoi rä Hesu? Ko gatꞌho näꞌä bi me̱fi, bi ꞌñuti yä bätsi ge xa mähyoni dä  yꞌo̱te yä dada ꞌne yä nänä. Rä Hesu bi ꞌñenä: «Ngu näꞌä xä xikä mä Dada geꞌä di mää. [...] Ngeꞌä nzäntho di o̱tꞌe näꞌä di hoꞌä» (Juan 8:28, 29). Ja ngu rä Hesu nzäntho bi yꞌo̱te Äjuä rä Dada, ꞌnehe yä bätsi pe̱ꞌtsi te dä yꞌo̱te yä dada ja ngu di mända rä Mäkä Tꞌofo (hñeti Efesios 6:1-3). Rä Hesu mi nꞌa rä bätsi nsinke rä tsꞌoki, pe näꞌä bi yꞌo̱te Jose ꞌne Märia, mäske nuꞌu̱ hää mi ñꞌoui rä tsꞌoki. Njabu̱, rä Hesu bi mfaxte pa bi mꞌu̱i ko rä johya rä familia (Lucas 2:4, 5, 51, 52).

18. ¿Por hanja rä Hesu nzäntho bi yꞌo̱te rä Dada, ꞌne toꞌo xa di johya nuꞌmu̱ yä bätsi o̱te yä dada?

¹⁸ ¿Te mähyoni dä me̱fi yä bätsi pa dä de̱mbäbi rä kꞌoi rä Hesu ꞌne njabu̱ dä japi dä johya yä dada? Mäske rꞌabu̱ di japäbi xä ñhei, mähyoni dä yꞌo̱te yä dada. Geꞌä adi Äjuä de yä bätsi (Proverbios 1:8; 6:20). Rä Hesu nzäntho bi yꞌo̱te Jeoba, näꞌä rä Dada bi ꞌmu̱i mähetsꞌi. Bi yꞌo̱te mäske rꞌabu̱ xa bi japäbi xä ñhei. Mi zo̱ho̱ rä ora pa xä me̱fi nꞌa rä tꞌo̱tꞌe xa xä ñhei xki mändabi Äjuä, rä Hesu bi ꞌñembi: «ꞌUeke nunä thogi ma gä thogi». Pe mäske njabu̱, rä Hesu bi me̱fi rä bolunta Äjuä, ngeꞌä bi da ngue̱nda ge rä Dada mänꞌa mi pädi xä ñho gatꞌho yä tꞌo̱tꞌe ke geꞌä (Lucas 22:42). Nuꞌu̱ yä bätsi yä yꞌo̱de japi xa dä johya yä dada, pe ꞌnehe japi xa dä johya rä Zi Dada Jeoba (Proverbios 23:22-25). *

19. a) ¿Te mä tentasio di usa rä Zithu ko yä bätsi? b) ¿Te thogi nuꞌmu̱ nꞌa rä bätsi o̱tꞌe nꞌa rä däta tsꞌoki?

¹⁹ Rä Zithu mi honi hanja xä japi rä Hesu xä dagi ha yä tentasio. Mäpaya, rä Zithu honi hanja dä japi yä bäsjäꞌi dä dagi ha yä tsꞌoki (Mateo 4:1-10). Rä Zithu pädi xä ñho ge nꞌa rä bäsjäꞌi xa di japi xä ñhei dä  ze̱ti nuꞌu̱ yä tentasio bi ehe de yä mi bäsjäꞌiui. Hänge po mäde de gehyu̱, rä Zithu honi hanja dä japi nꞌa rä bäsjäꞌi dä dagi ha yä tsꞌoki. Po rängeꞌä, xa mähyoni ge yä bäsjäꞌi dä ꞌuege de nuꞌu̱ hingi pe̱päbi rä bolunta Äjuä (1 Corintios 15:33). Rä Mäkä Tꞌofo xikägihu̱ ge Dinä, näꞌä rä tꞌixu Jakob, bi yꞌo̱tꞌe yä amigo rꞌa yä jäꞌi nuꞌu̱ hingä mi xo̱kämbeni rä Zi Dada Jeoba, ꞌne po rängeꞌä, bi nja ndunthi yä xuñha (Génesis 34:1, 2). Mbeni hängu ma dä sufri gatꞌho ri familia mu̱ nuꞌi gi tagi ha nꞌa rä tentasio o mu̱ gi tagi ha nꞌa de nuꞌu̱ yä däta tsꞌoki pe̱fi yä ꞌñätsa jäꞌi ko yä ndoyꞌo (Proverbios 17:21, 25).

20. Pa dä me̱ꞌtsi rä johya yä familia, ¿te ri ꞌñehe dä me̱fi yä däme, yä ꞌme̱hñä, yä dada ꞌne yä bätsi?

²⁰ Yä familia hingä ma dä japäbi xä ñhei dä ze̱ti yä xuñha mu̱ pe̱fi nuꞌu̱ yä tsꞌofo uni rä Mäkä Tꞌofo. Nuya yä tsꞌofo xä mähyoni pa dä mꞌu̱i ko rä johya yä familia. Hänge, dämehu̱, mähu̱ ri ꞌme̱hñähu̱ ꞌne tratahu̱ ja ngu rä Hesu bi trata rä mhuntsꞌi. ꞌMe̱hñähu̱, yꞌo̱tehu̱ ri dämehu̱ ꞌne  te̱mbäbihu̱ rä mꞌu̱i näꞌä rä ꞌme̱hñä no̱ni Proverbios 31:10-31. Dadahu̱, ꞌñutihu̱ ri bätsihu̱ (Proverbios 22:6). Nuꞌähu̱ gyä ñäxuhu̱ de ri familiahu̱, tsixu̱ xä ñho ri nguhu̱ (1 Timoteo 3:4, 5; 5:8). ꞌNe bätsihu̱, yꞌo̱te ri dadahu̱ (Colosenses 3:20). Gatꞌhogihu̱ di pe̱ꞌtsihu̱ rä tsꞌoki, hänge rꞌabu̱ hingä geꞌä ma gä pe̱fihu̱. Po rängeꞌä mähyoni hingä ñꞌetsꞌihu̱ ꞌne gä mpumbäbihu̱ nꞌa ngu mänꞌaa.

21. ¿Te mä hogä humu̱i di pe̱ꞌtsihu̱, ꞌne hanja dä za gä ꞌmu̱hu̱ ko rä johya mäpaya?

²¹ Di pädihu̱ xä ñho ge rä Mäkä Tꞌofo pe̱ꞌtsi ndunthi yä hogä tsꞌofo nuꞌu̱ xa ja yä muui pa yä familia. ꞌNehe, rä Mäkä Tꞌofo xikägihu̱ ge rä Zi Dada Jeoba, ma dä hä nꞌa rä rꞌayꞌo xiꞌmhai habu̱ gatꞌho ma dä zo̱ho̱ dä Uädri ꞌne nuꞌu̱ toꞌo dä yꞌo̱te, ja ma dä mꞌu̱hni pa nzäntho ko ndunthi rä johya (Apocalipsis [Revelación] 21:3, 4). ¡Xa nꞌa rä hogä humu̱i näꞌä di pe̱ꞌtsihu̱! Pe mientra dä zo̱ho̱ näꞌä paꞌä, mä familiahu̱ dä za me̱ꞌtsi rä johya mu̱ gä pe̱fihu̱ nuꞌu̱ yä tsꞌofo di rꞌakägihu̱ rä Mäkä Tꞌofo.